Ο ΖΑΝ ΚΟΚΤΩ ΤΟΥ ΜΑΝΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

Σαν σήμερα, 11 Οκτωβρίου 1963, πέθανε στο Παρίσι, σε ηλικία 74 ετών, ο Ζαν Κοκτώ, ίσως ο πιο πολύπλευρος καλλιτέχνης του 20ού αιώνα. Ποιητής, μυθιστοριογράφος, θεατρικός συγγραφέας, λιμπρετίστας, κριτικός, ζωγράφος, ηθοποιός και σκηνοθέτης του κινηματογράφου. 

Ενταγμένος στην καλλιτεχνική πρωτοπορία, συνομίλησε όχι μόνο με τον υπερρεαλισμό (στις τάξεις του οποίου προκάλεσε πλήθος επικρίσεις και αντιδράσεις), αλλά και με άλλες εκδοχές του μοντερνιστικού κινήματος, όπως ο κυβισμός, ο ντανταϊσμός και ο φουτουρισμός. 

Ο Μάνος Χατζιδάκις, στο βιβλίο του «Ο καθρέφτης και το μαχαίρι», τοποθετεί τον Κοκτώ στην προσωπική του μυθολογία. Βάζει μία φωτογραφία του Κοκτώ με τον Στραβίσνκυ και σχολιάζει με τον δικό του μοναδικό ποιητικό τρόπο: 

«Ο Κοκτώ με τον Στραβίσνκυ. Παρόλο που είμαστε φίλοι, έχουμε τεράστιες διαφορές. Δεν διαθέτω τις καταπληκτικές ευκολίες του Κοκτώ, που τον κατατάσσουν σχεδόν στην κατηγορία των διαβολικών ακροβατών της Τέχνης, ούτε την αριστοκρατική και μαθηματική ακρίβεια του Στραβίνσκυ. Όμως και οι δυο μου δώσαν άριστα στις εξετάσεις μου». 

Ζαν Κοκτώ και Ίγκορ Στραβίσνκυ

Δεν ξέρω αν ο Χατζιδάκις συνάντησε ποτέ τον Κοκτώ ή τον Στραβίσνκυ. Ξέρω, όμως, ότι παρουσίασε έργα του Ίγκορ Στραβίσνκυ με την Ορχήστρα των Χρωμάτων, όπως την σουίτα μπαλέτου «Πουλτσινέλλα» και ότι ετοίμαζε ένα μπαλέτο για τον Κοκτώ με πρωταγωνιστή το μπουζούκι! 

Ας δούμε τι ακριβώς συνέβη.

Το 1984, πριν 41 χρόνια, κυκλοφόρησε από την Columbia μια κασετίνα οκτώ δίσκων βινυλίου, με δέκα έργα του Μάνου Χατζιδάκι που γράφτηκαν από το 1962 μέχρι το 1975. Πρόκειται για τα έργα «Όρνιθες», «Οδός ονείρων», «Παραμύθι χωρίς όνομα», «Ματωμένος γάμος», «Καπετάν Μιχάλης», «Μυθολογία», «Απόψε αυτοσχεδιάζουμε», «Αθανασία»  και «Το χαμόγελο της Τζοκόντας». 

Ένα ανέκδοτο έργο του Μάνου Χατζιδάκι, που δεν αναγράφεται στο εξώφυλλο και δισκογραφήθηκε για πρώτη φορά σε αυτή την έκδοση, είναι οι «Πέντε αυτοσχεδιασμοί για μπουζούκι και πιάνο» (πάνω στη σχέση των δύο οργάνων).  

Ένας ευφάνταστος δεκαπεντάλεπτος μουσικός διάλογος, μεταξύ του Μάνου Χατζιδάκι, που έπαιξε πιάνο και του Γιάννη Τσαγκρουνού στο μπουζούκι.  

Ποιος είναι ο Γιάννης Τσαγκρουνός; Κανείς δεν ξέρει... Ένα μπουζούκι ξωτικό...

