 |
| Ο Μίκης Θεοδωράκης με τον μαέστρο Γιώργο Πέτρου (2018) |
Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου
Έναν αιώνα μετά τη γέννηση του Μίκη Θεοδωράκη και η Καμεράτα Ορχήστρα Φίλων της Μουσικής υπό την διεύθυνση του μαέστρου Γιώργου Πέτρου, παρουσιάζουν απόψε, Τρίτη 18 Μαρτίου 2025, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, το πρώτο και το τελευταίο συμφωνικό έργο του συνθέτη, που γράφτηκαν σε διάστημα μεγαλύτερο των πενήντα ετών το ένα από το άλλο. Αν και αποτελούν δύο απομακρυσμένους καλλιτεχνικούς πόλους, διακατέχονται από την αμείωτη ορμή του αενάως ανήσυχου πνεύματος που ήταν ο Μίκης Θεοδωράκης. Πρόκειται για τα έργα: Η αποκάλυψη (Ωδή στον Μπετόβεν) (1945) και η Ραψωδία για βαρύτονο και ορχήστρα εγχόρδων (2009), σε ποίηση Διονύση Καρατζά.
Στην "Αποκάλυψη" συμμετέχουν οι χορωδίες της ΕΡΤ και του Δήμου Αθηναίων, ενώ αφηγητής είναι ο ηθοποιός Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης. Στην "Ραψωδία" σολίστ είναι ο βαθύφωνος Τάσος Αποστόλου, ο οποίος έχει ερμηνεύσει το έργο με επιτυχία και στο παρελθόν.
Είναι γνωστό ότι ο Μίκης Θεοδωράκης είχε ως πρότυπό του τον μεγάλο συνθέτη L.V. Beethoven. Το διακήρυξε ο ίδιος σε όλους τους τόνους. Η σχέση του με τον μεγάλο συμφωνιστή οικοδομήθηκε απ' όταν ο Θεοδωράκης ήταν έφηβος!
Η Αποκάλυψη (Ωδή στον Μπετόβεν), γράφτηκε από τον συνθέτη το 1945, όταν ήταν 20 χρονών! Για ορχήστρα εγχόρδων, αφηγητή και χορωδία.
Έγραψε ο συνθέτης στις 25 Σεπτεμβρίου 2018, όταν παρουσιάστηκε το έργο αυτό στο Μέγαρο Μουσικής σε α' παγκόσμια εκτέλεση:
«Γιατί «Αποκάλυψη» και γιατί «Μπετόβεν»; Γιατί την ίδια εποχή αποκαλύφθηκαν μέσα μου ως προς την Τέχνη η Συμφωνική Μουσική και ως προς τον Φιλοσοφικό διαλογισμό, τον πατριωτισμό και την κοινωνία, η Αντίσταση και ο Μαρξισμός. Παράλληλα σφραγίστηκε υπαρξιακά και για πάντα η μπετοβενική διάσταση της Τέχνης της Μουσικής.
Το 1942 υπήρξε για μένα σταθμός. Πρώτον, άκουσα για πρώτη φορά Συμφωνική Μουσική (την 9η του Μπετόβεν). Δεύτερον, ανέπτυξα την θεωρία μου «Για τη Συμπαντική Αρμονία», που έμελλε να γίνει ο οδηγός σε όλη μου τη ζωή (Σκέψη και Δράση) και τρίτον, άρχισα τη σύνθεση του πρώτου χορωδιακού-συμφωνικού μου έργου με τον αρχικό τίτλο «Συμφωνία αρ. 1», τον οποίο μετέτρεψα αργότερα σε «Αποκάλυψη», για να την ξεχωρίσω από την «Πρώτη Συμφωνία» (1948-1953).
«Η Αποκάλυψη» τελείωσε στις 31 Ιανουαρίου του 1945, γιατί στο μεταξύ μεσολάβησαν κορυφαία γεγονότα, που με απομάκρυναν από την σύνθεση. Όμως η εγγραφή μου στο Ωδείο Αθηνών, στην τάξη Αρμονίας, Αντίστιξης και Φούγκας με καθηγητή τον Φιλοκτήτη Οικονομίδη το φθινόπωρο του 1943 διεδραμάτισε αντιθέτως καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση του έργου, που είναι άλλωστε εμφανής.
