Collectanea του Ζήσιμου Λορεντζάτου: Ζωή και θάνατος είναι τίποτα - μπροστά στην Ανάσταση

Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος (1915-2004) είναι ένας σπουδαιότατος διανοητής του 20ού αιώνα, που εκπροσωπεί την Άλλη Ελλάδα, τη διαχρονική και ουσιαστική.

Στην Καθημερινή της περασμένης Κυριακής προδημοσιεύονται ψήγματα από τα «Collectanea» του Ζήσιμου Λορεντζάτου, που θα κυκλοφορήσουν τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις «Δόμος» (απ’ όπου κυκλοφορούν τα περισσότερα έργα του Ζ.Λ.), σε επιμέλεια Σταύρου Ζουμπουλάκη. Πρόκειται για 1.210 ενάριθμες καταγραφές. Σ’ αυτά τα μικρότερα ή μεγαλύτερα κείμενα γράφει τις σκέψεις του, τις παρατηρήσεις, τις κριτικές του για τα θέματα που πάντα τον απασχόλησαν: τη θρησκεία, την ποίηση, τη γλώσσα, τη ζωή. Από την προδημοσίευση της Καθημερινής που επιμελήθηκε η Όλγα Σελλά, σταχυολογώ ενδεικτικές καταγραφές:

542 Στη βραδινή προσευχή μου είδα χθες, ξαφνικά, τούτο που δεν είχα ξαναδεί: «ποιητήν ουρανού και γης ορατών τε πάντων…». Ως εδώ –είδα– μπορούν να ψάχνουν και να παλεύουν για την «αλήθεια» τους η φιλοσοφία ή η επιστήμη, μέσα στον πολυθαύμαστο κόσμο «ουρανού και γης», «ορατών τε πάντων». Aπό εκεί και πέρα, εκείνο που με συνέχει εμένα και με συντηρεί είναι το παραμικρό συμπλήρωμα «και αοράτων». Στον ποιητή και των δυο (τε άτονο) και όχι μοναχά του ενός, κατευθύνεται η προσευχή μου.

852 Tο πρώτο πράμα στη ζωή μου είναι η ζωή. Επειτα έρχονται τα άλλα όλα, η σκέψη, η δουλειά, τα ενδιαφέροντα, η απασχόληση με διάφορα προβλήματα ή ζητήματα, η διανόηση κοντολογίς ή τα γράμματα και οι τέχνες. Δεν μπορώ, δηλαδή, κάθε μέρα να βάζω, πρώτα από τη ζωή μου, την απασχόλησή μου με όσα διαβάζω σε βιβλία, με όσα γράφω ή αναπτύσσω ή διαλογίζομαι ή απασχολούμαι, επειδή τάχα κατέχω μιαν ιδιότητα άλλη από τη ζωή –και για μερικούς σπουδαιότερη– εκείνη του σκεφτόμενου ή του φιλόσοφου ή του κριτικού ή του ερευνητή ή του περιφερόμενου ομιλητή σε συναπαντήματα και συνέδρια. Δεν κάνω όπως άλλοι. Ομως στη ζωή μου μέσα υπάρχουν η θρησκεία και η αγάπη, οι μόνες δυνάμεις που αναταράζουν τα βάθη μας, καταπώς ωραία το σημείωνε από νωρίς στη ζωή τη δικιά του ο W. B. Yeats. Tα υπόλοιπα όλα ταράζουν λίγο την επιφάνεια και αυτό είναι όλο. («The only two powers that trouble the deeps are religion and love, the others make a little trouble upon the surface» – γύρω στο 1898, θαρρώ).

1171 Zωή και θάνατος είναι τίποτα – μπροστά στην Aνάσταση.

ΜΙΑ ΠΑΛΑΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΕ ΕΠΙΚΑΙΡΟΥΣ ΑΠΟΗΧΟΥΣ

Κρατώ στα χέρια μου το ολοκαίνουργιο μυθιστόρημα της μεγάλης μας συγγραφέως Αθηνάς Κακούρη. Κυκλοφορεί εδώ και μια εβδομάδα από τις Εκδόσεις Καστανιώτη και φέρει τον τίτλο Ξιφίρ Φαλέρ.
Ο τίτλος ασφαλώς ηχεί παράξενα στ’ αυτιά των σημερινών αναγνωστών, ήταν όμως πασίγνωστος σε παλαιότερες εποχές: Ξιφίρ Φαλέρ ήταν μια επιθεώρηση που ανέβηκε το 1916 στην Αθήνα και γνώρισε τεράστια εμπορική επιτυχία, ενώ έμεινε θρυλική για τη χλιδή και τη φαντασμαγορία της. Τα σκηνικά και τα κοστούμια ήταν του διάσημου Πάνου Αραβαντινού. Ούτε λίγο ούτε πολύ, «ξιφίρ φαλέρ» σήμαινε «ασυναρτησίες», αλλά πολλές φορές και το αντίθετο, «σπουδαία πράγματα».

Στην εποχή που παιζόταν η επιθεώρηση Ξιφίρ Φαλέρ επέλεξε να τοποθετήσει το νέο ομώνυμο μυθιστόρημά της η Αθηνά Κακούρη. Η ελληνική πρωτεύουσα των αρχών του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι αστικές οικογένειες, οι λαϊκοί τύποι, τα καλά καφενεία και εστιατόρια αλλά και τα μαγερειά, τα φλερτ και οι βόλτες στο Φάληρο, οι εφημερίδες και ο ρόλος τους στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, οι μυστικές διαπραγματεύσεις και τα παρασκηνιακά παιχνίδια των ξένων πρακτόρων, τα ήθη της εποχής και ο ιστορικός περίγυρος αναπαρίστανται με τρόπο αυθεντικό και συνθέτουν μιαν εντελώς διασκεδαστική ιστορία «καταστάσεων» και «παρεξηγήσεων» – μέχρι την προτελευταία παράγραφο...

Μια αδρή γεύση της υπόθεσης του Ξιφίρ Φαλέρ παίρνουμε απ’ το οπισθόφυλλο του βιβλίου:
Ποτέ δεν φανταζόταν η χαριτωμένη Κάτε, όταν κατέβαινε στον Πειραιά να παραλάβει από το πλοίο τον εξάδελφό της -και πιθανώς μνηστήρα της-, τον Νίκυ, ότι τα ξανθά του μαλλιά και το μουστάκι του θα είχαν τέτοιου είδους επιπτώσεις στην ανέμελη ζωή της. Ούτε όμως και ο Κυριάκος Κανιστράκης, ιδιοκτήτης και διευθυντής της μεγάλης εφημερίδας Προχωρείτε! ήταν δυνατόν να διανοηθεί ότι η επωφελέστατη μνηστεία του με την πολύφερνη Τζίτζη Ζερμπίνη απειλείτο από το γεγονός ότι στάθηκε λίγα λεπτά παραπάνω στο παράθυρό του, χαζεύοντας την κίνηση στη Σταδίου. Όλα όμως ήταν να τα περιμένει κανείς σε μια μικρή χώρα που πάσχιζε να κρατηθεί ουδέτερη στα 1916, ενώ γύρω της μαινόταν ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, οι κατάσκοποι ενεργούσαν πλέον στα φανερά και οι εφημερίδες είχαν όλες εξαγοραστεί.
Μια παλαιά ιστορία με επίκαιρους απόηχους.

Πρόκειται αναμφίβολα για ένα βιβλίο τυπωμένο σύμφωνα με τις απαιτήσεις της σύγχρονης εκδοτικής αισθητικής, που όμως αποπνέει εξαρχής άρωμα «εποχής»: εξώφυλλο που σε προδιαθέτει για την ατμόσφαιρα του μυθιστορήματος, φροντισμένη στοιχειοθεσία, κομψά πρωτογράμματα, πολυτονικό σύστημα, παλαιά ορθογραφία (χαίρομαι γιατί το βιβλίο επιμελήθηκε φιλολογικά ο φίλος της Ιδιωτικής Οδού Δημήτρης Καραδήμας). Όλ’ αυτά σε πλήρη αρμονία με το περιεχόμενο: μια παλιά ιστορία δηλαδή, με σύγχρονους απόηχους...


Η Αθηνά Κακούρη γεννήθηκε το 1928 στην Πάτρα και δημοσίευσε τα πρώτα της χρονογραφήματα και ταξιδιωτικές εντυπώσεις στην τότε μεγαλύτερη εφημερίδα, τον Νεολόγο των Πατρών. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 ο Γιώργος και η Λένα Σαββίδη, που διηύθυναν το περιοδικό Ταχυδρόμος, άρχισαν να δημοσιεύουν ταχτικά αστυνομικά της διηγήματα, με εικονογράφηση του Μποστ, τα οποία τελικά εξέδωσαν και σε βιβλίο (Αλάτι στα φυστίκια). Της ανέθεταν επίσης και μεγάλα ρεπορτάζ, τέλος δε έγινε συντάκτρια του περιοδικού. Την ίδια εποχή έγραψε μια ραδιοφωνική σειρά, μετέφρασε για μεγάλους εκδοτικούς οίκους λογοτεχνία και Ιστορία, και συνεργάστηκε με διάφορα άλλα έντυπα.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1970, ο Άλκης Αγγέλου την προέτρεψε να γράψει ένα ιστορικό μυθιστόρημα τοποθετημένο στην εποχή του Διαφωτισμού. Η προπαρασκευαστική μελέτη για τα έργα Της τύχης το μαχαίρι και Η σπορά του ανέμου απαίτησε περίπου μια δεκαετία. Ακολούθησαν όμως με ταχύτερο ρυθμό τα μυθιστορήματα Με τα φτερά του Μαρίκα (ένας αεροπορικός άθλος στην εποχή του Διχασμού), Πριμαρόλια (η Πάτρα της σταφίδας· ακμή και κρίση), Ο χαρταετός (το Λαύριον και ο δήθεν μυθικός του πλούτος, μια χρηματιστηριακή τρέλα), Θέκλη (κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις των πολέμων 1912 καί 1913). Η Αθηνά Κακούρη λέει ότι η μεγάλη της ηλικία την βοηθά για να μας ξεναγεί στο παρελθόν του τόπου μας.

Εύχομαι από καρδιάς στην κυρία Αθηνά Κακούρη να συνεχίσει, ακμαία και δημιουργική, να μας ταξιδεύει με τον μοναδικά αυθεντικό τρόπο της στο παρελθόν του τόπου μας.

Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ Δ. ΧΡΙΣΤΟΦΙΑΣ ΣΤΟΝ ΠΑΠΑ

Του ΑΡΙΣΤΕΙΔΗ ΒΙΚΕΤΟΥ

Το Βατικανό, μετά τη συνάντηση του Πάπα Βενέδικτου ΙΣΤ' με τον πρόεδρο Χριστόφια και τις συνομιλίες του δεύτερου με τον πρωθυπουργό Καρδινάλιο Ταρσίζιο Περτόνε, απέφυγε να τοποθετηθεί δημοσίως, πέρα από μια ευχή, για το Kυπριακό, αλλά και για το θέμα της καταστροφής των εκκλησιών στο βόρειο τμήμα της Κύπρου.
Ωστόσο, το απόγευμα της Παρασκευής ο πρόεδρος Χριστόφιας σε συνέντευξη τύπου στη Ρώμη εξέφρασε απόλυτη ικανοποίση και ήταν ιδιαίτερα αποκαλυπτικός για τις θέσεις των συνομιλητών του, ενώ ανακοίνωσε ότι είχε και ιδιαίτερη συνάντηση με τον Ιταλό πρωθυπουργό Σίλβιο Μπερλουσκόνι.
Ειδικότερα, ο κ. Χριστόφιας διαπίστωσε ταυτόσημες θέσεις μεταξύ της Κύπρου και του κράτους του Βατικανoύ ιδιαίτερα στα ζητήματα της Μέσης Ανατολής και της ενταξιακής πορείας της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση .
Απαντώντας σε ερώτησή μας δήλωσε ότι είναι κοινό το όραμά του και του Πάπα Βενέδικτου ΙΣΤ' «να γίνει η Κύπρος γέφυρα ειρήνης και συνεργασίας, η οποία να συνδέσει την Ευρωπαϊκή Ένωση με τις χώρες της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής».
Σε άλλη σχετική ερώτησή μας τόνισε ότι Κύπρος και Βατικανό υποστηρίζουν την πλήρη ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπό την προϋπόθεση ότι η Άγκυρα θα τηρήσει τις υποχρεώσεις της τόσο έναντι της Ένωσης, όσο και έναντι της Κυπριακής Δημοκρατίας.
Ειδικά για το Κυπριακό δήλωσε ότι το Βατικανό υποστηρίζει θερμά την επανένωση της Κύπρου, τον σεβασμό της πολιτιστικής της κληρονομιάς και την αποκατάσταση των θρησκευτικών ελεθεριών και δικαιωμάτων.
Εξάλλου, απαντώντας σε ερώτηση Ιταλού δημοσιογράφου, εξήγησε ότι «η Κύπρος δεν θέτει δογματικά βέτο στο κεφάλαιο της ενέργειας στις ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Τουρκίας». Ζητούμε, τόνισε, να σεβαστεί η Τουρκία τα κυριαρχικά μας δικαιώματα για έρευνες στην Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη της Κύπρου και «να δώσει εγγυήσεις ότι θα τερματίσει τις αυθαιρεσίες της». Προς την κατεύθυνση αυτή, επεσήμανε, πρέπει να συμβάλλει και η Ευρωπαϊκή Ένωση.
Ο πρόεδρος Χριστόφιας δήλωσε ότι δεν συμμερίζεται τα σχόλια ορισμένων στην Κύπρο για τις δηλώσεις του προέδρου της Κομισιόν Μανουέλ Μπαόζο, μετά την προχθεσινή συνάντησή του με τον Τούρκο πρόεδρο Αμπτουλάχ Γκιούλ. «Δεν νομίζω ότι ο κ. Μπαρόζο άλλαξε στάση και πολιτική. Η γραμμή του είναι ότι η Τουρκία πρέπει να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της», σχολίασε ο Δ. Χριστόφιας.

ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΣΤΟΝ ΠΑΠΑ

Ο κ. Χριστόφιας απηύθυνε στον Ποντίφηκα πρόσκληση να επισκεφθεί επίσημα την Κύπρο. Είπε ότι η αντίδραση υπήρξε θετική.
Μάλιστα, ανέφερε ότι θα πρόκειται για ειδικό ταξίδι και ότι το Βατικανό, επειδή αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στην Κύπρο, δεν θα ήθελε ο Πάπας να κάνει «απλώς (στην Κύπρο) μια στάση» κατά την επίσκεψή του τον Μάιο στους Αγίους Τόπους. Πρόσκληση για επίσκεψη στην Κύπρο αποδέχτηκε και ο πρωθυπουργός του Βατικανό, Καρδινάλιος Περτόνε.

Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ

«Ο χριστιανικός κόσμος δεν πρέπει να είναι διχασμένος, γιατί η διδασκαλία του Χριστού είναι αδιαίρετη», τόνισε ο πρόεδρος Χριστόφιας σε ερώτημα Ρώσου δημοσιογράφου και επεσήμανε ότι είναι αναγκαία η ενότητα των χριστιανών και ότι ο ίδιος είναι υπέρ του διαλόγου.
Επίσης, ανέφερε ότι ο Πάπας τού επεσήμανε τον θετικό ρόλο προς την κατεύθυνση αυτή του Αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου. Ο Πάπας χαρακτήρισε τον Αρχιεπίσκοπο Χρυσόστομο «υπέρμαχο» της ενότητας των χριστιανών, ανέφερε ο πρόεδρος Χριστόφιας και πρόσθεσε «αυτό με ικανοποιεί ιδιαίτερα».

«Εγώ ο κομμουνιστής....»

Με τον χαρακτηρισικό τίτλο «Εγώ ο κομμουνιστής θα συναντηθώ με τον Πάπα» η έγκυρη Ιταλική εφημερίδα «Λα Στάμπα» στέγασε χθες εκτενές ρεπορτάζ για την επίσκεψη του προέδρου Χριστόφια.
«Δεν απαρνούμαι την ιδεολογία μου, αλλά ποτέ δεν με τύφλωσε η λάμψη της Σοβιετικής Ένωσης», γράφει η εφημερίδα ότι δήλωσε ο κ. Χριστόφιας, ο οποίος εξέφρασε την πεποίθηση ότι ο Πάπας θα καταλάβει το δράμα της Κύπρου.
Η ίδια εφημερίδα, όπως και η επίσης έγκυρη «Κοριερ Ντε Λα Σέρα», παρουσίασαν εκτενώς τις θέσεις Χριστόφια για τη λύση του Κυπριακού .
Επίσης, στα σχετικά ρεπορτάζ δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στο θέμα των αγνοουμένων και στις εκταφές λειψάνων, καθώς και στην καταστροφή από την Τουρκία των εκκλησιών και της πολιτιστικής κληρονομιάς στα κατεχόμενα.

Η ΚΑΤ' ΙΔΙΑΝ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ

Ο Πάπας Βενέδικτος δώρησε στον πρόεδρο Χριστόφια το χρυσό μετάλλιό του και εκείνος του πρόσφερε αντίγραφο σε ασήμι κυπριακού αμφορέα του 750 π.Χ από το Γουδί της Πάφου .
Ακολούθησαν συνομιλίες με τον πρωθυπουργό Ταρσίζιο Περτόνε (φωτό)

Ο Καρινάλιος Περτόνε τόνισε ότι «η Κύπρος είναι στην πρώτη γραμμή της αποστολής του Πάπα για την ειρήνη και τη διαιοσύνη στον κόσμο».
Ο Δ. Χριστόφιας, ο οποίος απένειμε στον Καρδινάλιο το Μεγαλόσταυρο του Τάγματος Αξίας της Κυπριακής Δημοκρατίας, διαβεβαίωσε ότι «η μικρή Κύπρος είναι έτοιμη να συμμαχήσει με την Αγία Έδρα και να θέσει το μικρό της λιθαράκι στην ευλογημένη προσπάθεια του Αγίου Πατέρα για την ειρήνη, την κοινωνική δικαιοσύνη , την καταπολέμηση της φτώχιας».
Aνακοίνωση του Γραφείου Τύπου του Βατικανού αναφέρει ότι η συζήτηση εστιάστηκε στην κατάσταση στην Κύπρο και στο μέλλον της. Ο πρόεδρος Χριστόφιας, αναφέρεται , παρουσίασε την κατάσταση των εκκλησιών και χριστιανικών μνημείων «στο βορρά της νήσου». Οι δύο πλευρές εξέφρασαν την αμοιβαία ελπίδα ότι «οι εν εξελίξει διαπραγματεύσεις μεταξύ των μερών μπορούν να οδηγήσουν σε λύση στο μακροχρόνιο πρόβλημα της Κύπρου».
Στην ανακοίνωση προστίθεται ότι αντηλλάγησαν ιδέες για τη διεθνή κατάσταση και ιδιαίτερα την Αφρική. Δόθηκε επίσης έμφαση στις καλές σχέσεις μεταξύ Καθολικών και Ορθοδόξων και Καθολικών και Μουσουλμάνων και καλούνται όλοι "να εργαστούν από κοινού για το καλό της κοινωνίας και την ειρηνική συνύπαρξη των λαών".

Ο ΠΑΠΑΣ ΓΙΑ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗ

Όταν ο γράφων (Α. Βικέτος) πήγε να υποβάλει τα σέβη του στον Πάπα Βενέδικτο (φωτό) τού ανέφερε τον ιδιαίτερο δεσμό του με το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Στα λίγα λόγια, που αντηλλάγησαν, ο Ποντίφηκας χαρακτήρισε εξαίρετο άνθρωπο και σπουδαίο πνευματικό ηγέτη τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο. Ανέφερε επίσης ότι γνωρίζει ιδιαίτερα τον Μητροπολίτη Αδριανουπόλεως κ. Δαμασκηνό.

ΜΕ ΤΗΝ ΣΟΦΙΑ ΚΑΜΑΓΙΑΝΝΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΙΑ ΚΑΤΑΚΟΥΖΗΝΟΥ

Με αφορμή το νέο της cd, που μόλις κυκλοφόρησε, σε ποίηση των: Γ. Σαραντάρη, Ν. Εγγονόπουλου, Π. Μπάικα, Μ. Πολυδούρη, Δ. Καρατζά, Κ. Παλαμά, Κ. Καρυωτάκη, Κ. Δημουλά, η Σοφία Καμαγιάννη και οι συνεργάτες της παρουσίασαν χθες βράδυ τη μουσική παράσταση «Στων άστρων την άλω», στη θαυμάσια οικία Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού Αμαλίας 4, 5ος όροφος, στο Σύνταγμα.

Ήταν μια μαγική βραδυά, χωρίς υπερβολή! Μια συναυλία σ' ένα σπίτι, σ' ένα ιστορικό διαμέρισμα όπου πρωτοπαίχτηκε ο Μεγάλος Ερωτικός του Μάνου Χατζιδάκι!
Τραγούδησαν, με αίσθημα όπως πάντα, οι αγαπημένες Πατρινές ερμηνεύτριες Δώρα Πετρίδη και Άννη Ονουφρίου και ο Ηλίας Βαμβακούσης (φωτό).
'Επαιξαν οι μουσικοί: Ίρινα Σαλένκοβα βιολί, Χρυσούλα Γεωργάκη κλαρινέτο, Βαγγέλης Ζωγράφος κόντρα μπάσο, Σοφία Καμαγιάννη πιάνο. Ακούστηκαν οι φωνές της Κικής Δημουλά και του Αιμ. Χειλάκη.

Το ακροατήριο ήταν ο ορισμός του "καλού κόσμου" που εκλείπει πιά. Εκεί και η Κική Δημουλά, πιο νέα από ποτέ, ο Μηνάς Χατζησάββας, η Λυδία Κονιόρδου κ.α.
Το πρώτο μέρος ήταν η παρουσίαση του cd της ταλαντούχου φίλης συνθέτριας Σοφίας Καμαγιάννη, η οποία κάνει και εξαιρετικές ενορχηστρώσεις, και το δεύτερο γνωστά αγαπημένα τραγούδια των Μάνου Χατζιδάκι, Μίκη Θεοδωράκη, Γιάννη Μαρκόπουλου, Μάνου Λοϊζου, Δημήτρη Λάγιου, με την απαγγελία της Ράνιας Κελαϊδίτη, ενδιαμέσως, σε κείμενα του ποιητή Αργύρη Χιόνη.

Θα επανέλθω στο θέμα.

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΡΟΞΕΝΕΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΣΥΜΜΕΤΕΙΧΕ ΣΤΗΝ "ΩΡΑ ΤΗΣ ΓΗΣ"

Και το Γενικό Προξενείο της Ελλάδος στην Κωνσταντινούπολη συμμετείχε στην "Ώρα της Γης". Για μια ώρα χθες το βράδυ, 8.30 - 9.30, έσβησαν τα φώτα στο Σισμανόγλειο Μέγαρο στην ιστορική οδό του Πέραν.

Το Γενικό Προξενείο με απόφαση του Γενικού Προξένου της Ελλάδος Βασιλείου Μπρονόβα, στήριξε την πρωτοβουλία του WWF, ανταποκρινόμενο και στο κάλεσμα του Οικουμενικού Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίου και έκλεισε τα φώτα του επιβλητικού του κτηρίου στην πολυσύχναστη οδό του Πέραν.

Στις δύο πρώτες φωτό του Νίκου Μαγγίνα έχουν σβήσει τα φώτα. Στην τρίτη, μετά τις 9.30, έχουν ανάψει και πάλι.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΕΛΥΤΗ ΑΠΟ ΤΟ 5ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΑΛΙΜΟΥ

Ένα αφιέρωμα - μαμούθ (2,5 ώρες) χθες βράδυ στον Οδυσσέα Ελύτη από το 5ο Γυμνάσιο Αλίμου, στο θέατρο "Κάρολος Κουν" στον Άλιμο.

Με μότο τον στίχο "ω, νεότητα πληρωμή του ήλιου αιμάτινη στιγμή που αχρηστεύει το θάνατο", καθηγητές και μαθητές, αλλά και προσκεκλημένοι ομιλητές, τραγουδιστές, μουσικοί και ηθοποιοί στάθηκαν σε στίχους, στιγμές, μουσικές ποιητικές και ζωγραφικές του ποιητή.

Για τη σημασία του σήμερα και τη διαχρονικότητά του μίλησε η καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Έρη Σταυροπούλου.

Ποιήματά του απήγγειλε ο ηθοποιός Γιάννης Βόγλης (φωτό). Μου άρεσε ιδιαίτερα που ο δημοφιλής ηθοποιός επέλεξε και απήγγειλε με τρόπο λιτό τα "Περασμένα μεσάνυχτα" από Τα Ελεγεία της Οξώπετρας.

Μελοποιημένη ποίηση Ελύτη τραγούδησε η Δάφνη Πανουργιά (φωτό), με τη συνδρομή σημαντικών μουσικών, όπως του Παναγιώτη Δράκου στο φλάουτο.

Κι ακόμη χορογραφία και δραματοποίηση στίχων του ποιητή από μαθητές του σχολείου. Ενώ αποτέλεσε έκπληξη για μένα η δουλειά των μαθητών σε εικαστικά έργα, κυρίως κολάζ, με αφορμή το έργο του ποιητή.

Προβλήθηκε και το ντοκιμαντέρ των Γιώργου και Ηρώς Σγουράκη για το Ελύτη, όπου ο ποιητής με αυστηρότητα διατυπώνει τις σκέψεις του και πτυχές του βίου του που μετουσίωσε σε ποίηση. Σημειώνω ιδιαίτερα την πολύ σημαντική παρατήρησή του για την ελληνική διάρκεια και για το ενιαίο του ελληνικού πολιτισμού χωρίς χάσματα.

Στην Ελλάδα ακούμε συχνά απόψεις ότι το Βυζάντιο δεν είναι ελληνικό, ότι η Τουρκοκρατία ήταν μαύρη περίοδος κ.ο.κ. Για τον Ελύτη όλα εις εν! Αδιάσπαστη η συνέχεια. Από την αρχαιότητα ως σήμερα, παρά τις αναπόφευκτες ιστορικές αλλαγές.

Σίγουρα τα σχολικά αφιερώματα στον Ελύτη περιορίζονται σ' ένα κομμάτι του έργου του. Έτσι έγινε κι εδώ: Προσανατολισμοί, Ήλιος ο πρώτος, Άξιον εστι. Ίσως όχι άδικα. Ο άλλος Ελύτης - Μαρία Νεφέλη, Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου, Δυτικά της Λύπης κ.ο.κ. - είναι αρκετά δύσκολος για τα παιδιά, ίσως και ...επικίνδυνος!

Σε κάθε περίπτωση ας ελπίσουμε ότι οι μαθητές, αλλά και όλοι μας θα οδηγηθούμε κάποια στιγμή στα ενδότερα του ποιητή, τα άδηλα και κρύφια, τα ιδιωτικά και δημόσια, τα καίρια και ουσιαστικά, συστατικά της καθόλου ύπαρξης.

