Ο ΝΤΜΙΤΡΙ ΣΟΣΤΑΚΟΒΙΤΣ ΤΟΥ ΜΑΝΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ

Artwork: Ιωάννης - Πορφύριος Καποδίστριας 

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 

Ο Μάνος Χατζιδάκις σαν ήταν 20 χρονών, στην Αθήνα της Απελευθέρωσης και του Εμφύλιου, ερχόταν σε επαφή με τη σύγχρονη μουσική του καιρού του, μέσα από την ακρόαση δίσκων έργων που μόλις κυκλοφορούσαν διεθνώς. 

Ο Μένης Κουμανταρέας αφηγείται: «Ένα τετράγωνο πιο πάνω από το θεατράκι του Κουν, στο Μετοχικό Ταμείο, η Αμερικανική Υπηρεσία Πληροφοριών είχε εγκαταστήσει ένα καμαράκι μουσικής. Υπεύθυνη σ’ αυτό ήταν η Καίτη Κασιμάτη, μια νέα δραστήρια γυναίκα από τη Θεσσαλονίκη – μετέπειτα κυρία Μυριβήλη, νύφη του συγγραφέα – που με αυταρχικότητα για τους άτακτους ακροατές και γλυκύτητα για τους αφοσιωμένους, μας έβαζε στο πικάπ τους ολοκαίνουργους τότε δίσκους των 33 στροφών, με έργα Αμερικανών συνθετών… Στο καμαράκι αυτό συγκεντρωνόταν η ανήσυχη νεολαία της εποχής, παιδιά φανατικά για γράμματα και μουσική. Ανάμεσά τους ο Αργύρης Κουνάδης, φίλος και συνοδοιπόρος του Χατζιδάκι, ο Νίκος Καρούζος… ο Δημήτρης Χριστοδούλου. Και πολλοί άλλοι, που ούτε τους θυμάμαι πιά. Αργότερα θα πρωταγωνιστούσαν στη ζωή του τόπου.» 

Ο Χατζιδάκις άκουγε με πάθος, Προκόφιεφ, Μάλερ, Μπάρτοκ, Κόπλαντ και πολλούς άλλους που τον σημάδεψαν μουσικά. 

Ο Μένης Κουμανταρέας μας δίνει μία ακόμα χρήσιμη πληροφορία: «Δεν θυμάμαι τον Χατζιδάκι την εποχή εκείνη ν’ αναφέρεται στον Σοστακόβιτς. Ίσως γιατί ο Ντμίτρι τότε ανήκε στη δικαιοδοσία του Μίκη περισσότερο παρά στη δική του». 

Ίσως την εποχή της νιότης του να μην τον απασχολούσε ο «Σοβιετικός» Σοστακόβιτς, αλλά σίγουρα ο Χατζιδάκις δεν παραθεώρησε τον μεγάλο συνθέτη. Τον …έκλεψε κιόλας! Όλοι ξέρουμε τις περίφημες και ευφάνταστες…χατζιδακικές «κλεψιές» μουσικών θεμάτων από τους Μότσαρτ, Βιβάλντι, Ροσίνι. Αλλά πόσοι ξέρουν μια …γενναία κλοπή από τον Σοστακόβιτς! Εδώ να θυμηθούμε ότι ο Χατζιδάκις είχε υιοθετήσει την άποψη του Στραβίνσκυ για το θέμα: «οι μεγάλοι κλέβουν και οι μέτριοι μιμούνται».

Έτσι πήρε ένα εξαίσιο θέμα από το τρίτο μέρος της 8ης Συμφωνίας του Σοστακόβιτς και το έκανε τραγούδι. Πρόκειται για το τραγούδι – όχι και τόσο γνωστό στο ευρύ κοινό – «Το παιδί από την Κρήτη» σε στίχους Μιχάλη Μπουρμπούλη. Ένα …αδέσποτο τραγούδι, δηλ. εκτός κάποιου συγκεκριμένου χατζιδακικού κύκλου τραγουδιών, το οποίο ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά το 1980 με την Μαρία Δημητριάδη και περιλαμβάνεται στο δίσκο «Δελτίο Καιρού». Μετά εντάχθηκε στην «Ρωμαϊκή Αγορά», όπου το ερμήνευσε ο Βασίλης Λέκκας.

Οι στίχοι του τραγουδιού έχουν ως εξής: 

Το παιδί από την Κρήτη 

που το λέγανε Κοσμά 

το δικάσανε μια Τρίτη 

σε ισόβια δεσμά. 

Ήταν κρύο το φεγγάρι

κρύο αλουμίνιο

σαν τα βράδια του Γενάρη 

πάνω από τ’ Αγρίνιο. 

Στο ποτήρι το κρασί του 

έμεινε ατελείωτο

του ’καναν τα χρόνια χιόνια 

και το βίο αβίωτο. 

