Ο "ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ" ΤΟΥ ΜΑΝΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 

Στην μουσική αυτοβιογραφία του "Η εποχή της Μελισσάνθης", ο Μάνος Χατζιδάκις έχει κι ένα τραγούδι που το ονομάζει "Επιτάφιος" και δεν είναι κάτι άλλο παρά μία μικρή εκλογή από τα Εγκώμια της Γ' Στάσης της Μ. Παρασκευής, που αρχίζει με το δημοφιλές "Αι γενεαί πάσαι".

Προφανώς ο Χατζιδάκις θέλησε να βάλει έναν «Επιτάφιο» σ’ αυτό το έργο του, σα να ψάλλει έτσι ο ίδιος τους νεκρούς της Κατοχής και της Απελευθέρωσης. Αυτούς που μνημονεύει στο προλογικό του σημείωμα για το έργο, αλλά και άλλους σίγουρα… 

Στα περιεχόμενα του δίσκου υπάρχει για τον «Επιτάφιο» η ένδειξη: "Χορωδιακό όπως στην εκκλησία". Ο Χατζιδάκις έκανε προφανώς μια μικρή έρευνα για τον τρόπο ψαλμώδησης των Εγκωμίων, αφού των σχετικών Εγκωμίων προτάσσονται ψαλμικοί στίχοι από τον Άμωμο, όπως προβλέπει το Τυπικό και γίνεται στα Μοναστήρια (όχι σε όλα φυσικά), σήμερα δε και σε κάποιες ενορίες, όπου οι ψάλτες έχουν την σχετική κατάρτιση. Φαίνεται πως δεν του έφτανε η τρέχουσα εκδοχή των Εγκωμίων και αναζήτησε μια κάπως διαφορετική και την βρήκε. 

Ο Χατζιδάκις βάζει την Χορωδία του Τρίτου Προγράμματος με διευθυντή τον Αντώνη Κοντογεωργίου (που συμμετέχει στον δίσκο), να ψάλλει μονόφωνα το παραδοσιακό μέλος της Γ’ Στάσης σε ήχο γ’, με στοιχειώδη εναρμόνιση μόνο του δεύτερου ημιστιχίου. 

Το εξαιρετικά ενδιαφέρον εδώ είναι ότι ο Χατζιδάκις κατά την εμμελή απαγγελία του ψαλμικού στίχου από έναν μονωδό, βάζει ένα μπουζούκι (Βασίλης Ηλιάδης) να αυτοσχεδιάζει (συγκρατημένα θα έλεγα), δημιουργώντας ένα ιδιαίτερο ισοκράτημα. Το μπουζούκι αποσύρεται κάθε φορά που «μπαίνει» η χορωδία, εκτός από το φινάλε που είναι το δημοφιλές «Ω γλυκύ μου έαρ…», με το οποίο και ολοκληρώνεται ο «Επιτάφιος» της Μελισσάνθης. 

Ένα βίντεο στο youtube που ανέβασε ο Ioannis Botsas και επιγράφεται «Η Εποχή της Μελισσάνθης. Τραγουδούν Φ. Νταντωνάκη. Μ. Χατζιδάκις. Μ Φαραντούρη», μου έλυσε -μάλλον – τον …γρίφο γύρω από τον «Επιτάφιο» της Μελισσάνθης. Η συγκεκριμένη ανέκδοτη ηχογράφηση είναι από τα δοκιμαστικά του έργου. Εκεί, λοιπόν, ο Χατζιδάκις χρησιμοποιεί τον μεγάλο δάσκαλο της ελληνικής μουσικής Σίμωνα Καρά και την Βυζαντινή Χορωδία του Συλλόγου προς Διάδοσιν της Εθνικής Μουσικής. Ο Καράς λέει τους ψαλμικούς στίχους και ακολουθεί η χορωδία. Στο βίντεο ο «Επιτάφιος» αρχίζει στο 27’15’’. Το μπουζούκι αυτοσχεδιάζει πάνω στον Καρά και αποσύρεται στην χορωδία. 

Σκέφτηκα μήπως ο Χατζιδάκις χρησιμοποίησε στο δοκιμαστικό του για το έργο την σχετική ηχογράφηση από τον δίσκο «Βυζαντινοί Ύμνοι Επιταφίου και Πάσχα» του Συλλόγου προς Διάδοσιν της Εθνικής Μουσικής, που ο Σ. Καράς ίδρυσε. Να σημειώσουμε εδώ ότι πρόκειται για την πρώτη ηχογράφηση των Εγκωμίων της Μ. Παρασκευής με αυτόν τον παλιό τρόπο (δίσκος βινυλίου του 1976, δηλ. τέσσερα χρόνια πριν την ηχογράφηση της "Μελισσάνθης").
Όμως στην ανέκδοτη ηχογράφηση ο Σίμων Καράς είναι πιο νέος φωνητικά και η εκλογή των Εγκωμίων της Γ’ Στάσης δεν είναι η ίδια με αυτή του δίσκου. Υπάρχουν κάποιες διαφορές. Επίσης, στην δοκιμαστική ηχογράφηση της Μελισσάνθης η χρονική αγωγή της χορωδίας είναι πιο αργή από αυτή του δίσκου. Άρα, είναι πολύ πιθανό ότι ο Χατζιδάκις συνεργάστηκε με τον Σίμωνα Καρά για το πώς θα «στήσει» τον «Επιτάφιο» της «Μελισσάνθης».