ΜΑΘΗΤΕΙΑ ΣΤΗΝ ΟΜΟΡΦΙΑ Ξ΄

FERNANDO PESSOA

Διαιρώ αυτό που ξέρω.

Προκύπτει αυτό που είμαι

κι αυτό που ξέχασα. Ανάμεσα στα δυο πηγαίνω.

Δεν είμαι αυτός που σκέφτομαι

ούτε αυτός που είμαι τώρα.

Αν θα σκεφτώ, κομμάτια γίνομαι

Αν θα πιστέψω, για μένα δεν υπάρχει τέλος.

Γι' αυτό, είναι καλύτερα

ν' ακούς μόνο το θρόισμα

της απαλής, βέβαιης αύρας

που μέσ' από τις φυλλωσιές περνάει.

Ποίημα δημοσιευμένο στο (.poema..), από την έκδοση Κ.Π. Καβάφης / Φερνάντο Πεσσόα. Τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου, εισαγ.-μτφρ.-ανθολ.: Γιάννης Σουλιώτης, εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2009.

Η φωτογραφία είναι από την καινούργια ταινία του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου Τη νύχτα που ο Φερνάντο Πεσσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη.

Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ ΓΙΑ ΤΟ SWEET MOVIE

Αρχίζει αύριο στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών ένα μεγάλο συνέδριο: «Ελληνική μουσική δημιουργία του 20ού αιώνα για το λυρικό θέατρο και άλλες παραστατικές τέχνες» (27 - 29 Μαρτίου). Το Συνέδριο πραγματοποιείται στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του 5ου κύκλου των Ελληνικών Μουσικών Γιορτών από την Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη», σε συνεργασία με το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών και την Ένωση Ελλήνων Μουσουργών.

Η φίλη μουσικολόγος Ευτυχία Παπανικολάου ήλθε από την Αμερική για να κάνει ανακοίνωση στο συνέδριο άκρως χατζιδακική! Θα μιλήσει για την μουσική του Χατζιδάκι στην ταινία του Μακαβέγιεφ Sweet Movie:“Is there life after birth?”: Interrogating the Sensuous in Hadjidakis’s Soundtrack for Dušan Makavejev’s «Sweet Movie».

Παραθέτω στη συνέχεια μια περίληψη της ανακοίνωσης της Ευτυχίας Παπανικολάου στα αγγλικά:

Dušan Makavejev’s 1974 film Sweet Movie has come down in the history of cinema as one of the most transgressive films of the 1970s. Its visually explicit imagery, ranging from repulsively-portrayed sexual images to outrageous scatological acts of perversion, betrays a cinematic style that owes its extravagant modes of presentation to the revolutionary style of novi (“new”/“open”) film. At the same time that the viewer’s visual realm is assaulted with an onslaught of shocking and downright offensive sequences, the film’s music operates in the realm of liminality. Instead of composing music that aurally accompanies the film’s iconoclastic style, Manos Hadjidakis created one of the most attractive musical scores, reflective of his signature lyrical-poetic aesthetic. In stark contrast to the film’s explicitly vulgar and repellent images, Hadjidakis’s diegetic and nondiegetic music forms a surprisingly appealing auditory staple that aims to manipulate the viewers’ reaction, as its pacifying potential borders on the manipulative. While he acknowledged the graphic imagery of the film (“like a thousand needles penetrating our torpid nerves”), Hadjidakis also sought to provoke with his self-described “sugary-sweet taste” of the music. As this presentation will reveal, Makavejev’s disillusionment with Marxism lies at the core of his cinematic language. Similarly, I will explore how the film’s music serves as an ironic commentary on life, freedom, and revolution—that is, ideas at the core of the film’s ideology.

H Ευτυχία Παπανικολάου είναι επίκουρος καθηγήτρια Μουσικολογίας στο Πανεπιστήμιο Bowling Green του Οχάιο. Είναι απόφοιτος του τμήματος Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, κάτοχος πτυχίων Αντίστιξης και Φούγκας από το Εθνικό Ωδείο Αθηνών (τάξη Δημήτρη Δραγατάκη) και πτυχίων Μάστερ και Διδακτορικού (Ph.D.) στην Ιστορική Μουσικολογία από το Πανεπιστήμιο της Βοστόνης. Η κύρια έρευνά της εστιάζεται στη μουσική του λεγόμενου «μακρού» δεκάτου-ενάτου αιώνα. Από τη Missa solemnis του Beethoven μέχρι τον Liszt και τον Mahler, οι διαλέξεις και οι δημοσιεύσεις της δίνουν έμφαση στο ‘θρησκευτικό’ ως μουσικό τόπο. Άλλα πεδία έρευνας αποτελούν η μουσική για ταινίες και μελέτες για το χορό (όπως το πρόσφατο άρθρο της με θέμα τα Ballets Russes). Τα άρθρα της για τη μουσική της ταινίας του Scorsese Ο Τελευταίος Πειρασμός και της βραβευμένης τηλεοπτικής σειράς επιστημονικής φαντασίας Battlestar Galactica έχουν περιληφθεί σε διεπιστημονικές συλλογές. Αυτήν την περίοδο ολοκληρώνει το πρώτο της βιβλίο με θέμα τη ρομαντική συμφωνική λειτουργία.

Κ. ΣΗΜΙΤΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ: "ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΞΕΠΕΡΑΣΟΥΜΕ ΤΙΣ ΑΝΑΣΤΟΛΕΣ"

Ρεπορτάζ - φωτό: Νίκος Μαγγίνας

Την χθεσινή δεξίωση του Ελληνικού Προξενείου στην Πόλη για την εθνική επέτειο σφράγισε η παρουσία του πρ. Πρωθυπουργού Κώστα Σημίτη, ο οποίος προσήλθε στο Σισμανόγλειο με την σύζυγό του Δάφνη.
Στην δεξίωση παραβρέθηκαν εκατοντάδες ομογενείς και Ελλαδίτες και Τούρκοι ακαδημαϊκοί.

Τον Οικουμενικό Πατριάρχη εκπροσώπησε ο Μέγας Πρωτοσύγκελλος Αρχιμ. κ. Στέφανος.
Τον Κ. Σημίτη υποδέχθηκε ο Γενικός Πρόξενος της Ελλάδος Βασίλειος Μπορνόβας - επικεφαλής του διπλωματικού προσωπικού της Πρεσβείας - με τη σύζυγό του Μαρία, αλλά και ο σεβαστός σε όλη την Ομογένεια Καθηγητής, Άρχων της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Δημήτριος Φραγκόπουλος (βλ. πρώτη φωτό). Ο πρ. πρωθυπουργός χαιρέτισε και συνομίλησε με πολλούς από τους παρισταμένους, οι οποίοι τον υποδέχθηκαν με χαρά και θερμά αισθήματα. Είχε, μάλιστα, ιδιαίτερη συνάντηση με τους νέους. Τους νέους της Ομογένειας, αλλά και όσους από την Ελλάδα σπουδάζουν στην Πόλη ή δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά. Απ' αυτούς τους νέους ενημερώθηκε για τις εδώ δραστηριότητές τους, τούς συνεχάρη και τους ευχήθηκε "Καλή δύναμη"!

Εξέφρασε την χαρά του για το γεγονός αυτό, της παρουσίας νέων από την Ελλάδα στην Πόλη, τονίζοντας ότι «όχι πολλά χρόνια πριν, εσείς είπατε με τους σεισμούς, εγώ θα σας πω, πριν από τους σεισμούς, ήταν κάτι το αδιανόητο να έρθει Έλληνας εδώ και ομολογώ ότι ήταν μεγάλο λάθος γιατί οι Έλληνες πρέπει να γνωρίζουν καλά τι συμβαίνει στην Τουρκία».
Ο Κ. Σημίτης είπε ότι αυτοί οι νέοι από την Ελλάδα που ζουν σήμερα στην Πόλη με διάφορες αφορμές αποτελούν γέφυρα σε πολλούς τομείς. Πιστεύει ότι οι σχέσεις Ελλάδας - Τουρκίας μπορούν και πρέπει να επεκταθούν πολύ περισσότερο.
«Υπάρχει πάντα μία διστακτικότητα, πιστεύω και από τις δύο πλευρές, υπάρχει κάποιος φόβος, υπάρχει η ιστορία η οποία δημιουργεί εσωτερικές αναστολές, αλλά αυτό είναι κάτι το οποίο πρέπει οπωσδήποτε να ξεπεραστεί, δεν είναι πια της εποχής. Είμαστε γείτονες».
Και απευθυνόμενος στους νέους είπε: «Πρέπει εσείς όλοι να συμβάλλετε σε αυτό. Πιστεύω ότι υπάρχει μέλλον καλό, να γεφυρωθούν τα χάσματα και να προσφέρετε σ’ αυτή την κατεύθυνση. Η άγνοια είναι ακόμη πολύ μεγάλη. Όσο υπάρχει άγνοια τόσο υπάρχουν και αναστολές και αυτές πρέπει να τις ξεπεράσουμε».

Ο Κ. ΣΗΜΙΤΗΣ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΡΟΞΕΝΕΙΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Πραγματοποιήθηκε χθες, 25η Μαρτίου το απόγευμα, στο Σισμανόγλειο Μέγαρο στην Πόλη, η καθιερωμένη δεξίωση για την Εθνική Επέτειο, που διοργάνωσε το Γενικό Προξενείο της Ελλάδος. Οικοδεσπότης ο Γενικός Πρόξενος κ. Βασίλειος Μπορνόβας.

Στη δεξίωση παρέστη ο πρ. Πρωθυπουργός της Ελλάδος κ. Κώστας Σημίτης με τη σύζυγό του Δάφνη, ο οποίος συνομίλησε με νέους από την Πόλη, παράγοντες της ομογένειας και Ελλαδίτες που δραστηριοποιούνται στην Πόλη.

Περισσότερα σε επόμενη ανάρτηση.

Φωτό: Νίκος Μαγγίνας

Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΠΟΔΕΙΠΝΟΥ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

«Όσοι της φιλοσοφίας τρόφιμοι και των υψηλών ερασταί και μαθηταί του Λόγου. Αγαπήσατε τον ενεστώτα καιρόν και την αγίαν Τεσσαρακοστήν χαίροντες υποδέξασθε, ως σωφροσύνης διδάσκαλον και αρετής μητέρα και τροφόν των υιών του Θεού και παιδαγωγόν ατάκτων και γαλήνην ψυχών και ευστάθειαν βίου και ειρήνην ένσπονδον και ατάραχον».

Η επίκαιρη αυτή προτροπή του Αστερίου Αμασείας μάς υπενθυμίζει εμφαντικά ότι δεν μπορεί να υπάρξει Σαρακοστή «ει μη εν προσευχή και νηστεία». Αγαπώντας τον ενεστώτα καιρό και καλλιεργώντας το σωτήριο αυτό δίπτυχο, εν κρυπτώ εργαζόμενοι αρετάς, δεχόμαστε πνευματικάς αμοιβάς: «γαλήνην ψυχών και ευστάθειαν βίου και ειρήνην ένσπονδον και ατάραχον».
Για να προσεγγίσουμε τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή θα πρέπει να κάνουμε αυτό που δεν ταιριάζει στις σύγχρονες συνθήκες της ζωής μας, αλλιώς κάθε αντίληψη προσπάθειας μέσα στη Σαρακοστή χάνει τελείως το νόημά της. Και για να επικεντρωθώ στο θέμα της λατρείας. Ο μεγάλος λειτουργιολόγος του 20ου αι. π. Αλέξανδρος Σμέμαν λέει, πως «δεν υπάρχει καμιά δικαιολογία για κείνους που στη διάρκεια της Μεγάλης Σαρακοστής δεν αυξάνουν το χρόνο για παρακολούθηση και συμμετοχή στη Θεία Λατρεία... είναι ανάγκη να υπάρξει μια απόφαση, είναι ανάγκη να γίνει μια προσπάθεια, να υπάρξει μια σταθερή επιδίωξη» . Πόσες φορές κατά τη διάρκεια της Σαρακοστής συμμετέχουμε στο Μέγα Απόδειπνο;

Ας είναι η αποψινή μας σύναξη η αφορμή για πυκνότερη και ουσιαστικότερη και πιο ενσυνείδητη συμμετοχή μας στην κατανυκτική αυτή ακολουθία που χαρακτηρίζει, θα λέγαμε, τη Σαρακοστή, αφού η Μεγάλη Τεσσαρακοστή είναι η μόνη περίοδος του λειτουργικού έτους κατά την οποία διατηρήθηκε η αρχαία μορφή του αποδείπνου, το λεγόμενο σήμερα Μέγα Απόδειπνο. Πρόκειται για τη μοναδική μορφή αποδείπνου που μαρτυρείται από τα αρχαία χειρόγραφα. Το λεγόμενο Μικρό Απόδειπνο, που είναι η συντετμημένη μορφή του Μεγάλου Αποδείπνου, απαντά μόνο σε νεώτατα χειρόγραφα και περιλαμβάνει τα «καιριώτατα» του Μεγάλου Αποδείπνου, κατά την εύστοχη παρατήρηση του αγ. Συμεών Θεσσαλονίκης. Το Μικρό Απόδειπνο επικράτησε τελικά για τις εκτός της Τεσσαρακοστής ημέρες, δηλ. για όλο το υπόλοιπο λειτουργικό έτος, αλλά ακόμα και για τις Παρασκευές, τα Σάββατα και τις Κυριακές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.