Παραπεταμένος είσαι

μάγκα μου σε μια γωνιά 

γεια σου κόσμε σιδερένιε

γεια σου χάρτινε ντουνιά. 

Έγραφε σε κάθε τοίχο

άλλο ένα τετράμηνο

να ’σουνα ζωή βροχούλα

να ’μουνα κυκλάμινο.

Θάνατος μες στο κορμί του 

έφτασε ανοιξιάτικα 

και χτυπούσαν οι καμπάνες 

σαν τρελές νυχτιάτικα. 

«Το παιδί από την Κρήτη» υπάρχει και σε μία ανέκδοτη ηχογράφηση με τον ίδιο τον Μάνο Χατζιδάκι, ως «Το παιδί απ’ το Παγκράτι» που «το δικάσαν μια Τετάρτη». Σίγουρα κάτι αυτοβιογραφικό συμβαίνει εδώ, αφού ο Χατζιδάκις έμενε στο Παγκράτι από τα χρόνια της νεότητός του. 

Αυτό που μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα είναι ότι ο Χατζιδάκις χρησιμοποίησε στο τραγούδι αυτό θέμα από την 8η Συμφωνία του Ντμίτρι Σοστακόβιτς, ένα έργο σκοτεινό και βίαιο του 1943, που αντί να υμνεί τη νικηφόρα έκβαση του πολέμου, εκφράζει το πένθος για τις μεγάλες απώλειες. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την απαγόρευσή της ως το 1960. 

Κι αυτό μας παραπέμπει στην «Εποχή της Μελισσάνθης» του Χατζιδάκι, που «συνελήφθη» την εποχή της απελευθέρωσης, γιατί ο συνθέτης διόλου δεν μπήκε στην εθνική λογική της θριαμβολογίας, καθώς βίωνε την προδοσία των ονείρων… Μα και το τραγούδι του Χατζιδάκι είναι πένθιμο, με το θέμα του Σοστακόβιτς από το τρίτο μέρος της 8ης allegro ma non tropo, να ηχεί κάπως σπαρακτικά εμβατηριακά, αφού το εμβατήριο απασχολούσε έτσι κι αλλιώς τον Χατζιδάκι ως μουσικό εκφραστικό είδος. 

Ο Χατζιδάκις με την Πειραματική Ορχήστρα Αθηνών αρχικά και με την Ορχήστρα των Χρωμάτων αργότερα, διηύθυνε πολλούς συνθέτες της νιότης του. Έργα, δηλαδή, που άκουγε στο Music Roon του Μορφωτικού Τμήματος της Αμερικανικής Πρεσβείας.
Τελικά δεν διηύθυνε Σοστακόβιτς, αν και το είχε προγραμματίσει, με την Ορχήστρα των Χρωμάτων, για τις 2 Αυγούστου 1992 στο Ηρώδειο. Είχε προγραμματίσει - και το είχε ανακοινώσει σε πρόγραμμα της Ορχήστρας - να παίξει την Συμφωνία αρ. 14, opus 135, για σοπράνο, μπάσο και ορχήστρα. Ένα έργο του 1969. Ως σολίστ είχε επιλέξει την Σόνια Θεοδωρίδου και τον αείμνηστο, σπουδαίο μπάσο Φραγκίσκο Βουτσίνο. Για λόγους που ο Χατζιδάκις γνωρίζει η συναυλία δεν έγινε. Το ενδιαφέρον είναι ότι επέλεξε ένα έργο σύγχρονό του, δηλ. του 1969, και ένα έργο από τα τελευταία του συνθέτη, στο οποίο διαφαίνεται η ανησυχία του για τον θάνατο.
Ακόμα, στο Ε’ Πρόγραμμα του Μάνου Χατζιδάκι στο ραδιόφωνο του Antenna 97,1, στην εκπομπή της 9ης Απριλίου 1989, ο Χατζιδάκις μετέδωσε ένα εξαίσιο έργο του Ντμίτρι Σοστακόβιτς: Κοντσέρτο για τσέλο και ορχήστρα, με σολίστ τον Μστισλάβ Ροστροπόβιτς.
Εν κατακλείδι, ο Χατζιδάκις, ως ελεύθερο και σπινθηροβόλο πνεύμα, δεν είχε στεγανά. Προσέλαβε τους σπουδαίους Ρώσους συνθέτες του 20ου αιώνα, είτε αυτοί ζούσαν στην Δύση είτε στην Σοβιετική Ένωση, με μόνο κριτήριο την μουσική και την πνευματικότητά τους μέσα από τη μουσική τους.
Η περίπτωση Σοστακόβιτς είναι ενδεικτική για το γεγονός ότι ο Χατζιδάκις μας ξεπερνάει ακόμα και σήμερα. Γι’ αυτό και δεν παύουμε να τον μνημονεύουμε. Η ζωογόνος αύρα του μας είναι αναγκαία για να ζήσουμε, νυν και αεί!