Τελικά, στην ηχογράφηση του έργου επέλεξε την ευρωπαϊκή Χορωδία του Τρίτου – που ήταν δικό του «παιδί» - αλλά κράτησε την εκλογή των Εγκωμίων (τέσσερα) που ο Σίμων Καράς συμπεριέλαβε στην δική του ηχογράφηση (στον δίσκο που μνημονεύσαμε) και μάλιστα με την ίδια ακριβώς σειρά. Γεγονός που σημαίνει ότι ο Χατζιδάκις γνώριζε καλά την συγκεκριμένη εργασία του Καρά.
Παραθέτω στη συνέχεια το κείμενο της Εκλογής των Εγκωμίων που υπάρχει στην οριστική ηχογράφηση του έργου «Η Εποχή της Μελισσάνθης» και αποτελούν τον «Επιτάφιο» (διάρκεια 2’ 58’’).
Στιχ. Επίβλεψον επ’ εμέ και ελέησόν με κατά το κρίμα των αγαπώντων το όνομά Σου.
Αι γενεαί πάσαι, ύμνον τη Ταφή σου, προσφέρουσι Χριστέ μου.
Στιχ. Τα διαβήματά μου κατεύθυνον κατά το λόγιόν Σου και μη κατακυριευσάτω μου πάσα ανομία.
Δεύρο πάσα κτίσις, ύμνους εξοδίους, προσοίσωμεν τω Κτίστη.
Στιχ. Λύτρωσαί με από συκοφαντίας ανθρώπων, και φυλάξω τας εντολάς Σου.
Μυροφόροι ήλθον, μύρα σοι Χριστέ μου, κομίζουσαι προφρόνως.
Στιχ. Της φωνής μου άκουσον Κύριε κατά το έλεός σου κατά το κρίμα σου ζήσον με.
Ω γλυκύ μου έαρ, γλυκύτατόν μου Τέκνον, πού έδυ σου το κάλλος;

Από το 1958 ο Χατζιδάκις δουλεύει τον δικό του "Επιτάφιο". Ένα κύκλο οκτώ τραγουδιών σε ποίηση Τάκη Βαρβιτσιώτη (Επιτάφιος, 1951). Δυστυχώς το έργο παρέμεινε ανολοκλήρωτο. Τα τραγούδια ήσαν τα εξής:
Ολα τα χέρια 
Κοιμισμένη φλόγα 
Πως φεύγουν οι κορυδαλλοί 
Στο κοιμητήριο των πουλιών 
Πνιγμένα αστέρια 
Θρηνήστε τον Άδωνη 
Μάγοι και αρνάκια 
Ω, εσύ αμόλυντη παρθένα 
Μια στάλα αίμα μεγαλώνει 
Πάντως, τον "Επιτάφιο" του Χατζιδάκι συναντούμε και στην "Οδό Ονείρων" του. Ο ίδιος ο συνθέτης μας λέει εκεί: "Εδώ σ’αυτόν τον δρόμο γεννιόνται και πεθαίνουν τα όνειρα τόσων παιδιών ίσαμε τη στιγμή που η αναπνοή τους θα ενωθεί με τ’ανοιξιάτικο αεράκι του επιταφίου και θα χαθεί."

Κι ακόμα, το ποιητικό έργο «Μέρες Επιταφίου» του Νίκου Γκάτσου, το είχε ζητήσει από τον σπουδαίο μας στιχουργό ο Μάνος Χατζιδάκις για να το μελοποιήσει και να το παρουσιάσει, με την Ορχήστρα των Χρωμάτων, κάποιο Πάσχα στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Ο Χατζιδάκις δεν έγραψε τελικά ποτέ τη μουσική, παρά το γεγονός ότι το είχε ανακοινώσει...

Επίσης, ένας "Επιτάφιος" που σημάδεψε τον Χατζιδάκι. Αφηγείται ο ίδιος: 

"Δεν θα ξεχάσω ποτέ, σαν ήμουν 18 χρονών, μες στα δύσκολα για όλους χρόνια της γερμανικής κατοχής, τον Τσαρούχη, τριγυρισμένο από διαλεχτούς νέους μαθητές του, να παρακολουθεί τη λειτουργία του Επιταφίου, σ’ ένα μικρό εκκλησάκι της Πλάκας, κρατώντας μιαν αναμμένη λαμπάδα, με μιαν άνετη ευλάβεια, χωρίς τον ιουδαϊσμό των «τακτικών χριστιανικών θαμώνων», με μιαν ευλάβεια που λες και υπήρχε μέσα του χιλιάδες χρόνια, να ψάλλει «γνησίως βυζαντινά», και συγχρόνως να ευφραίνεται τις μύριες προεκτάσεις ετούτης της στιγμής που ζούσε".

Τέλος, ας μη ξεχνάμε ότι πρώτος ο Μάνος Χατζιδάκις ηχογράφησε τον "Επιτάφιο" του Μ. Θεοδωράκη, σε στίχους Γ. Ρίτσου, με τη Νάνα Μούσχουρη. Κι αργότερα ο "Επιτάφιος" του Μίκη τον απασχολούσε, γι' αυτό και τον "δοκίμαζε" στο πιάνο με την ανεπανάληπτη Φλέρυ Νταντωνάκη στο τραγούδι.
Για τον Χατζιδάκι ο Επιτάφιος ήταν η "Λειτουργία της Άνοιξης"! Και για μας!