Η ακολουθία του Αποδείπνου τελείται, όπως και το όνομά της δηλώνει, μετά το δείπνο και προ της κατακλίσεως, γι’αυτό και σε ορισμένα χειρόγραφα ονομάζεται «ακολουθία των προθυπνίων». Ο δεύτερος αυτός όρος υποδηλώνει και το περιεχόμενό της, που δεν είναι ευχαριστία για το δείπνο, αλλά προσευχή προ του ύπνου. Κατ’αρχήν ήταν ιδιωτική προσευχή και στα μοναστήρια, γι’αυτό και δεν αριθμείται πάντοτε στις «επτά αινέσεις», δηλ. στις επτά ακολουθίες του νυχθημέρου των μονών. Ελέγετο «εν τοις κελλίοις». Γι’αυτό διαβάζουμε στα τυπικά: «Η δε ακολουθία των Αποδείπνων εν τη Μονή της Λαύρας ου ψάλλεται εις την Εκκλησίαν, αλλ’ έκαστος αναγινώσκει αυτήν εν τοις κελλίοις». Αντιθέτως στα κοινόβια της Παλαιστίνης το Απόδειπνο ετελείτο στην Εκκλησία.

Η ακολουθία του Μεγάλου Αποδείπνου απαντάται για πρώτη φορά ως μοναχικό Απόδειπνο, στις αρχές του 15ου αιώνος, οπότε και αντικαθιστά την ακολουθία της Παννυχίδος. Δεν αποτελεί βέβαια η συγκεκριμένη αντικατάσταση μιας ακολουθίας από μια άλλη ένα ξαφνικό και αυτόνομο γεγονός. Εντάσσεται μέσα στη γενικότερη λειτουργική μεταρρύθμιση, ή καλύτερα σύνθεση και συγχώνευση διαφόρων λειτουργικών τύπων, που είχε αρχίσει ήδη να συντελείται στο τυπικό της Εκκλησίας μερικούς αιώνες πιο πριν - ήδη από την εικονομαχία - και την εποχή αυτή (15ος αι.) βρίσκεται στην κορύφωσή της. Το μοναχικό τυπικό ή Ιεροσολυμιτική τάξη, πιο γνωστό ως τυπικό της μονής του αγ. Σάββα, που οφείλει την προέλευσή του στα κοινόβια της Παλαιστίνης, εκτοπίζει ολοσχερώς τον Ασματικό ή Βυζαντινό κοσμικό τύπο των Ακολουθιών που εκφράζει τη Μεγάλη Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως. Αυτού του ασματικού τυπικού ήταν ακολουθία η Παννυχίς, που ψαλλόταν κατά το εσπέρας εν είδει μικράς αγρυπνίας, στη θέση περίπου του μοναχικού Μεγάλου Αποδείπνου, με το οποίο έχει μερικά κοινά σημεία.
Ενώ αρχικά η Παννυχίδα ετελείτο καθ’ όλες τις ημέρες του έτους, τη Μ. Τεσσαρακοστή και τη Μ. Εβδομάδα, ήδη από τον 10ο αιώνα η Παννυχίς- κατά τη μαρτυρία του τυπικού της Μεγάλης Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως- ετελείτο κυρίως κατά τις παραμονές των μεγάλων εορτών, κατά την Α΄ Εβδομάδα των Νηστειών και κατά τη Μ. Εβδομάδα.
Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη σχέση Παννυχίδος και Μεγάλου Αποδείπνου, αξίζει να σημειώσουμε εδώ ότι, λίγο παλαιότερα το Μέγα Απόδειπνο ετελείτο και τις παραμονές των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων, πράξη που διατηρείται ακόμα και σήμερα στο Άγιον Όρος και στις Σλαβικές Εκκλησίες. Σε πιο παλιά φάση το Μέγα Απόδειπνο ψαλλόταν και κατά τις Κυριακές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, καθώς και κατά τις νηστείες των Χριστουγέννων και των αγίων Αποστόλων κατά τις ημέρες που ψάλλεται το «Αλληλούϊα».
Ας επιστρέψουμε όμως στις Παννυχίδες. Οι Παννυχίδες της Α΄ Εβδομάδος των Νηστειών είχαν κατανυκτικό χαρακτήρα και προεξήρχε σ’αυτές ο ίδιος ο Πατριάρχης. Από την ασματική αυτή παννυχίδα προέρχεται και η σειρά των πέντε ευαγγελικών περικοπών, τα λεγόμενα «ευαγγέλια της παννυχίδος», που διαβάζονται και σήμερα κατά τα Απόδειπνα της Α΄ Εβδομάδος των Νηστειών και διασώζονται στα Ευαγγελιστάριά μας.
Το Μέγα Απόδειπνο εντάσσεται στις ακολουθίες της νυκτός, που αποτελούσαν ένα σύμπλεγμα νυκτερινής προσευχής, μια Παννυχίδα, εντελώς διαφορετική απ’αυτήν που μόλις περιγράψαμε, στην οποία φέρεται η ορθρινή προσευχή ενωμένη με την εσπερινή. Η ακολουθία των «προνυκτίων», έτσι όπως τη συναντούμε σε χειρόγραφο του 12ου αιώνα της Μονής Λειμώνος, συμπίπτει σε γενικές γραμμές με τη σημερινή ακολουθία του μεγάλου αποδείπνου, εκτός από κάποια τροπάρια και ευχές. Είναι αξιοσημείωτο και ιδιαίτερα σημαντικό, νομίζω, ότι το περίφημο τροπάριο του Μεγάλου Αποδείπνου «Κύριε των δυνάμεων μεθ’ημών γενού...» είναι το εφύμνιο του ψαλμού 150 που είναι ένας από τους ψαλμούς των Αίνων του Όρθρου, γεγονός που επιβεβαιώνει την άποψη για κοινά στοιχεία των ακολουθιών του μοναχικού τυπικού, αλλά μαρτυρεί και την ύπαρξη της παλαιότατης παννυχίδος που ένωνε εσπερινή και ορθρινή προσευχή.

Κανόνες Αποδείπνων

Η θέση των κανόνων στα απόδειπνα είναι ένα ειδικό κεφάλαιο του τυπικού που περιλαμβάνει πολλές περιπτώσεις. Περιορίζομαι μόνο στη Μεγάλη Τεσσαρακοστή για να σημειώσω τις χαρακτηριστικότερες των περιπτώσεων. Στα απόδειπνα των τεσσάρων πρώτων ημερών της Α’ Εβδομάδος των Νηστειών ψάλλεται τμηματικώς ο Μέγας Κανών του αγ. Ανδρέου Κρήτης, ενώ στο μικρό απόδειπνο κατά τις Παρασκευές των τεσσάρων πρώτων εβδομάδων ψάλλεται ο κανών του Ακαθίστου Ύμνου και το κοντάκιο τμηματικώς. H συνήθεια, που επικράτησε στις ενορίες να ψάλλεται ο Μέγας Κανών και ο Ακάθιστος κατά το μικρό απόδειπνο της Τετάρτης και της Παρασκευής της Ε΄ Εβδομάδος των Νηστειών, οφείλεται σε μια προσπάθεια προσαρμογής προς τις ενοριακές συνθήκες. Η ορθή τάξη προβλέπει και για τις δύο περιπτώσεις την τέλεση αγρυπνίας.
Αυτό, όμως, που είναι άξιο ειδικής μνείας είναι ότι σύμφωνα με το τυπικό «από της Κυριακής της Ορθοδοξίας εσπέρας μέχρι της Πέμπτης προ του Λαζάρου εσπέρας, καθ’ εκάστην εις τα απόδειπνα, ψάλλομεν τον κανόνα του Θεοτοκαρίου, και συν αυτώ ψάλλεται και ανά εις κανών του Μηναίου οι από του Σαββάτου του Λαζάρου μέχρι της Κυριακής του Αντιπάσχα συμπίπτοντες» (Βλ. Τυπικόν Γ. Ρήγα, σ. 768). Αυτό σημαίνει ότι η Εκκλησία δεν παραλείπει τίποτε. Προνοεί για την περίπτωση που καταλιμπάνεται το Μηναίον, δηλαδή κατά τη Μ. Εβδομάδα και τη Διακαινήσιμο, έτσι ώστε να ψαλούν στα απόδειπνα και να μην παραληφθούν οι κανόνες των αγίων, των οποίων η μνήμη θα συμπέσει την περίοδο αυτή. Έτσι ο κανόνας είναι ένα αδιάσπαστο στοιχείο της ακολουθίας του Μεγάλου Αποδείπνου, που βέβαια σήμερα ψάλλεται ανελλιπώς και καθημερινώς μόνο στα μοναστήρια.

Οι Ύμνοι του Μεγάλου Αποδείπνου

Το Μέγα Απόδειπνο διασώζει παλαιότατο υμνογραφικό υλικό αλλά και αρχαίους τρόπους ψαλμωδίας που παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον.
- Το «Μεθ’ ημών ο Θεός» είναι ένα ανθολόγημα στίχων, από το βιβλίο του Ησαΐα, όπου επαναλαμβάνεται ως επωδός το ακροστίχιο του πρώτου στίχου, το «Ότι μεθ’ ημών ο Θεός». Με βάση αυτόν τον ύμνο, που εντάσσεται από τους ερευνητές στην πρώτη περίοδο της υμνογραφίας, δηλαδή στους τέσσερεις πρώτους αιώνες, μπορεί κανείς να αντιληφθεί πώς διεξαγόταν η λεγόμενη «καθ’υπακοήν» ψαλμωδία, η οποία έδινε την άνεση για τη συμμετοχή του εκκλησιάσματος στα ψαλλόμενα (εδώ ο λαός επαναλάμβανε το εφύμνιο «Ότι μεθ’ ημών ο Θεός»).
- «Η ασώματος φύσις». Πρόκειται για αρχαίο ύμνο σε στίχους ενδεκασύλλαβους, που τον συναντούμε σε πάπυρο του 6ου αιώνος και υπήρχε και στην αρχαία Παννυχίδα. Θα μού επιτρέψετε εδώ μια μικρή παρένθεση με αφορμή το σημαντικότατο γεγονός ότι οι ύμνοι της Εκκλησίας εμπεριέχουν όλες τις μορφές της αρχαίας γλώσσας και μετρικής (όπως π.χ. στον ύμνο αυτό οι ενδεκασύλλαβοι στίχοι). "Η Εκκλησία αξιοποιεί γόνιμα τη δουλειά των αρχαίων, και σ’ αυτήν επιβιώνουν ζωντανά οι κατακτήσεις και επιτεύξεις τους. Μέσα στην Ορθόδοξη Εκκλησία ο αρχαίος πολιτισμός επιβιοί και θάλλει μεταμορφωμένος", όπως αναφέρει ευστοχώτατα ένα κείμενο της Ιεράς Κοινότητος του Αγίου Όρους για την Παιδεία του Γένους μας (σ. 55).
- «Παναγία Δέσποινα Θεοτόκε...»: Σύντομες επικλήσεις που ψάλλονται αντιφωνικά. Η Παναγία προηγείται των αγγέλων ως ασυγκρίτως ενδοξοτέρα και τιμιωτέρα. Μετά τους Αγγέλους οι πιστοί επικαλούνται τον τίμιο Πρόδρομο, τους Αποστόλους, τους Οσίους και Διδασκάλους της οικουμένης, την ακατάλυτο δύναμη του Σταυρού. Ο μικρός αυτός ύμνος δηλώνει την ιστορική συνέχεια του μυστηρίου της Θείας οικονομίας μετά την έλευση της Χάριτος.
- Τα τροπάρια «Ως φοβερά η κρίσις σου Κύριε...», που ψάλλονται στο Μέγα Απόδειπνο την Τρίτη και την Πέμπτη, ανάγονται στον 6ο αιώνα ενώ τα κατανυκτικά τροπάρια «Ελέησον ημάς...» αποδίδονται στον άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό (7ος - 8ος αι.). Τα τροπάρια αυτά ψάλλονται σε ήχο πλ. β΄ αλλά, όπως σημειώνεται σε κάποια χειρόγραφα, «χύδην», δηλαδή μ’ ένα υποτυπώδες μέλος όπως μάς έχει διασωθεί από την προφορική παράδοση. Η παρατήρηση του αγίου Συμεών Θεσσαλονίκης είναι καίρια: «Και αι καθολικαί εκκλησίαι πάσαι ανά την οικουμένην απαρχής ταύτης ετέλουν μελωδικώς, μηδέν χωρίς λέγουσαι μέλους». Τίποτε στις ακολουθίες μας δεν διαβάζεται ξηρά και με στόμφο ή επιτήδευση. Πρέπει να υφέρπει πάντοτε, ακόμα και στα αναγνώσματα, ένα υποτυπώδες μέλος.
- Η Δοξολογία «Δόξα εν υψίστοις Θεώ», που είναι ένας από τους αρχαιότερους ύμνους της Εκκλησίας-μεγάλο μέρος της χρονολογείται τον 4ον αιώνα- στο Απόδειπνο δεν ψάλλεται, απλώς διαβάζεται. Κι αυτό διότι η μελισματική απόδοσή της αποτελεί έκφραση και σύμβολο του πανηγυρικού χαρακτήρα μιας εορτής, ενώ ο χαρακτήρας της ακολουθίας του αποδείπνου είναι εντελώς διαφορετικός.

