Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου
Τη χρονιά που πέθανε ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1911), γεννήθηκε ο Οδυσσέας Ελύτης.
Έτσι, φέτος συμπληρώνονται 110 χρόνια από τον θάνατο του πρώτου και από τη γέννηση του δεύτερου.
Κι ακόμα, συμπληρώθηκαν 170 χρόνια από την γέννηση του κυρ Αλέξανδρου.
Επομένως άξιον και δίκαιον το ιδιαίτερο αφιέρωμα στον Οδυσσέα Ελύτη και τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, μέσα από ποιήματα, αποσπάσματα διηγημάτων, μέσα από τραγούδια και μουσική του Γιώργου Κουρουπού, που θα πραγματοποιηθεί στη Σκιάθο την Κυριακή 29 Αυγούστου, στις 9 το βράδυ, στο θέατρο Μπούρτζι.
Μελοποιήσεις ποιημάτων του Ελύτη, τραγούδια βασισμένα σε ονόματα και λέξεις του Παπαδιαμάντη, - όπως το "ως εν ουρανίω έαρι" του Ελύτη απ' τον "Μικρό Ναυτίλο", - κομμάτια για σόλο πιάνο διαμορφώνουν, μαζί με τις απαγγελίες και τις αφηγήσεις, το τοπίο μιας ξεχωριστής συνάντησης ποίησης, πεζογραφίας και μουσικής.
Τραγουδά η σοπράνο Άρτεμις Μπόγρη.
Στο πιάνο ο Γιάννης Τσανακαλιώτης.
Απαγγελία-αφήγηση: Ιουλίτα Ηλιοπούλου.
Θυμάμαι σαν τώρα εκείνη τη συναυλία στο Παλλάς στα 1989 με την Ορχήστρα των Χρωμάτων να αποδίδει το έργο του Γ. Κουρουπού με αποσπάσματα από τον "Μικρό Ναυτίλο" του Ελύτη, υπό τη διεύθυνση του Μάνου Χατζιδάκι. Ο ίδιος ο Χατζιδάκις είχε ζητήσει από τον Κουρουπό να γράψει ένα λυρικό, συμφωνικό έργο για την Ορχήστρα των Χρωμάτων που μόλις είχε ιδρυθεί. Εκείνος επέλεξε τον «Μικρό Ναυτίλο». Κι ο Κουρουπός μελοποίησε και το εις ύφος παπαδιαμανικόν
Ως εν ουρανίω έαρι ραντισμούς
Μυρίους ακτίνων εκλικμίζουσα
Φαιοπράσινος επεφάνης..
Στον Ταξιδιωτικό του Σάκο (ΟΤΤΩ ΤΙΣ ΕΡΑΤΑΙ), πάλι στον «Μικρό Ναυτίλο», ο Ελύτης δεν παραλείπει τον Παπαδιαμάντη.
της γηραιάς δρυός, όπου με τα κυμβαλίζοντα πέταλα των φυλλο-
μανούντων κλώνων της διηγείτο τας αναμνήσεις των αιώνων
Τότε, δια του ανοικτού παραθύρου είδα εν άστρον να λάμπη εις το
εσωτερικόν της μικράς οικίας
Άρα, λοιπόν, η Μουσική Ποιητική στην Σκιάθο υπομνηματίζει την συνύπαρξη Παπαδιαμάντη και Ελύτη, στο νησί του κυρ Αλέξανδρου.
Ας δούμε, με την ευκαιρία, το περίφημο δοκίμιο του Ελύτη για τον Παπαδιαμάντη και τις Παναγιές που αναδεικνύονται κι από τους δύο.
Το δοκίμιο του Οδυσσέα Ελύτη "Η μαγεία του Παπαδιαμάντη" πρωτοεκδόθηκε από τις εκδόσεις Ερμείας το 1976. Το εξώφυλλο και η διακόσμηση του βιβλίου ήταν του Γιάννη Μόραλη.
Δέκα χρόνια αργότερα (1986), το δοκίμιο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Γνώση».
Το 1996 έγινε η έκδοση του δοκιμίου από τις εκδόσεις Ύψιλον, σε επιμέλεια του Άρη Μπερλή.
Το δοκίμιο, τελικά, συμπεριλήφθηκε στον τόμο με πεζά του ποιητή «Εν λευκώ».