Το έργο αυτό το παρουσίασα στον Δάσκαλό μου που ήταν διευθυντής της Κρατικής Ορχήστρας αλλά και της Χορωδίας Αθηνών, των οποίων μέλος ήμουν κι εγώ. Προς μεγάλη μου έκπληξη, μου ανακοίνωσε ότι το προγραμμάτισε για το φθινόπωρο του 1945! Και μου ζήτησε να ετοιμάσω τα υλικά, δηλαδή τις πάρτες των μουσικών και των χορωδών. Πλην όμως, λίγο αργότερα με κάλεσε στο γραφείο του, για να με ρωτήσει τι έκανα στα Δεκεμβριανά. Δηλαδή στις μάχες μεταξύ του ΕΛΑΣ και των Άγγλων, που διήρκεσαν από τον Δεκέμβριο του 1944 έως τις αρχές του Ιανουαρίου του 1945. Κάποιος φαίνεται ότι με «κάρφωσε», γνωρίζοντας ασφαλώς ότι ο Οικονομίδης έπνεε μένεα κατά των κομμουνιστών, που όπως μου είπε και ο ίδιος «είχαν κάψει το σπίτι της αδελφής του».
Του απάντησα ότι υπήρξα μέλος του ΕΛΑΣ και ότι πολέμησα στην πρώτη γραμμή επί 33 μέρες! Πρόσθεσα μάλιστα ότι, εάν διάβαζε προσεκτικά το έργο, θα έβλεπε ότι, αναζητώντας τον Θεό, τον ανακάλυπτα τελικά στο πρόσωπο του Εργάτη. Στους προλετάριους όλων των εθνών!
Όπως ήταν φυσικό, ο άνθρωπος κόντεψε να πάθει έμφραγμα από τον μεγάλο θυμό του. Μεταξύ πολλών άλλων, μου φώναξε ότι «δεν θέλει να με ξαναδεί μπροστά του» και μου πέταξε κατάμουτρα το αντίγραφο της μουσικής μου σύνθεσης. Αυτή ήταν η γένεση και ο θάνατος του έργου αυτού, που έμεινε κυριολεκτικά θαμμένο τόσα χρόνια, μέχρι που ο φίλτατος διευθυντής της εξαίρετης Καμεράτας-Oρχήστρας των Φίλων της Μουσικής, Γιώργος Πέτρου, επανέλαβε την ρήσιν «Δεύρο έξω» και έτσι νεκραναστημένο το παρουσιάζει στη συναυλία της 12.10.2018!
Ο τίτλος «Η Αποκάλυψη» περιγράφει τον αγωνιώδη αγώνα των «εύθραυστων» εφήβων για την κατανόηση του αινίγματος της ζωής, που ξεκινά από την αναζήτηση του Θεού. Ένα κομμάτι μου τον αναζήτησε στον χώρο της Φιλοσοφίας με την θεωρία της Συμπαντικής Αρμονίας. Ένα άλλο, στον τομέα της Τέχνης, ξεκινώντας από το φιλόδοξο και δύσκολο εγχείρημα της σύνθεσης του πρώτου συμφωνικού μου έργου με μοναδικά ακούσματα την «Ωδή στη Χαρά» και ανταποδίδοντας με ανεξήγητη τόλμη και αυτοπεποίθηση τη δική μου «Ωδή στον Μπετόβεν». Ας μην ξεχνάμε ότι αναφέρομαι στην ελληνική επαρχία της δεκαετίας του 1930-1940 με τελευταίο σταθμό την Τρίπολη της Αρκαδίας (1940-1943), όπου ήταν παντελώς άγνωστη η Συμφωνική Μουσική.