Το Τριώδιο δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια αλυσίδα λειτουργικών ευκαιριών που μάς προσφέρει η Εκκλησία συνεχώς και αδιαλείπτως. Μια λειτουργική τράπεζα, στην οποία μέρα και νύχτα υπάρχουν παρατεθειμένα εδέσματα πνευματικής ευτυχίας. Η Σοφία του Θεού «έσφαξε τα εαυτής θύματα, εκέρασεν εις κρατήρα τον εαυτής οίνον και ητοιμάσατο την εαυτής τράπεζαν, συγκαλούσα μετά υψηλού κηρύγματος επί κρατήρα» τους δούλους αυτής. Όλους εμάς. «Το Θαύμα της εκκλησιαστικής ποίησης, η ακρότατη ευγένεια του βυζαντινού μέλους, το ρίγος από τις μνήμες της αυτοκρατορικής αρχοντιάς των Ελλήνων- όλα συντονισμένα στην αποκαλυπτική εμπειρική ψηλάφηση της εκκλησιαστικής ελπίδας για την όντως ύπαρξη και ζωή» ( Χρ. Γιανναράς, Καθημερινή 17/3/96). Το Μέγα Απόδειπνο που διακρίνεται για τον ιδιαίτερα προσωπικό τόνο στην επικοινωνία Θεού και ανθρώπου αμαρτωλού και μετανοούντος, μάς ωθεί προς την τέλεια πνευματική λειτουργική Τεσσαρακοστή, όπως την ορίζει ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς: «...ούτε νηστεία, ούτε ψαλμωδία, ούτε προσευχή σώζειν ημάς καθ’ εαυτά δύνανται, αλλά το ενώπιον εκτελείσθαι ταύτα του Θεού... Ενώπιον δε ταύτα γίνεται Θεού, όταν ατενώς η διάνοια εκείνω ενορά και δια το προς αυτόν οράν και νηστεύη και ψάλλη και προσεύχηται».

Η ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΕΤΕΙΟΣ ΣΤΟ ΜΟΝΑΧΟ ΜΕ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΥΝΘΕΤΕΣ

Απόψε στην Μουσική Ακαδημία του Μονάχου ο εορτασμός της Εθνικής Επετείου της 25ης Μαρτίου 1821 με την οργανωτική φροντίδα του Ελληνικού Προξενείου του Μονάχου.
Ψυχή της σημαντικής εκδήλωσης η Πρόξενος κ. Άννα Κόρκα, η οποία μαζί με την φίλη μαέστρο και συνθέτρια Κωνστάντια Γουρζή έστησαν από πέρυσι την διαφορετική αυτή επετειακή προσέγγιση στο Μόναχο.
Λόγια ελληνική μουσική - σύγχρονοι έλληνες συνθέτες - παιγμένη αριστοτεχνικά από έλληνες και ξένους μουσικούς. Όλοι στην υπηρεσία ανάδειξης του νεοελληνικού μουσικού μας πολιτισμού, στις υψηλότερες εκφάνσεις του.
Και βέβαια το opus21musikplus, το πρωτοποριακό σύνολο της Κ. Γουρζή που, εκτός των πολλών άλλων, παρουσιάζει για δεύτερη φορά φέτος έλληνες συνθέτες - επί τη εθνική επετείω - σε μια πόλη όπως το Μόναχο, που είχε ανέκαθεν ιστορικούς δεσμούς με τον Ελληνικό πολιτισμό.
Πέρυσι είχα την μοναδική ευκαιρία να τραγουδήσω την Ιερατική Ποίηση της Κωνστάντιας Γουρζή στην Μουσική Ακαδημία του Μονάχου στην αντίστοιχη εκδήλωση, που περιλάμβανε έργα για σόλο πιάνο και κουαρτέτο εγχόρδων συνθετών των συνθετών Δημήτρη Λιάλιου, Αντίοχου Ευαγγελάτου, Στέφανου Γαζουλέα κ.α.
Φέτος, το θέμα είναι επίσης άκρως ελληνικό: «Θάλασσα – ηχητικές ακουαρέλες». Έργα των Νίκου Σκαλκώτα, Γιάννη Κωνσταντινίδη, Γιώργου Κουρουπού, Αναστάση Φιλιππακόπουλου και σε πρώτη εκτέλεση δύο κομμάτια των Δημήτρη Μαραγκόπουλου και Μηνά Αλεξιάδη.
Ερμηνεύουν δύο πραγματικά σπουδαίοι μουσικοί! Η πιανίστρια Λορέντα Ράμου και ο κλαρινετίστας Γιάννης Σαμπροβαλάκης.

Στο Βερολίνο, η Πρεσβεία μας εκεί διοργανώνει απόψε πάλι μια ελληνική βραδυά στο περίφημο Μουσείο Bode με την Ντόρα Μπακοπούλου στο πιάνο και την Έλλη Πασπαλά, τραγούδι, να ερμηνεύουν Μάνο Χατζιδάκι και Κουρτ Βάϊλ. Περισσότερα δείτε εδώ.

Φωτό: Norbert Banik (από την περσινή επετειακή εκδήλωση στο Μόναχο)

Ο Κ. ΣΗΜΙΤΗΣ ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ BILGI ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Ρεπορτάζ – φωτό: Νίκος Μαγγίνας

Στο πανεπιστήμιο Μπιλγκί της Κωνσταντινούπολης μίλησε την Δευτέρα το απόγευμα ο πρ. Πρωθυπουργός κ. Κώστας Σημίτης, προσκεκλημένος του Ινστιτούτου Ευρωπαϊκών Σπουδών. Ο κ. Σημίτης ανέπτυξε το θέμα: «Διαφορετικότητα και Δημοκρατία στην Ευρωπαϊκή Ένωση» και απηύθυνε έκκληση για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής συνεργασίας και ενότητα στην αντιμετώπιση της παγκόσμιας κρίσης. "Η απάντηση είναι περισσότερη Ευρώπη", είπε χαρακτηριστικά στην ομιλία του που αφορούσε τη διαφορετικότητα και τη δημοκρατία στην Ε.Ε.

Ο πρώην πρωθυπουργός τόνισε ότι η απάντηση στην σημερινή κρίση, δεν μπορεί να δοθεί από κάθε κράτος ξεχωριστά. "Χρειάζεται σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη στιγμή στην ιστορία της Ευρωπαϊκής Ένωσης η "οικονομική διακυβέρνηση" στην οποία η Ε.Ε. υπολείπεται σημαντικά", είπε ο πρώην πρωθυπουργός και επέκρινε τις αντιλήψεις που σήμερα επικρατούν στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και που παράγουν την αντίληψη της ελάχιστης επέμβασης της Επιτροπής στη διαχείριση των προβλημάτων. Ο κ. Σημίτης προέβλεψε ότι στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα αναπτυχθούν διαφορετικά επίπεδα συνεργασίας και τόνισε ότι η εξειδίκευση αυτή δεν είναι αρνητική για την ενότητα και τη δημοκρατία στην Ε.Ε.

"Η ευρωπαϊκή ενοποίηση θα προχωρήσει με την σταδιακή δημιουργία ευρύτερων μορφών συνεργασίας διαφόρων τύπων σε διάφορους τομείς της πολιτικής. Θα συνιστούν ένα δίκτυο, στο κέντρο του οποίου θα είναι τα βασικά κράτη που θα συμμετέχουν σε όλες τις μορφές συνεργασίας. Έτσι, κάτω από την ομπρέλα που θα καλύπτει όλα τα κράτη μέλη θα μπορούν να προσαρμοστούν κατά περίπτωση διάφορα επίπεδα ενότητας και διαφορετικότητας, ενόσω θα επεκτείνεται η συνεργασία", είπε.

Ο πρώην πρωθυπουργός απαντώντας σε ερωτήσεις για τη θέση της Τουρκίας στην Ε.Ε. τόνισε ότι η Ε.Ε. δεν μπορεί ακόμα να αντιμετωπίσει θέμα διεύρυνσης προς άλλη κατεύθυνση. Το θέμα δεν αφορά μόνο την Τουρκία, αλλά οποιαδήποτε άλλη χώρα θα έθεσε θέμα ένταξης. "Το θέμα αυτό δεν μπορεί να αντιμετωπισθεί πριν αφομοιωθεί η τελευταία μεγάλη διεύρυνση της Ένωσης προς την ανατολική Ευρώπη," είπε. Ο πρώην πρωθυπουργός τόνισε επίσης την ανάγκη δημιουργίας μιας μεγάλης δημόσιας συζήτησης σε όλη την ευρωπαϊκή έκταση για τα μεγάλα θέματα της Ε.Ε.

Ακολούθησε συζήτηση και ο Κ. Σημίτης απάντησε σε ερωτήματα, φοιτητών και άλλων παρισταμένων, που αφορούν στις Ελληνοτουρκικές σχέσεις, τονίζοντας κατ’ αρχήν την ανάγκη να λυθούν το συντομότερο δυνατόν οι ελληνοτουρκικές διαφορές που απασχολούν από το 2003 τις "διερευνητικές συνομιλίες'' ανάμεσα στα υπουργεία Εξωτερικών της Ελλάδος και της Τουρκίας.
Ο πρώην πρωθυπουργός είπε πως είναι προς όφελος και των δυο πλευρών να λύσουν τις διαφορές τους το συντομότερο δυνατόν. Όσα θέματα δεν μπορούν να λυθούν με τις συνομιλίες θα παραπεμφθούν στο διεθνές δικαστήριο της Χάγης, τόνισε ο πρώην πρωθυπουργός. Για την παραπομπή στη Χάγη είπε ότι πρέπει να συμφωνηθεί και από τα δύο μέρη η διαφορά που πρέπει να λυθεί. "Δεν μπορεί να υπάρξει μονομερής παραπομπή" είπε ο πρώην πρωθυπουργός.

Την ομιλία του πρ. Πρωθυπουργού παρακολούθησαν οι Πρυτανικές αρχές του Πανεπιστημίου Μπιλγκί, ο Γενικός Πρόξενος της Ελλάδας Β. Μπορνόβας, διπλωμάτες άλλων χωρών, ακαδημαϊκοί, φοιτητές και ελλαδίτες φοιτητές που σπουδάζουν στην Πόλη, καθώς και ομογενείς.
Τον Οικουμενικό Πατριάρχη εκπροσώπησε ο Αρχιμανδρίτης κ. Ελπιδοφόρος, Αρχιγραμματεύς της Αγίας και Ιεράς Συνόδου του Πατριαρχείου.

Την εκδήλωση κάλυψαν τουρκικά μέσα ενημέρωσης.

ΕΘΝΕΓΕΡΣΙΑ: ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΔΥΟ ΟΡΑΜΑΤΩΝ

ΟΜΙΛΙΑ

του Καθηγητού Φιλοσοφίας
ΧΡΗΣΤΟΥ ΓΙΑΝΝΑΡΑ

σε επετειακή εκδήλωση του Αρσακείου Πατρών
(24 Μαρτίου 2008)

Κάποτε τις ομιλίες που γίνονταν στις επετείους τις εθνικές, τις ονομάζαμε «πανηγυρικός της ημέρας». Η έκφραση δήλωνε, νομίζω, ακριβώς τη σύνοψη του νοήματος της πανηγύρεως. Ήταν μια πανήγυρις η εθνική εορτή. Κάτι γιορτάζαμε. Και το να γιορτάζει κάτι ένας λαός είναι φανερό. Εκφράζει πραγματικά τη χαρά του για κάτι που συνέβη και που έχει σημαδέψει το συλλογικό βίο και δεν θέλει να ξεχαστεί.
Δεν ξέρω, ένα από τα προβλήματα που πρέπει νομίζω να μας απασχολούν στο ποσοστό που γρηγορεί η συνείδηση που ανήκει σ’ ένα λαό όπως ο ελληνικός, δεν ξέρω εάν σήμερα, και μόνο η λέξη «πανήγυρις» και «πανηγυρικός», εαν έχει ρεαλιστικό αντίκρισμα. Πάντως, έτσι κι αλλιώς, νομίζω ότι η περιγραφή ή οι αναφορές οι επαινετικές για το γεγονός που γιορτάζουμε, ίσως έχουν κορεσθεί πια, έχουμε κορεσθεί από τέτοιες αναφορές, και πιθανόν ο γονιμότερος εορτασμός είναι να προβληματιζόμαστε σε κάθε τέτοια ευκαιρία και περίπτωση.
Αυτό θα τολμήσω σήμερα, περισσότερο να θέσω ένα πρόβλημα, που να γίνει αφορμή να σκεφθούμε, να ψάξουμε, να μελετήσουμε και να αποκτήσουμε, κατά το δυνατό, μια προσωπική αντίληψη, με αφορμή το πρόβλημα που θα τεθεί, παρά να σας πλουτίσω ίσως με πληροφορίες ή με γνώσεις για το γεγονός το οποίο γιορτάζουμε.
Θα ξεκινήσω με τη φράση ενός αμερικανού φιλοσόφου, παράγει πότε πότε και φιλοσόφους η Αμερική, του Ρίτσαρντ Ρώρτυ, ο οποίος λέει ότι «ένας λαός γράφει την ιστορία του όχι για να αφηγηθεί το παρελθόν του, αλλά για να δηλώσει αυτό που θέλει να είναι στο μέλλον». Νομίζω έχει μια βαρύτητα αυτή η φράση. Είναι μια επικίνδυνη φράση. Έχει μια βαρύτητα και επικινδυνότητα. Βαρύτητα, διότι πραγματικά τότε έχει νόημα η ιστορία όταν γίνεται το έδαφος στο οποίο πατάμε για να κοιτάξουμε μπροστά, για να δηλώσουμε αυτό που θέλουμε να είμαστε. Έχει επικινδυνότητα διότι στις ημέρες μας με μεγάλη ευκολία η ιστορία πλαστογραφείται. Κι έχουμε πολύ κοντά μας, πολύ έντονες τις εμπειρίες και τις παραστάσεις λαών οι οποίοι καπηλεύονται την ιστορία, πλαστογραφούν την ιστορία, για να αποκτήσουν συλλογική ταυτότητα.
Ας μείνουμε στο πρώτο, στο σκέλος της γονιμότητας της πρότασης που εξέφερε ο Ρώρτυ.
Θα ήθελα λοιπόν να πω ότι το γεγονός της 25ης Μαρτίου, η Εθνεγερσία, όπως λέμε, των Ελλήνων, κόμιζε από την πρώτη στιγμή ένα προβληματισμό, που προσωπικά θα τον όριζα σαν μια σύγκρουση δυο οραμάτων. Αυτή η σύγκρουση δεν ήταν των ημερών ή απλώς του έτους εκείνου, του 1821. Είχε αρχίσει πολύ πιο νωρίς, από τα τέλη του 18ου αιώνα. Υπήρχαν, θα ‘λεγε κανείς, δύο οράματα, δύο τρόποι να κοιτάξει το μέλλον του ο Ελληνισμός. Κοιτώντας την ιστορία του να προδιαγράψει το μέλλον και τις προοπτικές του.
Το πρώτο όραμα, νομίζω, θα έλεγα επιγραμματικά ότι συγκεφαλαιωνόταν στην τήρηση, στην εμμονή, στην επιλογή ότι ο Ελληνισμός δεν είναι απλώς μια εθνοφυλετική παρουσία μέσα στην ιστορία. Είναι πριν από αυτό μια πρόταση πολιτισμού. Σίγουρα έχει μια συγκεκριμένη εθνοφυλετική ιστορική βάση και αφετηρία. Αλλά μέσα στη διαδρομή της ιστορίας ο Ελληνισμός αποτελούσε περισσότερο μια πρόταση πολιτισμού που ενδιέφερε πανανθρώπινα, παρά ένα κλειστό, το ιδίωμα μιας κλειστής εθνικής ενότητας. Επομένως, εάν είναι πρόταση πολιτισμού, τότε δεν είναι κάτι που ανήκει μόνο σ’ ένα λαό. Ένας λαός διαχειρίζεται κυρίως, ο λαός που οι πρόγονοί του γέννησαν και συνέχισαν αυτόν τον πολιτισμό, τον διαχειρίζεται και τον προωθεί αλλά, επαναλαμβάνω, ο πολιτισμός ενδιαφέρει πανανθρώπινα.
Όταν λέμε πολιτισμός, επιτρέψτε μου μια μικρή παρένθεση, σήμερα μιλώντας για πολιτισμό νομίζω ότι ο νους μας πηγαίνει περισσότερο σε κάτι σαν ψυχαγωγία ή σαν πολιτιστικές εκδηλώσεις. Έχουμε και Υπουργείο Πολιτισμού, άκουσον άκουσον! Αν είναι ποτέ νοητό να παράγει πολιτισμό ένα Υπουργείο. Ο πολιτισμός θα έλεγα, θα συμφωνήσω με μια πρόταση είναι κι αυτή, ότι θα μπορούσε να οριστεί ως ο τρόπος του βίου μιας συλλογικότητας, μιας κοινωνίας. Πολύ συγκεκριμένα, ο τρόπος που ντυνόμαστε, ο τρόπος που χτίζουμε τα σπίτια μας, ο τρόπος που διακοσμούμε τα σπίτια μας, ο τρόπος που μαγειρεύουμε, που κάνουμε την κουζίνα μας, ο τρόπος που ερωτευόμαστε, ο τρόπος που φτιάχνουμε θεσμούς κοινής συμβίωσης κ.λ.π. Θα μου πείτε εάν είναι τόσο γενικός ο ορισμός του πολιτισμού τότε γιατί διαφοροποιούνται οι πολιτισμοί. Διότι δεν είναι πάντοτε και παντού ίδιος ο τρόπος του βίου. Το κάθε κοινωνικό σύνολο διαμορφώνει ένα τρόπο του βίου επί τη βάσει μιας ιεράρχησης των αναγκών του. Ποια ανάγκη είναι πρώτη και ποια είναι δεύτερη. Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα, θα το έχετε ακουστά, οι αρχαίοι Αθηναίοι, ας πούμε, ξέρουμε ότι οι ιδιωτικές τους κατοικίες ήταν πενιχρές. Δεν έχουμε τεκμήρια ούτε για μινωικά ανάκτορα ούτε για ρωμαϊκές επαύλεις. Γιατί; Γιατί αυτό που τους ενδιέφερε, αυτοί που έκτισαν αυτά τα αριστουργήματα που έκτισαν στο κέντρο της πόλης τους, τους ενδιέφερε αυτό: ο δημόσιος χώρος. Η πρώτη τους έγνοια ήταν να είναι πολίτες. Να βγουν στην αγορά. Να μετάσχουν κρίσεως και αρχής. Πίσω λοιπόν απ’ αυτή την ιεράρχηση των προτεραιοτήτων, με άλλα λόγια, να το πω ακόμα πιο συγκεκριμένα. Εάν εμάς εδώ σήμερα μας δημιουργηθεί πρώτη ανάγκη να μετέχουμε στα κοινά, ανάγκη πριν και από την ανάγκη να έχουμε ηλεκτρικό ψυγείο, τότε αλλάζει ο πολιτισμός. Λέω το ηλεκτρικό ψυγείο για να δώσω ένα σημάδι για πόσο ρεαλιστικές ανάγκες μιλάμε. Βέβαια, πίσω απ’ αυτή την ιεράρχηση των αναγκών υπάρχει πάντα μια νοηματοδότηση, δηλαδή ένα νόημα που δίνουμε στην ύπαρξη, στον κόσμο, στην ιστορία. Αυτό το νόημα ιεραρχεί τις ανάγκες μας. Κι αυτό το νόημα μπορεί να μην είναι συνειδητό σε όλο το κοινωνικό σύνολο. Το εκφράζουν κατ’ εξοχήν οι καλλιτέχνες, με το αισθητήριο που έχουν να διαβλέπουν και να προηγούνται στην έκφραση της κοινής εμπειρίας, οι φιλόσοφοι με τη σκέψη τους κ.λ.π. γι’ αυτό κι έχει φθάσει να ταυτίζουμε τον πολιτισμό με την τέχνη ή με την θεωρητική σκέψη.

Πολιτισμός, λοιπόν, ο τρόπος του βίου κι ο Ελληνισμός μια πρόταση τέτοιου πολιτισμού.
Μιλάμε όμως για μια εποχή στην οποία ο Ελληνισμός είναι υπόδουλος, είναι ραγιάς, είναι κάτω από την τουρκική κατοχή. Είναι φτωχός. Είναι στερημένος σε πολλές περιοχές της Ελλάδος από στοιχειώδεις υλικές ανέσεις και αγαθά. Είναι, κατά περιόδους, σε πολύ μεγάλη πτώση εκπαίδευσης, παιδείας, καλλιέργειας. Κι όμως αυτός ο λαός παράγει πολιτισμό. Σήμερα πρέπει να έχεις δεν ξέρω πόσα διδακτορικά ή δεν ξέρω ποια καλλιέργεια για να αντιληφθείς τι πολιτισμό αντιπροσώπευε η λαϊκή αρχιτεκτονική της Τουρκοκρατίας ή το δημοτικό τραγούδι ή οι φορεσιές που ήταν λαϊκό ένδυμα ή οι θεσμοί οργάνωσης της συλλογικότητας, οι κοινότητες, οι συντεχνίες, τα συνάφια κ.λ.π. Παρήγε λοιπόν πολιτισμό.
Γι’ αυτό και είχε περισσότερη την αίσθηση ότι δεν αποτελεί ο Ελληνισμός μια φυλή ή ένας έθνος, όπως ήταν η λέξη που μπήκε μέσα ση γλώσσα κυρίως με διαφορετικό περιεχόμενο απ’ τα τέλη του 18ου αιώνα, αλλά ήταν ένα Γένος. Γένος σημαίνει, αν το ερμηνεύω σωστά, ότι όποιος μετέχει σ’ αυτό το Γένος γεννιέται, μεγαλώνει, αυξάνει, μέσα σε μια πραγματικότητα τρόπου του βίου, μέσα σε μια πραγματικότητα πολιτισμού.
Βέβαια ενώ είπα ότι ήταν ραγιάς ο Έλληνας την εποχή εκείνη, δεν μπορεί να αγνοήσει κανείς το γεγονός ότι υπάρχουν φαινόμενα που δηλώνουν και μια οικονομική ευρωστία που μας εκπλήσσει. Ας πούμε, οι καραβοκυραίοι, οι οποίοι οργώνουν την Μεσόγειο, είναι κυρίαρχοι των ναυτικών οδών και του εμπορίου στη Μεσόγειο. Οι έμποροι οι οποίοι οργώνουν τις αγορές της Ευρώπης.
Και εδώ θέλω να κάνω μια παρατήρηση. Αξίζει να μελετήσει κανείς πώς μετανάστευαν οι Έλληνες στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Και πώς μεταναστεύουν από τη στιγμή που ιδρύεται το Ελλαδικό κράτος. Θα έλεγα ότι στους αιώνες της Τουρκοκρατίας οι Έλληνες μεταναστεύουν από θέσεως ισχύος. Κι αυτό μπορεί να το πιστοποιήσει κανείς αν επισκεφθεί, ας πούμε, το τι άφησαν πίσω τους ως κτήρια και ως επιτέυγματα στην Τεργέστη, στην Βιέννη, στο Μόναχο, στο Παρίσι. Τα κτίσματα που άφησαν οι ελληνικές κοινότητες εκείνων των αιώνων είναι πραγματικά μια έκπληξη.
Ένα άλλο στοιχείο, λέω τώρα το τι βάσεις τι ερείσματα είχε το όραμα ότι οι Έλληνες αντιπροσωπεύουν κυρίως ένα πολιτισμό, ένα άλλο στοιχείο είναι ότι ήδη από την άλωση της Κωνσταντινούπολης, κατά κανόνα, οι μεγάλοι δραγουμάνοι της Υψηλής Πύλης, δηλ. οι υπουργοί των εξωτερικών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ήταν Έλληνες. Κι αυτό για λόγους ανάγκης. Ήταν οι πιο καλλιεργημένοι, οι μόνοι που μπορούσαν να διαχειριστούν τις διεθνείς σχέσεις της αυτοκρατορίας. Οι ηγεμόνες της Μολδαβλαχίας. Ακόμα ευρύτερα, ήδη στον 18ο αιώνα, και κυρίως βέβαια μετά τον 19ο, ήδη στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας το ελληνικό στοιχείο ήταν το υπέρτερο, το κυριαρχικό. Οι τουρκικοί πληθυσμοί, παρ’ όλο που ήταν οι κατακτητές, απωθούνταν λίγο στο περιθώριο του κοινωνικού βίου. Μιλώ για περιπτώσεις πόλεων όπως η Σμύρνη, η Τραπεζούντα, η Οδησσός κ.λ.π.
Αυτά τα δεδομένα όλα, ενίσχυαν το όραμα το οποίο να πω τώρα και ποιοι κυρίως το εκπροσώπησαν. Ήταν το όραμα των Φαναριωτών και το όραμα του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Κωνσταντινούπολη. Το όραμα ότι ενδέχεται, εάν συνεχίσουν με αυτή την δυναμική, να υπάρξει μια ένδοθεν άλωση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Από μέσα να αλωθεί. Κάτι το οποίο είχε ως προηγούμενο αυτό το οποίο συνέβη με την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Ο εξελληνισμός της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, κυρίως βέβαια από την εποχή του Κωνσταντίνου και μετά, και κυρίως την εποχή του Ιουστινιανού, ήταν ένα προηγούμενο το οποίο έδινε λαβή για να αρθρωθεί, να συλληφθεί αυτό το όραμα. Μάλιστα είχε εμφανιστεί και η άποψη ότι μπορούν να εκληφθούν οι Οθωμανοί ως μια από τις δυναστείες που γνώρισαν στο λεγόμενο Βυζάντιο οι Έλληνες, ως να ηγεμονεύουν οι αυτοκράτορες στη Nova Roma, στη Νέα Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη. Να μιλάμε δηλαδή για τη δυναστεία των Οσμανιδών, όπως μιλάγαμε για τη δυναστεία των Ισαύρων, των Παλαιολόγων και άλλων. Κυρίως όμως από πλευράς πολιτικής, αυτό το όραμα είχε μέσα του την προτεραιότητα της έγνοιας για την διάσωση του Ελληνισμού στην έκταση και την εξάπλωσή του στον τότε κόσμο, των Βαλκανίων, της Μικράς Ασίας, της Μέσης Ανατολής.
Όταν στα τέλη του 18ου αιώνα, με τη Γαλλική επανάσταση, με τη φιλοσοφία του Διαφωτισμού, πρωτοεμφανίζεται θεωρητικά η έννοια του έθνους – κράτους, δηλ. μιας οργάνωσης κρατικής, η οποία βασίζεται πλέον σε αντικειμενικά στοιχεία ενότητας και συνοχής μιας κοινωνικής ομάδας, όπως είναι η γλώσσα, όπως είναι η κάποια κοινή ιστορία, όπως είναι η θρησκεία κ.λ.π. Όταν εμφανίζονται αυτές οι ιδέες και τις εγκολπώνονται κάποιοι Έλληνες διανοούμενοι, κυρίως στο χώρο της Δύσης, η αντίδραση των Φαναριωτών και του Πατριαρχείου είναι πάρα πολύ σαφής. Οι ιδέες τότε του έθνους – κράτους, όπως θα δούμε αμέσως μετά αναλυτικότερα, συνδέονται, ειδικά όσον αφορά την Ελλάδα, με το ενδεχόμενο να αναστηθεί ένα έθνος – κράτος στα όρια της Αρχαίας Ελλάδας. Ένα έθνος – κράτος το οποίο να επαναναστήσει την πραγματικότητα εκείνου του Ελληνισμού, που οι Ευρωπαίοι εκτιμούσαν, θαύμαζαν και ήθελαν να είναι οι συνεχιστές του από τους προηγούμενους αιώνες, ήδη από τον Ευρωπαϊκό Μεσαίωνα.