Ο Ελύτης επισημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι ο Σκιαθίτης πεζογράφος είχε τρισδιάστατη αίσθηση της ακοής: «με τη μια διάσταση άκουγε τους αγέρηδες και τον παφλασμό των κυμάτων, με την άλλη την ελληνική λαλιά στην αρχική φθογγολογική της σύσταση, και με την τρίτη τον κόσμο των νοημάτων από της Ιωνίας τους καιρούς κι εδώθε». Από τις αναφορές του Ελύτη προκύπτει η οριακή απλότητα του κοσμοκαλόγερου της λογοτεχνίας, η πλήρης ανεξαρτησία του από τα υλικά αγαθά και τον έξω κόσμο, καθώς και η ιδιαίτερη σχέση του με το νησί του, που στο έργο του παίρνει «τη σημασία ολόκληρης ηπείρου».
Ιδού μερικά αποσπάσματα από το περίφημο δοκίμιο του Ελύτη.
"Ο Παπαδιαμάντης εστάθηκε απατηλός. Και απέχει τόσο από την εικόνα που δίνει ο ίδιος για τον εαυτό του όσο απέχει, θα λέγαμε, η ολιγάρκειά του από τον ασκητισμό.
... Nα πού βρίσκεται η αληθινή μαγεία του Παπαδιαμάντη. Δε ζητά να τεντώσει τα νεύρα μας, να σείσει πύργους και να επικαλεστεί τέρατα. Οι νύχτες του, ελαφρές σαν το γιασεμί, ακόμη κι όταν περιέχουν τρικυμίες, πέφτουν επάνω στην ψυχή μας σαν μεγάλες πεταλούδες που αλλάζουν ολοένα θέση, αφήνοντας μια στιγμή να δούμε στα διάκενα τη χρυσή παραλία όπου θα μπορούσαμε να 'χαμε περπατήσει χωρίς βάρος, χωρίς αμαρτία. Είναι εκεί που βρίσκεται το μεγάλο μυστικό, αυτό το "θα μπορούσαμε" είναι ο οίακας που δε γίνεται να γυρίσει, μόνο μας αφήνει με το χέρι μετέωρο ανάμεσα πίκρα και γοητεία, προσδοκώμενο και άφταστο. "Σα να 'χανε ποτέ τελειωμό τα πάθια και οι καημοί του κόσμου".
... Η ποιητική νοημοσύνη του Παπαδιαμάντη διατρέχει τις σελίδες του, συνεγείρει και μαγνητίζει τις λέξεις, τις υποχρεώνει να συναντηθούν σε μια φράση όπως ο αέρας τα λουλούδια σ' έναν αγρό. Παράξενη ελευθερία που η συμβατική αντίληψη για τη σύνταξη του άλλου Σκιαθίτη [δηλ. του Μωραϊτίδη] δεν της επιτρέπει ν' απλωθεί. Αυτές οι νησίδες των παρομοιώσεων και των μεταφορών που αφθονούν στα κείμενα του πρώτου, χωρίς ποτέ να τα μεταβάλλουν σε πεζοτράγουδα, κάποτε και οι απλές περιγραφές, με μια μόνον, ίσως, ανάμεσά τους ανορθοδοξία (που κι αυτήν είναι δύσκολο να την εντοπίσεις με την πρώτη ματιά), τέλος μερικές, κατά μέρη άνισα, εισβολές της δημοτικής, απροσδόκητες, αρκούν, για ν' αποσπάσουν τη γλώσσα αυτή απ' την παγερότητα και να κυματίσουν την επιφάνειά της μ' έναν τρόπο που δεν έχει τον όμοιό του στα πεζογραφήματα της εποχής."
Το δοκίμιο του Ελύτη για τον Παπαδιαμάντη συμπληρώνει, θα λέγαμε, το ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ του Ελύτη. Ο Ελύτης ανθολογεί αποσπάσματα διηγημάτων του Σκιαθίτη, κι έτσι κατανοούμε σε ένα βαθμό τι είναι αυτό που ο Ελύτης έβρισκε στον Παπαδιαμάντη.
Στο Ανθολόγιο συναντούμε και διηγήματα της Παναγιάς.
Γλυκοφιλούσα, Κατευοδώτρα, Κουνίστρα.
Ο Ελύτης ανθολογεί και βάζει δικούς του τίτλους στα αποσπάσματα.
Έτσι έχουμε:
- «Το σπιτάκι στη θάλασσα» από το διήγημα «Η Γλυκοφιλούσα»
- «Το εξωκκλήσι της Παναγιάς της Κατευοδώτρας» από «Τ’ αγνάντεμα»
- «Η Παναγία η Γλυκοφιλούσα» από το διήγημα «Η Γλυκοφιλούσα»
- «Ο νεκρός ταξιδιώτης», από το ομώνυμο διήγημα, όπου υπάρχει εκτενής αναφορά στην Παναγία την Κουνίστρα ή Κ΄νιστριώτισσα.
