Panagiotis A. Kanellopoulos: An “Impossible” Place: The Creative Antinomies of Manos Hadjidakis’ Modernism

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 

Εκδόθηκε το καλοκαίρι (2018) ένα βιβλίο με τίτλο Made in Greece: Studies in Greek popular music. Το βιβλίο εξέδωσε ο γνωστός διεθνής εκδοτικός οίκος Routledge και εντάσσεται στη σειρά Routledge Global Popular Music. 

Επιμελήτρια του τόμου είναι η εθνομουσικολόγος, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Δάφνη Τραγάκη, η οποία έχει μια αξιοσημείωτη παρουσία στον διεθνή χώρο. 

Ο τόμος περιέχει κείμενα με μεγάλο θεματικό εύρος (από την περίπτωση της Άννας Βίσση μέχρι τη Λένα Πλάτωνος και από τη χρήση της μουσικής από τη δικτατορία των συνταγματαρχών μέχρι τη σκηνή της ελεύθερης αυτοσχεδιαζόμενης μουσικής της σύγχρονης Αθήνας), τα οποία επιχειρούν πρωτότυπες αναγνώσεις «στιγμών» της ελληνικής μουσικής. 

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για μας έχει ένα κείμενο για τον Μάνο Χατζιδάκι. Είναι το 5ο κεφάλαιο του βιβλίου και φέρει τον τίτλο An “Impossible” Place: The Creative Antinomies of Manos Hadjidakis’ Modernism [Ένας τόπος «αδύνατος»: Οι δημιουργικές αντινομίες του Χατζιδακικού μοντερνισμού].

Στο κείμενο αυτό ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος (Αν. Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας και μουσικός που μελετά και παίζει τη μουσική του Χατζιδάκι πολλά χρόνια τώρα) προσπαθεί να διαβάσει την πορεία, τα λόγια και το έργο του Χατζιδάκι με τρόπο που απέχει πολύ τόσο από τις συνήθεις προσπάθειες αγιοποίησής του, όσο και από τις επίσης συχνές (και εμπαθείς) απόπειρες μείωσης του έργου του και παρανάγνωσης των τοποθετήσεών του. 

Με τον καθηγητή Παναγιώτη Κανελλόπουλο μας συνδέει πολύχρονη, «χατζιδακική» φιλία. Ήμασταν, ίσως, οι φανατικότεροι της «Ορχήστρας των Χρωμάτων» του Μ. Χατζιδάκι. Δεν χάναμε συναυλία, ρεσιτάλ ή ακόμα και πρόβες της Ορχήστρας. Μια τετραετία (1989-1993) που μας καθόρισε. 

Την ίδια εποχή βρεθήκαμε στο πρόγραμμα Χρόαι του Κέντρου Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας (Κ.ΣΥ.Μ.Ε.) και εστιάσαμε την σπουδή μας στην σύγχρονη μουσική. 

Ο Π. Κανελλόπουλος ευτύχησε να παίζει μαντολίνο, αγαπημένο όργανο του Μάνου Χατζιδάκι, και μάλιστα να έχει συμπράξει με την «Ορχήστρα των Χρωμάτων», στην μετά Χατζιδάκι εποχή, στο περιώνυμο «Χαμόγελο της Τζοκόντας». 

Στα ερευνητικά του ενδιαφέροντα, ως πανεπιστημιακού, εντάσσονται και οι αισθητικές και κοινωνικοπολιτισμικές προσεγγίσεις του έργου του Μάνου Χατζιδάκι. 

Η εργασία του Π. Κανελλόπουλου για τον Χατζιδάκι στο αγγλόφωνο πόνημα που παρουσιάζουμε εδώ, βασίζεται στην κριτική ανάγνωση πρωτογενών και δευτερογενών πηγών, αλλά και σε «φρέσκιες» συνεντεύξεις που ο ίδιος πήρε από τον Ανδρέα Ροδουσάκη, σολίστ στο κοντραμπάσο και επί σειρά ετών μουσικό του Χατζιδάκι, τον συνθέτη Θόδωρο Αντωνίου, παλαιό φίλο και συνεργάτη του Χατζιδάκι και τον «χατζιδακικό» πιανίστα Θόδωρο Κοτεπάνο. 

Ο Κανελλόπουλος διαβάζει το Χατζιδακικό πρόταγμα ως μια ιδιάζουσα περίπτωση, ως μια προσπάθεια δημιουργίας μιας μουσικής και μιας μουσικής πρακτικής η οποία είναι κυριολεκτικά «αδύνατη», με την έννοια ότι επιχειρεί να περπατήσει πάνω σε ένα τεντωμένο σχοινί εν μέσω αντιφάσεων που δεν είναι δυνατόν να συμφιλιωθούν. 

Γύρεψα από τον φίλο καθηγητή Π. Κανελλόπουλο να μου πει κάποια πράγματα για την εργασία του αυτή. Όπως μου είπε χαρακτηριστικά, «ο Χατζιδάκις προσπαθεί να δημιουργήσει έναν μουσικό τρόπο που να κατοικεί ανάμεσα στην «υψηλή» και τη «λαϊκή» τέχνη, δίχως να θέλει ή να μπορεί να καταργήσει τις διαχωριστικές γραμμές που τις χωρίζουν (τόσο από ιστορική όσο και από αισθητική σκοπιά). Εργάζεται με τρόπο που αγκαλιάζει την προφορική διάσταση της μουσικής πράξης, είναι «άτακτος» και αντισυμβατικός, και ταυτόχρονα λειτουργεί με βάση τα ιδεώδη του μουσικού έργου όπως μας έρχονται από τον κανόνα της λόγιας μουσικής. Επιλέγει συνειδητά να αντιστέκεται στην άμεση σχέση πολιτικής και μουσικής, και ταυτόχρονα με τη μουσική του και τα λόγια του κάνει «αντίσταση» με τρόπο φαινομενικά μόνο α-πολιτικό. Αποζητά να διαρρήξει τα δεσμά που θεωρεί ότι περιορίζουν τη δημιουργική του ελευθερία, τοποθετείται απέναντι στην ιστορία και τον πολιτισμό με τρόπο σχεδόν αναρχικό, και ταυτόχρονα χτίζει μια συνεκτική αφήγηση για τη θέση του στο πολιτιστικό πεδίο, υιοθετεί έναν ιδιότυπο διδακτισμό, και προσπαθεί να επηρεάσει την πολιτιστική πολιτική μέσω της ανάληψης θεσμικών ρόλων και προσωπικών πρωτοβουλιών». 

Στην ερώτηση επομένως «τί τελικά έκανε ο Χατζιδάκις», ο Κανελλόπουλος απαντά ως εξής: «ο Χατζιδάκις δημιούργησε έναν τόπο αδύνατο, έναν τόπο όπου κατοικούν μια σειρά δημιουργικές αντινομίες οι οποίες έχουν τη ρίζα τους στη σκανδαλώδη προσπάθειά του να οικειοποιηθεί πρακτικές που προέρχονται από τον υψηλό μοντερνισμό για τη διαμόρφωση μιας μουσικής πρακτικής την οποία ο υψηλός μοντερνισμός απορρίπτει εμφατικά». 

Έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο Π. Κανελλόπουλος εστιάζει στον Μεγάλο Ερωτικό, με μια ειδική αναφορά: “The Emergence of Modernist Antinomies in Hadjidakis’ Musical Practice: A view from Megalos Erotikos.” Ποιος άραγε διαφωνεί σήμερα πως ο "Μεγάλος Ερωτικός" εκτός από αισθητική επανάσταση ήταν και πολιτική πράξη; 

Ο Π. Κανελλόπουλος υποστηρίζει ότι «η περίπτωση του Μάνου Χατζιδάκι είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο η τέχνη καθίσταται πολιτική με την έννοια που προσέδωσε στη σχέση τέχνης και πολιτικής ο σύγχρονος Γάλλος φιλόσοφος J. Rancière: o Xατζιδάκις δημιούργησε μια κατάσταση διχογνωμίας (dissensus), ανακατανέμοντας τους χρόνους, τους τόπους και τις ταυτότητες (Rancière, 2008) της μουσικής και των φορέων της, συγκροτώντας μια καλλιτεχνική πρακτική που τελικά διαμόρφωσε «ένα ιδιαίτερο αισθητήριο του χώρου και του χρόνου, αισθητήριο το οποίο καθορίζει τρόπους να είμαστε μαζί ή χωριστά, μέσα ή έξω» (Rancière, 2008: 86)». 

Έχω την πεποίθηση ότι αυτή η εργασία αποτελεί μια σημαντική συμβολή στην προσπάθεια να δούμε με νέους τρόπους μια από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες της μεταπολεμικής ελληνικής μουσικής ζωής.