Αλλά εάν πραγματοποιείτο ένα τέτοιο όραμα, τότε όλοι οι χριστιανικοί, ελληνικοί και ορθόδοξοι πληθυσμοί της Μικράς Ασίας, του Πόντου, της Ανατολικής Ρωμυλίας, της Δυτικής Μακεδονίας, θα ήσαν έκθετοι στην τουρκική βία, στο μαχαίρι του Τούρκου, όπως θα λέγαμε πολύ απλά. Με άλλα λόγια η έγνοια των Φαναριωτών και του Πατριαρχείου, που στους τέσσερις αιώνες της Τουρκοκρατίας έπαιξαν ένα ρόλο ηγετικό για τη διάσωση του Ελληνισμού, ήταν ακριβώς να περισωθεί ολόκληρος ο Ελληνισμός κι όχι μόνο το όραμα των κλασικιστών της Ευρώπης, το όραμα της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού για την επανίδρυση, κατά κάποιο τρόπο, της Αρχαίας Ελλάδας.
Βέβαια, αυτό το όραμα να σωθεί η αυτοκρατορία και όχι να γεννηθεί ένα έθνος – κράτος, κατασυκοφαντήθηκε, ήδη μέχρι τις μέρες μας, πάρα πολύ, χαρακτηρίστηκε ως φιλοτουρκισμός, ως ενδοτισμός απέναντι στους Τούρκους κ.λ.π. Υπάρχουν κάποια στοιχεία τα οποία επιτρέπουν αυτή την διαστροφή, νομίζω, της ιστορικής πραγματικότητας, και ήτανε κάποια κείμενα τα οποία έφτασαν να πουν, όχι αβάσιμα, ότι ήτανε μια δωρεά του Θεού το ότι υποτάχθηκε ο Ελληνισμός στους Τούρκους, δηλαδή σ’ ένα γένος, σ’ ένα λαό χαμηλότερης πολιτιστικής στάθμης και γι’ αυτό δεν απορροφήθηκαν οι Έλληνες σ’ ένα άλλο πολιτισμό, ώστε να χάσουν την ιδιαιτερότητά τους.
Υπήρξε ένα κείμενο Η Πατρική Διδασκαλία του Αθανάσιου του Πάριου, το οποίο εκφράζει ακριβώς αυτή την άποψη, ότι να ευχαριστούμε το Θεό που είμαστε σκλάβοι στους Τούρκους και όχι στους Φράγκους, που εκεί ήταν εμφανέστερος ο κίνδυνος με την ανάπτυξη που γνώρισε η Ευρώπη από τον 17ο κυρίως αιώνα και μετά να υπάρξει μια απορρόφηση, μια αφομοίωση του Ελληνισμού.
Έτσι, αυτό το όραμα της αυτοκρατορίας κατόρθωσε να διασώσει την ευρύτητα της πραγματικότητας του Ελληνισμού ήδη εκείνη την εποχή, μέσα στη γεωγραφική περιοχή της νοτιοανατολικής Ευρώπης.
Μια πραγματικότητα, η οποία διασώθηκε για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα. Ο Οδυσσέας Ελύτης λέει χαρακτηριστικά ότι μέχρι τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, με την ελληνική γλώσσα, αν μιλούσες ελληνικά, είχες αμέσως ένα γλωσσικό διαβατήριο, με το οποίο κυκλοφορούσες άνετα από τα βάθη της Μικράς Ασίας μέχρι τη Νότια Ιταλία κι απ’ τις παραδουνάβιες ηγεονιές μέχρι την Αίγυπτο. Πράγματι όλη αυτή η έκταση ήτανε, νομίζω η έκφραση είναι πολύ πολύ προσεγμένη και χαρακτηριστική, σ’ όλη αυτή την έκταση είχες τα ελληνικά ως γλωσσικό διαβατήριο. Υπήρχε μια συνείδηση μετοχής σ’ ένα κοινό πολιτισμό, πέρα από φυλετικές και εθνοτικές διακρίσεις.
Εδώ να προσθέσω μια λεπτομέρεια. Ξέρετε στους ιστορικούς λαούς είναι ολίγον αντιφατικό να ζητάει κανείς – και λέω ιστορικούς λαούς που επέζησαν - είναι αντιφατικό η φυλετική ομοιογένεια. Ο αείμνηστος Νίκος Σβορώνος, ένας ιστορικός που δεν υπέταξε ποτέ την ιστορική έρευνα στις ιδεολογικές του προτιμήσεις, έλεγε: «Μη μου ζητάτε φυλετική ομοιογένεια. Εγώ κάνω ιστορία δεν κάνω ζωολογία». Εκείνο το οποίο είναι η έκπληξη στην περίπτωση του Ελληνισμού είναι ότι επί τρεισίμισι χιλιάδες χρόνια διασώζεται μια γλωσσική παράδοση, η ίδια γλωσσική παράδοση, με τις εξελίξεις τις φυσιολογικές που έχει η γλώσσα και μια κοινή συνείδηση μετοχής σ’ αυτήν την παράδοση.
Αυτό είναι το βασικό στοιχείο και επίσης θα προσέθετα, δεν το λέει ο Σβορώνος αλλά είναι νομίζω αρκετά τεκμηριωμένο, την δυνατότητα που είχε αυτός ο λαός να αφομοιώνει προσλήματα, τα οποία ερχόντουσαν σαν σφήνες μέσα στην ζωή του και την ιστορία του.
Απ’ τη Ρωμαϊκή κατάκτηση μέχρι το 1821 στον κυρίως ελλαδικό χώρο, πραγματοποιήθηκαν δεκαεπτά διαδοχικές εισβολές και εγκαταστάσεις διάφορων φύλων και φυλών. Μέχρι σήμερα νομίζω ακόμα εδώ στην Πελοπόννησο σώζονται, σαν δεύτερη ονομασία, τοπωνύμια και ονομασίες οικισμών και χωριών με σλαβικά ονόματα. Ποιος μπορεί να αποδώσει διαφορετική, να πει δεν είναι αμιγώς ελληνικός ο πληθυσμός της Πελοποννήσου.
Γι’ αυτό, νομίζω, ότι η θέα των Φαναριωτών είχε αυτή την ευρύτητα και δυναμική: Να βλέπει ότι αυτό που συνιστά την ταυτότητα ενός λαού δεν μπορεί να είναι αντικειμενικό κριτήριο που το προσδίδουμε εκ των υστέρων, αλλά είναι η ταυτότητα βιούμενη και πραγματοποιούμενη ως τρόπος της ζωής του ανθρώπου.
Ένας απόηχος αυτού του οράματος της αυτοκρατορίας σώθηκε, νομίζω, μέχρι την Μικρασιατική καταστροφή περίπου, σ’ αυτό που ονομάζουμε Μεγάλη Ιδέα και που απέβλεπε πραγματικά στην διάσωση, κατά το δυνατό, του Ελληνισμού πέρα και έξω από στενά φυλετικά και εθνικά όρια.

Το αντίπαλο όραμα, το υπαινίχθηκα προηγουμένως, ήταν το όραμα μιας ομάδας διανοουμένων οι οποίοι κυρίως ζούσαν και δρούσαν στην Δυτική Ευρώπη. Το αντιπροσωπευτικό, συμβολικό θα έλεγα όνομα, που συνοψίζει τη στάση αυτών των διανοουμένων είναι ο Αδαμάντιος Κοραής. Οι διανοούμενοι αυτοί ζούσαν στην Δυτική Ευρώπη και ήταν εντελώς φυσικό να μετέχουν, να ζουν, να βιώνουν, την έκπληξη και τον θαυμασμό γι’ αυτό που συντελείτο στην Δυτική Ευρώπη, επαναλαμβάνω από τον 17ο αιώνα και μετά. Η Βιομηχανική επανάσταση, ο καινούριος πλούτος που εισέρεε στην Ευρώπη, μετά την ανακάλυψη της Αμερικής, μετά των Ινδιών κ.λ.π. αποικίες που συνεισέφεραν στον πλούτο και στην ανάπτυξη των ευρωπαϊκών κρατών και ταυτόχρονα η ανάπτυξη των επιστημών, η ανάπτυξη της σκέψης, κυρίως δε με την εμφάνιση της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού, όταν αυτές οι κοινωνίες πια ένιωσαν ότι μπορούν να είναι αυτόνομες και να αποτινάξουν έναν άλλου τύπου ζυγό που είχαν πράγματι ζήσει στους μέσους αιώνες, τους πραγματικά σκοτεινούς, δηλαδή μια απόλυτη κυριαρχία πάνω στην κοινωνική πραγματικότητα θρησκευτικών κυρίως θεσμών και παραγόντων, τελείως διαφορετικών και παραλλαγμένων απ’ ότι γνώριζε και γνώρισε στην πορεία της η Ελληνική ανατολή.
Λοιπόν, αυτό το θαύμα της ανάπτυξης της Ευρώπης, οι Έλληνες διανοούμενοι, οι οποίοι ερχόντουσαν από μια χώρα με όλα τα υστερήματα που περιέγραψα προηγουμένως, και με πρώτη εικόνα αυτά τα υστερήματα και όχι μια εποπτεία και των θετικών δυναμικών στοιχείων που επίσης ανέφερα, ήταν σχεδόν φυσικό να εκστασιάζονται. Να θαυμάζουν «τα πεφωτισμένα και λελαμπρυσμένα της Εσπερίας γένη». Και να πιστεύουν ότι, να, κάτι τέτοιο θέλουμε να ξαναγίνει η Ελλάδα. Αυτό το «κάτι τέτοιο» έβρισκε ανταπόκριση στους Φιλέλληνες της Ευρώπης, οι οποίοι σπουδάζουν τα κείμενα των αρχαίων ελλήνων – άλλο ερώτημα πώς και με ποια οπτική και με ποια ερμηνευτική στάση τα προσέλαβαν ήδη από τον 10ο αιώνα με τον Σχολαστικισμό – πάντως καλλιεργούσαν ένα θαυμασμό για την Αρχαία Ελλάδα και αυτός ο θαυμασμός ήταν το έρεισμα, όπως είπα και πριν, για να τροφοδοτείται ένα δεύτερο όραμα, να απαλλαγεί από τον τουρκικό ζυγό, αυτό το ένδοξο κομμάτι των νότιων Βαλκανίων, το κομμάτι στο οποίο άνθησαν η Αθήνα, η Θήβα, η Σπάρτη, όλα αυτά τα ένδοξα ονόματα του αρχαίου παρελθόντος.