Όμως, με την κήρυξη του πολέμου το πνευματικό και ιδεολογικό μου οπλοστάσιο άρχισε να μεταμορφώνεται μέσα μου. Από τον ακραίο φιλοσοφικό ιδεαλισμό, γνώρισα και ενστερνίσθηκα τελικά τον Μαρξισμό, που με οδήγησε να πορευτώ από την ιδεολογία στην πράξη, δηλαδή στην ένταξή μου στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Σ’ αυτό, μεγάλο ρόλο διεδραμάτισε και η οικογένειά μου με τη μεγάλη και δραματική φόρτιση, με τη μητέρα μου από τον Τσεσμέ της Μικράς Ασίας και θύμα της μεγάλης εθνικής μας καταστροφής και τον πατέρα μου Κρητικό, απόγονο σειράς αγωνιστών από το 1800 ως το 1912, τότε που και ο ίδιος, σε ηλικία 16 ετών, κατατάχθηκε εθελοντής και τραυματίστηκε σοβαρότατα στο Μπιζάνι, το Φρούριο που προστάτευε τα Γιάννενα.
Όμως η τελική μεγάλη στροφή που καταγράφει το έργο, έγινε κατά τη διάρκεια της Μάχης του Δεκέμβρη. Όλες τις μέρες της μάχης, το κουβαλούσα πάνω μου και στη μάχη αυτή ουσιαστικά ολοκληρώθηκε. (Τον Γενάρη του 1945 το καθαρόγραψα μέσα σε συνθήκες τρομακτικής παρανομίας). Τελικά, ο Θεός μού αποκαλύφθηκε στο πρόσωπο του Εργάτη!
Έτσι, θα έλεγα ότι η πεμπτουσία του έργου αυτού είναι ο εσωτερικός μου αγώνας που με οδήγησε από την καθαρή Φιλοσοφία στον Μαρξισμό και μάλιστα στην πιο ακραία του μορφή: τον ένοπλο αγώνα.
Καιρός όμως να μιλήσουμε για το σήμερα, όπου χωρίς να το καταλάβω και χωρίς να το έχω συνειδητοποιήσει ως τώρα, βρέθηκα φορτωμένος με 93 χρόνια μιας θυελλώδους, θα τη χαρακτήριζα, ζωής.
Εκείνο το συναίσθημα που κυριαρχεί τώρα μέσα μου είναι η μεγάλη περιέργεια. Η συγκίνηση αλλά και η λύτρωση… Και όλα αυτά τα οφείλω στους συνεργάτες της Μεγάλης Μουσικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδας «Λίλιαν Βουδούρη» με επικεφαλής την κ. Μεράκου, στον κ. Πέτρου, στους Μουσικούς της Καμεράτας-Ορχήστρας των Φίλων της Μουσικής, στη Χορωδία του Δήμου Αθηναίων και στον διευθυντή της Σταύρο Μπερή και στον Νίκο Καραθάνο, που θα δώσουν το Φιλί της Ζωής στο ξεχασμένο αυτό έργο μου.
Τους ευχαριστώ όλους και όλες από τα βάθη της καρδιάς μου».
 |
| Από την γενική δοκιμή της "Αποκάλυψης" (11-10-2018), με την παρουσία του συνθέτη. Φωτ. Χάρης Ακριβιάδης |
Ο μαέστρος Γιώργος Πέτρου είπε σε συνέντευξη του για την «Αποκάλυψη» του Μίκη Θεοδωράκη:
«Μιλώντας καθαρά με μουσικά κριτήρια για αυτό το έργο, θα έλεγα ότι πρόκειται για ένα «θαύμα». Είναι καταπληκτικό πώς ένα παιδί 15-17 ετών, σε μια κατοχική Αθήνα και μια ταραγμένη Αθήνα της Απελευθέρωσης, έχει απορροφήσει μια τεράστια μουσική παράδοση της Ευρώπης, και χωρίς προσβάσεις σε ηχογραφήσεις, μουσικό υλικό, ή κάθε μέσο πληροφορίας το οποίο στην εποχή μας θεωρούμε αυτονόητο, αναπτύσσει μια ολοκληρωμένη, σύγχρονη (για το 1945), νεοκλασική μουσική γλώσσα, δημιουργώντας ένα έργο με μεγάλη δομή και άρτια γραφή για τα έγχορδα και τη χορωδία, κάνοντας χρήση αναφορών στον μεγάλο Μπετόβεν, καθώς και στη μεγάλη Τέχνη της αντίστιξης της κλασικής εποχής, μέσα από ένα πρίσμα μοντέρνας οπτικής των μέσων του 20ού αιώνα. Είναι ένα συγκινησιακά φορτισμένο έργο, που καταπιάνεται με την πιο αρχέγονη φιλοσοφική αναζήτηση του ανθρώπινου νου: τη σχέση του Ανθρώπου με τον Θεό».
