Με αφορμή την εθνική επέτειο της 25ης Μαρτίου 1821
Δημήτρης Μπαλτᾶς
Γιορτή καί μνήμη
Ἡ γιορτή γενικά, καί ἀσφαλῶς καί ἡ σημερινή γιορτή, λειτουργεῖ πάντοτε κατά ἕνα τρόπο ἀναμνηστικό καί ὑπομνηματιστικό, δηλαδή ὡς ἀνάμνηση καί ὑπόμνηση ἑνός προσώπου ἤ ἑνός γεγονότος τοῦ παρελθόντος πού θέλουμε νά διατηρήσουμε ἀναλλοίωτα στόν χρόνο, διότι αὐτά ἐξέφρασαν ἄλλοτε ἕνα ἀξιακό πνεῦμα πού σέ ὁρισμένο βαθμό μπορεῖ νά ἀποτελέσει ὁδοδείκτη καί σήμερα. Ἐδῶ λοιπόν, μέ τήν ἐκδήλωση τῆς γιορτῆς ἡ ὁποία συνδέεται μέ τήν μνήμη, τό παρελθόν γίνεται παρόν καί μάλιστα παρέχει ἕνα νόημα στήν ὕπαρξή μας, τήν ἀτομική καί τήν ἐθνική.
Τό πρῶτο στοιχεῖο πού θέλω νά ἐπισημάνω, εἶναι ὅτι ἡ γιορτή ἀφορᾶ πρόσωπα ἤ γεγονότα, πού ἐπιμένουμε – καί καλῶς πράττουμε καί ἐπιμένουμε – νά διατηροῦμε ζωντανά στόν χρόνο. Γιορτάζουμε πρόσωπα ἤ γεγονότα, ἀλλά ὄχι ἰδέες, ἤ, σέ τελική ἀνάλυση, γιορτάζουμε πρόσωπα πού ἐνσάρκωσαν ἰδέες. Ἔτσι ἡ γιορτή ἀποκτᾶ ἕναν ἰδιαίτερο ἀντιστασιακό στήν ροή τοῦ χρόνου καί στό ἐνδεχόμενο ἀμνησίας χαρακτήρα.
Στό σημεῖο αὐτό εἶναι χρήσιμα ὁρισμένα παραδείγματα κατ’ ἀνάγκην ἐπιλεκτικά. Ἔτσι μέ τίς θρησκευτικές ἑορτές ἐπαναφέρουμε στήν μνήμη πρόσωπα καί γεγονότα τῆς χριστιανικῆς-ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας. Μέ τήν προσωπική μας ἑορτή ἀνακαλοῦμε στήν μνήμη ἕναν ἄνθρωπο πού ξεπέρασε τά συνήθη φυσικά καί ἠθικά ὅρια καί ἔφτασε σέ κάτι μοναδικό, πού ἄλλοτε ὀνομάζαμε καλοκἀγαθία καί τώρα ὀνομάζουμε ἁγιότητα. Μέ τήν γιορτή τῆς Πρωτομαγιᾶς, φέρνουμε στήν μνήμη τά γεγονότα τῆς 1ης Μαΐου τοῦ 1886, ὅταν τά ἐργατικά συνδικάτα στό Σικάγο διεκδίκησαν καλύτερες συνθῆκες ἐργασίας. Μέ τήν σημερινή ἐθνική ἑορτή τοῦ τόπου μας, ἐπαναφέρουμε στήν συλλογική μνήμη πρόσωπα (Κολοκοτρώνης, Καραϊσκάκης, Παπαφλέσσας, Μακρυγιάννης, Κανάρης, Μπουμπουλίνα, Μαυρογένους κ.ἄ.) καί γεγονότα (τήν ἅλωση τῆς Τριπολιτσᾶς, τήν μάχη στά Δερβενάκια, τήν καταστροφή τῆς Χίου καί τῶν Ψαρῶν, τήν μάχη τῆς Ἀλαμάνας κ.ἄ.), γιά τήν ἀνάκτηση τῆς ἐλευθερίας τοῦ τόπου μας κατά τά ἔτη 1821-1829.
Ἕνα δεύτερο στοιχεῖο, ἐξίσου βασικό γιά τό θέμα μας, εἶναι ὅτι ἡ γιορτή συνδέεται πάντοτε μέ γεγονότα πού εἶναι ἀφορμή χαρᾶς, ὄχι πάντοτε στήν ἐξέλιξή τους, ἀλλά κυρίως στό ἀποτέλεσμά τους. Καί ἐπειδή σήμερα ἐπαναφέρουμε στήν συλλογική μνήμη τήν ἐπανάσταση τοῦ 1821, ἀναδεικνύουμε, ὅπως εἶναι φυσικό, τόν ἡρωϊσμό πού ἐπέδειξαν οἱ πρόγονοί μας, τούς τόπους πού ἔδρασαν καί γενικότερα τήν συμβολή τους στήν ἀνάκτηση τῆς ἐλευθερίας. Ἀλλά ἐπειδή ἡ ἑλληνική ἐπανάσταση, ὅπως καί κάθε ἐπανάσταση, εἶναι ἕνα ἀνορθολογικό, στήν ἐξέλιξή του καί στήν διαχείρισή του, γεγονός, δηλαδή ἕνα γεγονός στό ὁποῖο ἐπισυμβαίνουν ἐνίοτε ἀνορθολογικές πράξεις τῶν ἐπαναστατῶν ἤ ἄλλων προσώπων, εἶναι γνωστό ὅτι καί στήν ἐπανάσταση τοῦ 1821 συνέβησαν γεγονότα λίγο-πολύ ἀνορθολογικά, ὅπως λ.χ. ἡ σφαγή τῶν Τούρκων τῆς Τριπολιτσᾶς ἤ τό γεγονός ὅτι στήν ἐπανάσταση τοῦ 1821 συμμετεῖχαν καί Τοῦρκοι οἱ ὁποῖοι πάντως καταπιέζονταν ὑπό τῶν ὁμοεθνῶν τους ἤ ἀκόμη τό γεγονός ὅτι ἡ Ρωσική Ἐκκλησία τῆς ἐποχῆς ἔκανε ἔρανο ὑπέρ τῶν Ἑλλήνων ὕστερα ἀπό τήν σφαγή τῆς Χίου, ἐνῶ ἡ ἐπίσημη ρωσική πολιτική συμπορευόταν μέ τίς ἀρχές τῆς λεγόμενης Ἱερᾶς Συμμαχίας. Ἀλλά αὐτά τά ἰδιάζοντα ἀνορθολογικά γεγονότα δέν εἶναι ἀναγκαῖο νά ἀναδεικνύονται στό πλαίσιο τοῦ σχολείου παρά μόνον ὡς τρόποι διαπαιδαγώγησης καί μέ ἰδιαίτερη προσοχή. Θά ἔλεγα ὅτι αὐτά τά στοιχεῖα, πού βεβαίως δέν εἶναι μικρότερης σημασίας, μποροῦν νά ἐπισημανθοῦν καί νά ἀναδειχθοῦν καλύτερα καί ἀκριβέστερα σ’ ἕνα πλαίσιο ἔρευνας ἤ συνεδρίου.
Τό τρίτο πού θέλω νά τονίσω σήμερα, εἶναι ὅτι ἡ μνήμη τοῦ ἀνθρώπου εἶναι κριτήριο τῆς ταυτότητάς του. Εἶναι γνωστό ὅτι ὅταν κάποιος παθαίνει ἀ-μνησία, οὐσιαστικά λησμονεῖ τήν ἴδια τήν ταυτότητά του, καί ἀσφαλῶς στοιχεῖα τοῦ παρελθόντος του. Ὑπό τήν ἔννοια αὐτή, ἡ μνήμη δέν εἶναι ἁπλῶς μία λειτουργία τοῦ ἐγκεφάλου, ἀλλά συνδέεται μέ τό Εἶναι τοῦ ἀνθρώπου, ἑπομένως θά πρέπει νά θεωρηθεῖ ἕνα γεγονός ὀντολογικό. Μάλιστα, σέ ἕνα εὐρύτερο πλαίσιο, ἐάν ἕνας λαός ἀπωλέσει τήν ἱστορική του μνήμη, θά ἀπωλέσει κατ’ οὐσίαν καί σταδιακά τήν ἱστορική του ταυτότητα καί κατά ταῦτα καί τήν ἐθνική του προσωπικότητα.
Ἔτσι ἡ σημερινή γιορτή διασώζει τήν μνήμη, συνιστᾶ μνήμη, ἕνα εἶδος μνημοσύνου γιά ἐκείνους πού σέ κάθε περίπτωση, ἀκόμη καί στόν φοβερό ἐμφύλιο πόλεμο πού διεξήχθη μεσούσης τῆς Ἐπανάστασης, ἀγάπησαν ἀσφαλῶς τήν ἐλευθερία περισσότερο ἀπό τήν δουλεία. Ὅπως σ’ ἕνα μνημόσυνο ἀγαπημένου προσώπου συγκινούμαστε, ἐπαναφέροντας συνήθως στήν μνήμη στιγμές τοῦ κοινοῦ μας βίου, εἶναι ἀπολύτως φυσικό, ἀλλά ἀπό μιᾶς διαφορετικῆς πλευρᾶς, νά αἰσθανθοῦμε μία ἀνάλογη διάθεση, δέν ἐννοῶ ἕνα γλυκανάλατο ρομαντισμό πλαισιωμένο μέ ἐθνικιστική ρητορική, καί στήν σημερινή γιορτή μνήμης ξένων, γνωστῶν μόνον κατ’ ὄνομα, μακρινῶν ἀπό τίς διαστάσεις τοῦ χώρου καί τοῦ χρόνου, ἀνθρώπων, ἀλλά καί γεγονότων, πού ἐμεῖς δέν γνωρίσαμε καί δέν ζήσαμε, τά οποῖα ἐντούτοις ἐξακολουθοῦν νά παρέχουν μοναδικό νόημα στήν ἐθνική μας προσωπικότητα: τόν ἀγώνα γιά τήν ἐλευθερία.