Επομένως, ο ευρωπαϊκός πολιτισμός ήταν έτοιμος να βοηθήσει σε μια εξανάσταση ενός έθνους – κράτους, με τη νεωτερική πια έννοια του όρου, που θα ανάσταινε ακριβώς την Αρχαία Ελλάδα. Κι αυτό πήγαινε πάρα πολύ στους Έλληνες διανοουμένους. Αδιαφορούσαν για την τότε πραγματικότητα του Ελληνισμού, όπως την περιέγραψα, για τα πολιτιστικά του επιτεύγματα εκείνης της εποχής και μ’ ένα άλμα, με μια αερογέφυρα, πήγαιναν πίσω 25 αιώνες, για να θαυμάσουν την Αθήνα του Περικλή, τους μεγάλους φιλοσόφους της αρχαιότητας, και κατά το δυνατό να αναχθούν και να αναστήσουν εκείνο το παρελθόν, ωσάν η ιστορία πράγματι να μπορεί να λειτουργήσει με άλματα και με υπερπήδηση τόσων γενεών.
Μάλιστα, το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων για την Αρχαία Ελλάδα, είχε δημιουργήσει και την τεχνητή ή αυθόρμητη πεποίθηση ότι η αρχαιοελληνική παράδοση δε συνεχίζεται πια στη σκλαβωμένη περιοχή αυτή που κατοικούν κάποιοι ελληνόφωνοι λαϊκοί και η παράδοση συνεχίζεται στην Δύση. Το σχήμα ότι η Αρχαία Ελλάδα τελειώνει με τον Ιουστινιανό και το κλείσιμο, συμβολικά, το 527 των τελευταίων φιλοσοφικών σχολών της Αθήνας και μεταλαμπαδεύεται η αρχαιοελληνική παράδοση πού και πότε; Μα στη Δύση, από το 12ο – 13ο αιώνα και μετά, κυρίως με το ρεύμα του Σχολαστικισμού, που αντιπροσωπεύει και την πρώτη αξιοποίηση της αριστοτελικής παράδοσης. Μη ξεχνάτε, ο Αριστοτέλης μεταφράστηκε για πρώτη φορά στα λατινικά στα μέσα του 12ου αιώνα. Η μετάφραση γίνεται από τα αραβικά στα λατινικά και τότε οι καινούριοι κάτοικοι της Ευρώπης, αυτοί οι οποίοι είχαν κατακλύσει τα ευρωπαϊκά εδάφη από τον 4ο,5ο,6ο μέχρι και τον 7ο αιώνα μ.Χ. τα καινούρια φύλα, τα βαρβαρικά φύλα, όπως μέχρι σήμερα αυτοαποκαλούνται, στην ιστορική τους διαπραγμάτευση αυτά τα φύλα. Αυτό το σχήμα κυριάρχησε και επεβλήθη. Ο Κοραής το προσέλαβε με τέτοια συνέπεια, ώστε έφτιαξε την περίφημη θεωρία της Μετακένωσης. Δηλαδή, οι Έλληνες που ζουν σήμερα στην κυρίως Ελλάδα δεν έχουν καμία σχέση με ελληνικότητα. Είναι, όπως είπα πριν, παρεφθαρμένοι γραικοί. Εάν θέλουμε να ξαναγίνουν Έλληνες, πρέπει να εκδυτικιστούν πρώτα, ώστε να παραλάβουν και να προσλάβουν από την Δύση την ελληνικότητα που εκεί στη Δύση διασώθηκε, έτσι ώστε να ξανακερδίσουν την ελληνικότητά τους, μέσω της Δύσεως.
Αυτή είναι η θεωρία της Μετακένωσης. Ο ίδιος οΚοραής θέλησε να συμβάλλει σ’ αυτή την μετακένωση δημιουργώντας και μια γλώσσα γι’ αυτούς τους γραικούς που έπρεπε να εξελληνιστούν. Μια καθαρεύουσα γλώσσα, που να καθαρεύει δηλαδή, από προσμίξεις μεταγενέστερες και βαρβαρικές.
Από το γραφείο του στο Παρίσι μια τεχνητή γλώσσα έπρεπε να επιβληθεί και να ομιλείται από τους νεοέλληνες, μόνο για να δηλώνεται η συνέχειά τους, η απευθείας συνέχειά τους από την Αρχαία Ελλάδα.
Κοντολογής αυτό ήταν το δεύτερο όραμα. Η σύγκρουση των δύο οραμάτων, εκεί, όπως είπα, στα τέλη 18ου αρχές 19ου αιώνα, πήρε κάποιες στιγμές και οξεία διάσταση. Κυρίως ανάμεσα στον Κοραή προσωπικά και στην ομάδα των Κολλυβάδων. Μια ομάδα λόγιων μοναχών αγιορειτών, και όχι μόνο, οι οποίοι είχαν αναλάβει ένα πελώριο έργο για τη μόρφωση και την καλλιέργεια αυτού του υπόδουλου λαού, μεταφράζοντας σε δημώδη γλώσσα ζωντανή, κείμενα τόσο της αρχαιότητας, όσο κυρίως της βυζαντινής λεγόμενης παράδοσης.
Επιτρέψτε μου μια δεύτερη παρένθεση. Νομίζω ότι αγνοούμε – ενώ τόση συζήτηση κάνουμε τα τελευταία χρόνια με άλλη αφορμή για διπλές ονομασίες, για πλαστογραφήσεις της ιστορίας – νομίζω ότι αγνοούμε οι περισσότεροι Έλληνες, ότι η λέξη «Βυζάντιο», «βυζαντινός» και «Βυζαντινή αυτοκρατορία» είναι μια από τις πιο χαρακτηριστικές πλαστογραφίες που πέτυχε η Δυτική ιστοριογραφία.
Εάν λέγατε σ’ ένα κάτοικο της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, της Αυτοκρατορίας της Νέας Ρώμης - Κωνσταντινουπόλεως, ότι είναι βυζαντινός ή ότι ανήκει στη βυζαντινή αυτοκρατορία, δεν θα καταλάβαινε τι του λέτε. Βέβαια η λέξη «Βυζάντιο» υπήρχε. Ήταν το όνομα της πολίχνης που ίδρυσαν οι Μεγαρείς τον 7ο αιώνα π.Χ., ο Βύζας ο Μεγαρεύς, στον Κεράτιο κόλπο. Ο Ξέρξης κατέστρεψε αυτή την αποικία και στα ερείπια αυτής της αποικίας ο Κωνσταντίνος ο Μέγας έκτισε τη Nova Roma, τη Νέα Ρώμη, την καινούρια πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Κανείς δεν διανοήθηκε να ονομάσει ην αυτοκρατορία ή τους πολίτες της «Βυζάντιο» ή «Βυζαντινούς». Στο 17ο αιώνα ένας δεύτερης κατηγορίας ιστορικός στην Δύση, ο Ιερώνυμος Βολφ, μίλησε για πρώτη φορά για «Βυζάντιο» και «Βυζαντινή αυτοκρατορία». Γιατί; Διότι όλη η ιστοριογραφία στη Δύση διεκδικούσε την ονομασία για την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους. Ήδη από τον Καρλομάγνο και μετά, αυτή φιλοδοξία υπήρχε. Ότι εμείς είμαστε οι συνεχιστές της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και όχι η Νέα Ρώμη – Κωνσταντινούπολη.
Λοιπόν, επεβλήθη τόσο καθολικά αυτή η πλαστογραφία που σήμερα δεν μπορούμε να συνεννοηθούμε, εάν δεν μιλήσουμε για «βυζαντινή τέχνη» για «βυζαντινή αυτοκρατορία» για «βυζαντινή ιστορία». Δεν θα μας καταλάβουν τι λέμε. Παρ’ όλα αυτά δεν παύει να υπάρχει η εκκρεμότητα της πλαστογράφησης αυτής.
Τα δύο οράματα ήρθαν σε σύγκρουση, συγκρούστηκαν σε επίπεδο διανόησης και συγγραφών, αλλά η κρίσιμη στιγμή ήταν όταν εξερράγη η επανάσταση. Δεν είναι τυχαίο, μέχρι την τελευταία στιγμή, τα δύο οράματα, θα έλεγε κανείς, εντοπίζονται στο γεγονός ότι η επανάσταση εκρήγνυται αρχικά στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες, στη Μολδοβλαχία, και εν συνεχεία στην Πελοπόννησο.
Στην ιστορία δεν επιτρέπονται ερωτήματα «τι θα γινότανε αν». Αποκλείονται. Παρ’ όλα αυτά, θα ήθελα να σκεφθείτε καμιά φορά, έτσι για τη χαρά του προβληματισμού, τι θα είχε συμβεί εάν η επανάσταση είχε πετύχει στη Μολδοβλαχία και είχε αποτύχει στον Μοριά. Ποια θα ήταν η πραγματικότητα του Ελληνισμού σήμερα.
Πέτυχε πάντως στο Μοριά, ελευθερώθηκε ένα κομμάτι, μικρό, ελάχιστο, του Ελληνισμού, ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό κράτος, το οποίο άφηνε έξω από τα σύνορά του τα τρία τέταρτα των ελληνόφωνων πληθυσμών της εποχής εκείνης.
Το δεύτερο μεγάλο γεγονός που σημαδεύει την εξέλιξη έστω αυτού του μικρού ελεύθερου τμήματος, που συνιστά Ελλαδικό κράτος, είναι η δολοφονία του Καποδίστρια. Ο Καποδίστριας ήτανε στο αντίπαλο απ’ τον Κοραή στρατόπεδο, και δεν μπορούμε να ξέρουμε πού θα πήγαινε, προς τα πού θα βάδιζε αυτό το μικρό κρατίδιο, έστω να διατηρούσε τη συνείδηση ότι διαχειρίζεται ένα πολιτισμό και δεν ορίζει και εξαντλεί την ελληνική παρουσία μες στην ιστορία.
Όμως με τη Βαυαροκρατία, εκείνο το οποίο επικρατεί ως όραμα, ως ιδεολογία, ως επίσημη θέση – επίσημη κρατική ιδεολογία – είναι ο Κοραϊσμός. Δεν θα επιμείνω παραπάνω σ΄ αυτό. Νομίζω από κει και πέρα οι εμπειρίες και οι γνώσεις όλων μας είναι πολύ σαφείς. Θα θυμίσω απλώς, έτσι λίγο χτυπητά, ότι με την ίδρυση του Ελλαδικού κράτους, με την Βαυαροκρατία κ.λ.π., ο Ελληνισμός παύει να παράγει πολιτισμό. Μέχρι τότε, τέσσερις αιώνες, θα το ξαναπώ, μες στη φτώχεια, την σκλαβιά, την υποτέλεια, την αγραμματοσύνη πολλές φορές, αυτός ο λαός κατορθώνει να παράγει πολιτισμό. Και μ’ αρέσει πολύ, πάρα πολύ, η φράση του Ελύτη πάλι, που λέει ότι τότε «το παραμικρό κεντητό πουκάμισο, το πιο ταπεινό βαρκάκι, το χράμι, το κιούπι, αναδίνανε μιαν αρχοντιά κατά τι ανώτερη των Λουδοβίκων».

Αυτό σταματάει με το μαχαίρι. Από την Βαυαροκρατία και μετά ο Ελληνισμός παράγει μόνο μίμηση. Μόνο μεταπρατισμό. Θέλει να μιμείται «τα πεφωτισμένα και λελμπρυσμένα» έθνη της Δύσης. Κάθε πτυχή του βίου, από την οργάνωση του δικαίου, της παιδείας, της Εκκλησίας, της πολιτικής, των θεσμών, όλα είναι αντιγραφή του Ευρωπαϊκού προτύπου. Τα πρώτα χρόνια της Βαυαροκρατίας το εθνικό τυπογραφείο στο Ναύπλιο, λειτουργούσε περίπου ως μεταφραστικό τμήμα. Μετέφραζε από τα γερμανικά κυρίως αστικό κώδικα, ποινικό κώδικα, νομολογίες, όλα, τα πάντα.
Η ζωγραφική, δύο σχολές: η σχολή του Μονάχου, η σχολή του Παρισιού. Η μουσική, κάθε πτυχή του βίου δεν έχει πια κανένα ίχνος παραγωγής ελληνικής ταυτότητας.
Σ’ αυτή την απομίμηση, βέβαια, οι Έλληνες πετυχαίνουν κάποια πολύ σημαντικά επιτεύγματα. Η Μαρία Κάλλας, ο Δημήτρης Μητρόπουλος, ο Ιάνης Ξενάκης, ο γιατρός Παπανικολάου, ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Πολύ μεγάλες φυσιογνωμίες του 20ου αιώνα. Αλλά ποιού; Του δυτικού πολιτισμού. Συμπτωματικά, έτυχε να γεννηθούν στην Ελλάδα. Η σημασία τους και η συμβολή τους δεν έχει τίποτα να κάνει με την ελληνική συνέχεια και την ελληνική ιδιοπροσωπία.
Πρόβλημα τίθεται, με σαφήνεια, αυτής της αλλοτρίωσης, νομίζω για πρώτη φορά, με τη λεγόμενη γενιά του ’30. Τότε, μέσα από το έργο και τη δημιουργία αυτής της ομάδας (Πικιώνης, Τσαρούχης, Αγγελική Χατζημιχάλη, Παπαλουκάς, Κόντογλου), για πρώτη φορά κάποιοι έλληνες αντιλαμβάνονται ότι, πράγματι αυτό που υπήρχε πριν, στην Τουρκοκρατία, ήταν ένα επίτευγμα πολιτισμού για το οποίο όχι απλώς μπορούν να μην ντρέπονται, αλλά μπορούν πραγματικά να το θαυμάζουν.
Βέβαια από πολλές πλευρές ήταν ήδη αργά. Ίσως πια ο διαποτισμός των Ελλήνων από τη δυτικότροπη, τη μεταπρατική αντίληψη είχε προχωρήσει πολύ βαθιά, ίσως είχε συμβεί εν πολλοίς κι αυτό το οποίο απεύχοντο και φοβάντουσαν οι Φαναριώτες, δηλ. όλοι οι ελληνικοί πληθυσμοί, της Μικράς Ασίας, του Πόντου, της Ανατολικής Ρωμυλίας κ.λ.π. είχαν ήδη εξαφανιστεί από το ιστορικό προσκήνιο. Ο Ελληνισμός είχε συρρικνωθεί σ΄ αυτό το κρατίδιο, το οποίο συρρικνώνεται και σήμερα. Αλλά η γενιά του ’30 έμεινε χωρίς συνέχεια ουσιαστικά. Μπορεί να επηρέαζε και να επηρεάζει ακόμα κάποιες πτυχές καλλιτεχνικής δημιουργίας, δεν πέρασε ποτέ στα επίπεδα ύψους αποφάσεων, που λέμε. Δεν πέρασε ποτέ στην πολιτική και ποτέ στην επίσημη εκπαίδευση.
Έτσι παραμένουμε ακόμα σήμερα να γιορτάζουμε την Εθνεγερσία μη έχοντας διευκρινίσει το τι αντιπροσώπευε η σύγκρουση των δύο οραμάτων και πού μπορούσε να οδηγήσει. Πού μπορεί σήμερα να οδηγήσει.
Τελειώνω απλώς υπογραμμίζοντας ότι σήμερα η πρόκληση είναι κάτι περισσότερο από επείγουσα. Είναι επιτακτική. Γιατί η Ελλάδα πλέον ως κράτος, ως έθνος – κράτος, μετέχει σ’ ένα εταιρισμό εθνών, εταιρισμό ευρωπαϊκών κρατών στην Ευρωπαϊκή Ένωση, κι όταν μετέχει κανείς σ’ έναν εταιρισμό πρέπει να κομίζει μια ιδιαιτερότητα, η οποία να ενδιαφέρει και τους άλλους εταίρους. Όταν μετέχεις σ΄ έναν εταιρισμό και απλώς πιθηκίζεις τους άλλους, δεν σου δίνει κανείς σημασία. Είσαι της καρπαζιάς, όπως λέμε. Μόνο όταν κομίζεις πρόταση δική σου, η οποία να ενδιαφέρει και τους άλλους, τότε μπορείς να μετέχεις ενεργά στη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού μέλλοντος. Ο Ελληνισμός δεν ήταν ποτέ ένα γκέτο. Ήταν πάντα ένα σταυροδρόμι, που δεχόταν όλα τα στοιχεία που μπορούσε να δεχθεί ιστορικά και τα αφομοίωνε σε μια δική του πρόταση πολιτισμού. Εάν αυτό χαθεί, νομίζω ότι θα έχει χαθεί και ο Ελληνισμός. Επομένως η σύγκρουση των δύο οραμάτων παραμένει ένα εξαιρετικά επίκαιρο για όλους μας πρόβλημα σήμερα.

Απομαγνητοφώνηση ομιλίας Π.Α.