Ένα έργο του Θεοδωράκη που θα μπορούσε κάποιος να ανιχνεύσει αναλογίες με την Missa Solemnis του Μπετόβεν, όπου το έργο είναι εκκλησιαστικό, βασισμένο σε κείμενο λειτουργικό, αλλά είναι ξεκάθαρη η υποκειμενική διάθεση, τόσο συνεπαρμένη από ψυχικές αντιθέσεις, από ανθρώπινα πάθη, από την φλόγα ακατανίκητων κι ανικανοποίητων πόθων.
Η θρησκευτική γαλήνη είναι το ζητούμενο...
 |
| Μίκης Θεοδωράκης και Διονύσης Καρατζάς στο Βραχάτι, 23 Αυγούστου 1986 |
H Ραψωδία για βαρύτονο και ορχήστρα εγχόρδων (2009) σε ποίηση Διονύση Καρατζά αποτελεί το «κύκνειο άσμα» του Μίκη Θεοδωράκη. Έτσι την χαρακτηρίζει άλλωστε ο ίδιος ο συνθέτης σημειώνοντας τα εξής: «Δεν πιστεύω ότι υπάρχει μεγαλύτερη ευτυχία για έναν συνθέτη από το να έχει ένα δικό του πρωτογενές θεματικό υλικό, όπως αυτό των έργων του “Λυρικού Βίου” κι έτσι να μπορέσει να αφήσει ελεύθερη τη φαντασία και την τεχνική του στην ανασύνθεση του υλικού αυτού. Αυτό είχα ακριβώς την τύχη να κάνω από το 1995 μέχρι χτες, που, με το Κύκνειο Άσμα μου, τη Ραψωδία για βαρύτονο και ορχήστρα εγχόρδων, έκλεισα οριστικά τον κύκλο της ενασχόλησής μου με τη μουσική σύνθεση, κύκλο που άνοιξα με τη σύνθεση της “Κασσιανής” (1942). Δηλαδή κράτησε 68 ολόκληρα χρόνια! Για την περίοδο αυτής της ανακύκλωσης του “Λυρικού Βίου”, το μόνο που έχω να προσθέσω είναι ότι υπήρξε πλούσια σε ποσότητα και εξαιρετική σε ωριμότητα». Η Ραψωδία είναι αφιερωμένη στον Γερμανό φίλο του Θεοδωράκη Πέτερ Χάνσερ-Στρέκερ ως ένα είδος φόρου τιμής του συνθέτη στη χώρα που ο ίδιος αποκαλεί «πατρίδα του συμφωνικού του έργου». Όπως έχει δηλώσει: «Θεωρώ τον εαυτό μου έναν συμφωνιστή […] που γεννήθηκε στο Αιγαίο και […] έναν Κρητικό μελωδό που έζησε στο Παρίσι».
Μορφολογικά η Ραψωδία για βαρύτονο, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί άτυπη σουίτα, αφού αποτελείται από σειρά διακεκριμένων μερών. Έχει δεκαέξι μέρη. Τα περισσότερα από τα μέρη της -τα 10 συγκεκριμένα- έχουν οργανική μορφή, ενώ τα υπόλοιπα έξι είναι τραγούδια. Η διάταξη των μερών είναι η ακόλουθη.
Οκτώ μελωδικά ορχηστρικά, δύο τραγούδια, ένα ρυθμικό ορχηστρικό εμβόλιμο, τέσσερα τραγούδια και μια ρυθμική απόληξη.