Οι τίτλοι των πέντε κομματιών είναι οι εξής:

1) Επαφή (με πάθος) 

2) Διάλογος (χωρίς επαφή) 

3) Νυχτερινό (με πολλές κινήσεις των άκρων) 

4) Με φωτιά - με έκταση - με επιμονή 

5) Υγρό είδωλο

Οι «Πέντε αυτοσχεδιασμοί για μπουζούκι και πιάνο»  γράφτηκαν για το μπαλέτο «L’ange heurtebise» (Έργο 29α), μέρος του μπαλέτου Jean Cocteau et la Danse. To L’ Ange Heurtebise είναι ένα μακροσκελές ποίημα του Κοκτώ, γραμμένο το 1925 (τη χρονιά που γεννήθηκε ο Χατζιδάκις - πριν 100 χρόνια), όπου ο ποιητής εμπλέκεται σε μια βίαιη μάχη μ’ έναν άγγελο, που επανέρχεται τα επόμενα χρόνια συχνά στο έργο του. Το έργο γράφτηκε το 1971 στη Νέα Υόρκη και παρουσιάστηκε το 1972 στις Βρυξέλλες, σε χορογραφία του Maurice Béjart και διεύθυνση Μάνου Χατζιδάκι, στο πλαίσιο της συνεργασίας του συνθέτη με «Τα Μπαλέτα του 20ου Αιώνα» του Maurice Béjart, που ξεκίνησε το 1965 στις Βρυξέλλες με τους «Όρνιθες» του Αριστοφάνη. 

Ο Μάνος Χατζιδάκις είπε για το έργο σε μια παρουσίαση στο Τρίτο Πρόγραμμα: 

«Πολλές φορές όταν κουραζόμουν από μια συνομιλία, πρότεινα στους φίλους μου να τους παίξω πιάνο. Μερικές φορές έπαιζα πολύ όμορφα. Έτσι και το ’71 στη Νέα Υόρκη, μου γεννήθηκε η ιδέα να κατευθύνω έναν αυτοσχεδιασμό μ’ ένα μπουζούκι, που προηγουμένως επί ένα μήνα τον έβαλα να ακούει Θεία Λειτουργία.΄Ηταν νέος και το έκανε. Το αποτέλεσμα ήταν εξόχως ενδιαφέρον. Καταλαβαίνετε, βέβαια, πως το μπουζούκι αν δεν προεκταθεί μέσα στο χρόνο και δεν αποκτήσει χαρακτήρα ερμηνευτικού οργάνου, δεν μ’ ενδιαφέρει παρά μόνο ιστορικά. Έτσι όπως παίζεται σήμερα, ιδιαίτερα στον τόπο μας, μου είναι πέρα για πέρα αντιπαθητικό. Αυτοί οι αυτοσχεδιασμοί δημιουργούν προοπτικές, γι’ αυτό και τους συντηρώ».

Μόλις δύο χρόνια μετά, στα 1974, ο Χατζιδάκις εκδίδει "Τα Πέριξ", παλιά, αγαπημένα του ρεμπέτικα με την Βούλα Σαββίδη, σε δική του ενορχήστρωση. 

Ο Χατζιδάκις γράφει στο σημείωμα του δίσκου: "Εδώ ας με συγχωρέσει το όργανο μπουζούκι, που δεν το μεταχειρίζομαι. Έτσι καθώς κατάντησε καλοντυμένο πονηρό, σαν λαϊκός αγαπητικός, δεν είναι σε θέση πια να εκφράσει τα μύρια όσα ακριβά μας κληρονόμησαν οι «άγνωστοι και ανώνυμοι» δάσκαλοι των σεμνών καιρών".

Η σχέση του Χατζιδάκι με το μπουζούκι υπήρξε, τελικά, σχέση πάθους!

Το χρησιμοποίησε σε πολλά τραγούδια του, επιλέγοντας μάλιστα ως σολίστ και τον μαιτρ του είδους, Γιώργο Ζαμπέτα. Άλλωστε το μπουζούκι τον γοήτευσε λόγω των ρεμπέτικων που ανακάλυψε από νέος. Δεν είναι τυχαίο, επίσης, ότι το ενέταξε ως σολιστικό όργανο και στο αυτοβιογραφικό του "Η εποχή της Μελισσάνθης", ενώ δεσπόζει και σε άλλα έργα του. 

Όμως, ενώ έκανε κι ένα "κλασικό" έργο, τους "Πέντε αυτοσχεδιασμούς", συνδυάζοντας πιάνο και μπουζούκι - κάτι αδιανόητο για τους πολλούς - δεν δίστασε να μην το χρησιμοποιήσει στα "Πέριξ", καθώς θεώρησε ότι είχε πια εκφυλιστεί...

Σε κάθε περίπτωση, ο Χατζιδάκις έγραψε εξαιρετικά θέματα για μπουζούκι. 

Οι "Πέντε αυτοσχεδιασμοί για μπουζούκι και πιάνο" αποτελούν την απόλυτη, θα έλεγα, υπέρβαση. Είναι για άλλες σφαίρες... Πάντως, ταιριάζουν στον ...δαιμονικό Κοκτώ!