Η ΕΥΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΡΩΣΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Σ' ΕΝΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ

Η συγγραφέας Hélène Carrère d'Encausse με τον Βλαντιμίρ Πούτιν τον Οκτώβριο του 2000

Δημήτρης Μπαλτᾶς 

Hélène Carrère d’ Encausse, L’ empire d’ Eurasie. Une histoire de l’ empire russe de 1552 à nos jours, Fayard, Paris 2015, σελ. 538 

Ἡ γνωστή στό ἑλληνικό ἀναγνωστικό κοινό γαλλίδα ἱστορικός καί μέλος τῆς Γαλλικῆς Ἀκαδημίας Hélène Carrère d’ Encausse παρουσιάζει στό παρόν βιβλίο μία ἱστορία τῆς Ρωσσίας τῶν πέντε τελευταίων αἰώνων, ξεκινώντας ἀπό τήν ἀντίληψη ὅτι «ἡ ρωσσική αὐτοκρατορία κατέχει τήν πρώτη θέση στήν παγκόσμια ἱστορία τῶν αὐτοκρατοριῶν» (σ. 13). 

Στά δύο πρῶτα κεφάλαια (σσ. 36-57) ἡ Hélène Carrère d’ Encausse περιγράφει τήν δημιουργία τῆς ρωσσικῆς αὐτοκρατορίας συγκροτούμενης κατά βάσιν ἀπό τίς συνεχεῖς προσαρτήσεις νέων ἐδαφῶν, κυρίως ἀπό τόν Καύκασο καί τήν Οὐκρανία, τήν κεντρική Ἀσία μέχρι καί τήν Σιβηρία. Στό σημεῖο αὐτό ἡ ἱστορικός θά τονίσει ὅτι «τό ρωσσικό ἐνδιαφέρον γιά τήν Ἀσία ὑπακούει σ’ ἕνα ἄλλο κίνητρο: τό ἐμπόριο τῶν δούλων» (σ. 94). 

Καθοριστικό ὑπῆρξε καί τό γεγονός τῆς μεταφορᾶς ἀπό τόν Μ. Πέτρο τῆς πρωτεύουσας στήν Ἁγία Πετρούπολη τό 1713, διότι ἔτσι «ἀναδεικνύει τόν δυαδικό χαρακτήρα [τῆς ρωσσικῆς αὐτοκρατορίας], καί τῆς Εὐρώπης καί τῆς Ἀσίας» (σ. 66). 

Ἀπό τά πιό ἐνδιαφέροντα καί μάλιστα ἐπίκαιρα κεφάλαια (σσ. 117-154) τοῦ βιβλίου πού παρουσιάζω, εἶναι τά ἀναφερόμενα στό μουσουλμανικό στοιχεῖο τῆς συγκροτηθείσης αὐτοκρατορίας. Ἐπί τοῦ προκειμένου ἡ ἱστορικός θά σημειώσει ὅτι «τό Ἰσλάμ παρέμενε πάντοτε μία ἀπό τίς μεγάλες ἀνησυχίες τοῦ ρωσσικοῦ συστήματος» (σ. 138). Ἡ ρωσσική αὐτοκρατορία ἀναπτύχθηκε καί ἑδραιώθηκε σέ μία ὁμοσπονδιακή ἀντίληψη (idée federaliste) καί μάλιστα παράλληλα μέ τήν καλλιέργεια τοῦ πανσλαβισμοῦ (σ. 194). Ἀλλά ἡ συγγραφέας διαπιστώνει ὅτι ἀκόμη καί μετά τήν πρώτη ρωσσική ἐπανάσταση τοῦ 1905, στά χρόνια τῆς ρωσσικῆς Δούμας, «κανένα ἀπό τά πολιτικά κόμματα δέν πρόσεξε [τούς μουσουλμάνους] καί δέν ὑποστήριξε τίς διεκδικήσεις τους» (σ. 188). 

Εἶναι γεγονός ὅτι τό 1917 πού σημαδοτεῖ τήν δεύτερη ρωσσική ἐπανάσταση, «γέννησε μία μεγάλη ἐλπίδα γιά τήν πλειονότητα τῶν κοινωνικῶν ὁμάδων καί μεταξύ τῶν ἐθνοτήτων τῆς Ρωσσίας» (σ. 207). Βεβαίως ἡ ἐλπίδα γιά χειραφέτηση τῶν ἐθνοτήτων διαψεύσθηκε καί μέ τήν τότε λεγόμενη «προσωρινή κυβέρνηση» (σ. 208). Πάντως ἡ συγγραφέας γράφει χαρακτηριστικά ὅτι «τόν Φεβρουάριο τοῦ 1917 ἐλάχιστοι ἦσαν οἱ λαοί τῆς αὐτοκρατορίας πού ἤθελαν νά διαχωρισθοῦν πλήρως ἀπό τήν Ρωσσία» (σ. 218). 

Λίγους μῆνες ἀργότερα, ἀκολουθεῖ ἡ «ἐπανάσταση τοῦ Ὀκτωβρίου» καί «τό πραξικόπημα τοῦ Λένιν» (σσ. 219-220). Ἄν καί ὁ Λένιν δέν ἔχει τήν πλειοψηφία στό ὑπάρχον κοινοβούλιο (κατέχει μόλις τό 24% τῶν ἑδρῶν), οἱ ἀπειλές τῶν μπολσεβίκων καί ὁ βίαιος ἔλεγχος τῆς κατάστασης ὁδηγοῦν τήν συγγραφέα στήν διαπίστωση ὅτι «τό κοινοβουλευτικό ὄνειρο ἔχει πεθάνει» (σ. 224). 

Ἡ ἐξουσία τῶν μπολσεβίκων, ὅπως προηγουμένως ἐκείνη τῶν τσάρων, δίνει ἰδιαίτερη σημασία στίς περιοχές τῆς κεντρικῆς Ἀσίας, θεωρώντας συγκεκριμένα ὅτι αὐτή εἶναι «βασικό στοιχεῖο τῆς ἐπαναστατικῆς στρατηγικῆς» (σ. 270). Τό συγκροτηθέν σοβιετικό κράτος προσανατολίζεται στήν «συμφιλίωση τῶν λαῶν … στήν ἕνωσή τους μέ τήν Ρωσσία χωρίς φόβο» (σ. 273). 

Ἡ Hélène Carrère d’ Encausse συζητεῖ διά μακρόν τό αἰώνιο ζήτημα, πού ἀπασχολεῖ καί τόν Λένιν, ἄν δηλαδή πρέπει νά συγκροτηθεῖ «μία ἑνιαία, κεντρική ἐξουσία ἤ ἕνα ὁμοσπονδιακό κράτος» (σ. 279). Ὅπως καί νά ἔχει τό πράγμα, στίς 31 Ἰανουαρίου 1924 ἡ υἱοθέτηση τοῦ Συντάγματος τῆς ΕΣΣΔ εἶναι γεγονός. Στήν νέα αὐτή πραγματικότητα τό (κομμουνιστικό) Κόμμα «εἶναι ἡ ἐνσάρκωση τῆς ἀρχῆς τῆς ἑνότητας πού χαρακτηρίζει ἤδη τό ὁμοσπονδιακό σύστημα» (σ. 295). 

Μέχρις ἐδῶ λοιπόν ὁ ἀναγνώστης παρατηρεῖ τήν διαδρομή ἀπό τήν pax russica στήν pax sovietica, μία διαδρομή πού χαρακτηρίζεται μεταξύ ἄλλων ἀπό τήν καταπιεστική συμπεριφορά τοῦ κράτους πρός τούς λαούς πού ζοῦν στήν ἀπέραντη αὐτή αὐτοκρατορία. 

Ἐν συνεχείᾳ ἡ ἱστορικός ἀναφέρεται ἐκτενῶς στήν συγκρότηση, μετά τό 1922, τοῦ homo sovieticus (σ. 318 κ.ἑ.), ἑνός ἀνθρωπολογικοῦ τύπου πού ἀφορᾶ τόσο τούς Ρώσσους ὅσο καί τούς μή Ρώσσους κατοίκους τοῦ σοβιετικοῦ πλέον κράτους. Ἡ σοβιετική ἐξουσία θά ἐπιβάλλει στίς διάφορες ἐθνότητες ἕνα εἶδος «γλωσσολογικοῦ ἐθνικισμοῦ» (σ. 321). Ὡστόσο, τό πρόβλημα τῆς κεντρικῆς ἐξουσίας μέ τήν περιφέρεια παραμένει, διότι τό σοβιετικό κράτος βαθμιαῖα «στέρησε τήν ἐθνική ὕπαρξη ἀπό τούς λαούς του» (σ. 385). 

Ἕνα ἄλλο πρόβλημα στό ὁποῖο ἀναφέρεται, ἐπίσης ἐκτενῶς, ἡ Hélène Carrère d’ Encausse εἶναι ἡ παρουσία τοῦ ἀγροτικοῦ κόσμου στό σοβιετικό κράτος. Ὅπως εἶναι γνωστό, στίς ἀρχές τῆς δεκαετίας τοῦ 1930 ὁ Στάλιν προχώρησε στήν λεγόμενη «ἀποκουλακοποίηση», ἡ ὁποία κατ’ οὐσίαν σήμαινε τήν σταδιακή ἐξαθλίωση καί τελικά τόν θάνατο ἑκατομυρίων ἀγροτῶν. Ἐπί τοῦ προκειμένου ἡ ἱστορικός συμπεραίνει ὅτι «ὁ ἀγροτικός κόσμος ἔγινε ἕνα Lumpenproletariat» (σ. 356). Ἀλλά καί ὁ παιδαγωγικός προσανατολισμός τοῦ σοβιετικοῦ κράτους ὁδήγησε στήν «ρήξη τῶν οἰκογενιακῶν δεσμῶν» (σ. 362). 

Ὡστόσο, ὁ ἀκολουθήσας «μεγάλος πατριωτικός πόλεμος» ὅπως ἀποκαλεῖται μέχρι σήμερα ἀπό τούς Ρώσσους, ἐπανέφερε στήν κοινωνία δύο ξεχασμένες ἰδέες, τῆς ἰσότητας καί τοῦ πατριωτισμοῦ (σ. 369). Ὁ Στάλιν ἀπηύθυνε τότε στόν ρωσσικό λαό ἕνα «πατριωτικό προσκλητήριο», ἀποκαλώντας χαρακτηριστικά τούς κατοίκους τοῦ σοβιετικοῦ κράτους «ἀδελφούς καί ἀδελφές» (σ. 373). 

Οἱ τελευταῖες σελίδες τοῦ βιβλίου εἶναι ἀφιερωμένες στήν μετασταλινική περίοδο, ἀπό τήν ἐποχή τοῦ Χρουστσώφ μέχρι τήν ἐποχή τοῦ Γκορμπατσώφ (σσ. 391-443). Γιά τήν γαλλίδα ἱστορικό, ὡς πρός τό φλέγον ζήτημα τῆς σχέσης τῆς Ρωσσίας μέ τούς μή Ρώσσους κατοίκους, ὁ Χρουστσώφ «κινεῖται στον δρόμο τοῦ Λένιν» (σσ. 393-397). 

Σέ κάθε περίπτωση, τό τέλος τῆς ΕΣΣΔ «ἐνσαρκώνει τό τέλος κάθε αὐτοκρατορικῆς ἐλπίδας τῆς Ρωσσίας» (σ. 443). Στά συμπεράσματά της ἡ Hélène Carrère d’ Encausse ἰσχυρίζεται μεταξύ ἄλλων ὅτι «ἡ σημερινή Ρωσσία θά πρέπει νά προσδιορίσει τήν ταυτότητά της καί νά βρεῖ τά μέσα γιά μία νέα pax russica καί μία νέα δύναμη» (σ. 447). 

Νομίζω ὅτι ἡ ἀκρίβεια τοῦ λόγου καί ἡ τεκμηριωμένη προσέγγιση τῶν ζητημάτων εἶναι ἀπό τά κύρια χαρακτηριστικά τοῦ παρόντος βιβλίου. Κρίνω δέ ἀναγκαῖο, καί μάλιστα ἐν ὄψει τῆς συμπλήρωσης ἑκατό ἐτῶν ἀπό τήν ἐπανάσταση τοῦ 1917, νά μεταφρασθεῖ το βιβλίο τῆς Hélène Carrère d’ Encausse καί στήν ἑλληνική γλῶσσα ὥστε νά ἀποκτήσει τό ἀναγνωστικό κοινό μία καλύτερη, καί ἀσφαλῶς ὄχι ἰδεολογικά φορτισμένη, εἰκόνα τῶν πραγμάτων πού ἀφοροῦν τήν Ρωσσία, τόσο στην τσαρική ὅσο καί στήν σοβιετική περίοδο τῆς ἱστορίας της.