Οι μελωδίες των ορχηστρικών, προέρχονται από τραγούδια που υπάρχουν σε κύκλους τραγουδιών που γεννήθηκαν από τον ποιητικό λόγο του Πατρινού ποιητή Διονύση Καρατζά («Η Βεατρίκη στην οδό Μηδέν», «Τα πρόσωπα του Ήλιου») και είναι ενταγμένοι, οι κύκλοι, στην περίοδο του «Λυρικού Βίου». Τα τραγούδια προέρχονται από τον κύκλο «Τα πρόσωπα του Ήλιου». Η επιλογή των στίχων ανήκει στον συνθέτη.
 |
| Πάτρα, 22 Σεπτεμβρίου 1995 |
Θυμίζουμε εδώ ότι ο Διονύσης Καρατζάς συνεργάστηκε σε τέσσερις κύκλους τραγουδιών, βασισμένους σε ποίηση του, με τον Μίκη Θεοδωράκη.
Τα «Πρόσωπα του Ήλιου» το 1987, το «Ως Αρχαίος Άνεμος» επίσης το ’87 που μάλιστα το ερμήνευε ο ίδιος και η Σοφία Μιχαηλίδου στην α’ εκτέλεση (το ίδιο έργο επανακυκλοφόρησε πριν από δύο χρόνια με τον Μπάμπη Τσέρτο και την Ειρήνη Καράγιαννη), η «Βεατρίκη στην οδό μηδέν» που κυκλοφόρησε σε δίσκο το 1994, ένα έργο για πιάνο και φωνή με ερμηνεύτρια την σπουδαία Μαρία Φαραντούρη και την εξαίσια Ντόρα Μπακοπούλου στο πιάνο και τα «Λυρικότερα» το 1994 που μάλιστα είχαν πρωτοκυκλοφορήσει στη Γερμανία με τον ξένο τίτλο «Poetica».
Με την Ραψωδία για βαρύτονο ο Μίκης Θεοδωράκης επιλέγει να κλείσει τον συνθετικό του βίο με Διονύση Καρατζά! Κι ακόμα επιλέγει την συμφωνική φόρμα, αλλά στοιχούμενος στην μελωδία και δη στο τραγούδι, αφού και τα ορχηστρικά μέρη του έργου είναι τραγούδια χωρίς λόγια.
Η πρώτη παρουσίαση του έργου έγινε από την Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στις 30 Ιανουαρίου 2013, με σολίστ τον σπουδαίο βαρύτονο Δημήτρη Τηλιακό και μαέστρο τον Μίλτο Λογιάδη.
Η πλέον πρόσφατη ερμηνεία του έργου – που δεν έχει κυκλοφορήσει ακόμα σε δίσκο – είναι αυτή που πραγματοποιήθηκε στις 20 Ιουλίου 2021 για τα 96α γενέθλια του Μίκη Θεοδωράκη στον Κήπο του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών.
Η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, υπό τη διεύθυνση του Νίκου Χαλιάσα, παρουσίασε έργα του Μίκη Θεοδωράκη, με σολίστ την μεσόφωνο Μαίρη-Έλεν Νέζη και τον βαθύφωνο Τάσο Αποστόλου, ο οποίος ερμήνευσε στιβαρά και αισθαντικά, ταυτόχρονα, την Ραψωδία. Άλλωστε την είχε ερμηνεύσει και στο παρελθόν (2016) στο Μέγαρο Μουσικής, υπό τη διεύθυνση του Γιώργου Πέτρου.
Ήταν, νομίζω, η τελευταία συναυλία με συμφωνικά έργα του Μίκη Θεοδωράκη, πριν την αναχώρησή του από τα επίγεια.
Μας αποχαιρέτησε με το μελωδικό κύκνειο άσμα του σε ποίηση Διονύση Καρατζά.
Ίσως αποχαιρέτησε και την Πάτρα των παιδικών του χρόνων, μιας που ο Δ. Καρατζάς είναι ο ποιητής της «Πάτρας των αγγέλων». Κι ο Μίκης σταθερά Αρχάγγελος!
 |
| Μάνος Χατζιδάκις, Μίκης Θεοδωράκης, Μυρτώ Θεοδωράκη, Διονύσης Καρατζάς Πάτρα, 1 Αυγούστου 1989 |
Οι φωτογραφίες του Διονύση Καρατζά με τον Μίκη Θεοδωράκη είναι από το προσωπικό αρχείο του ποιητή, τον οποίο και ευχαριστώ από καρδιάς για την ευγενική παραχώρηση.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου