ΓΙΑ ΤΟΝ ΡΩΣΣΟ ΜΑΡΤΥΡΑ ΠΟΙΗΤΗ ΟΣΙΠ ΜΑΝΤΕΛΣΤΑΜ

Δημήτρης Μπαλτᾶς 
Ralph Dutli, Mandelstam. Mon temps, mon fauve. Une biographie, trad. M. Graf, Ed. Le bruit du temps, 2012, σελ. 607 

Σ’ αὐτήν τήν συνθετική ἐργασία ὁ μεταφραστής τῶν Ἁπάντων τοῦ Ὀσίπ Μαντελστάμ (1891-1938) στήν γερμανική παρουσιάζει τά κυριότερα στοιχεῖα τῆς ζωῆς καί τοῦ ἔργου τοῦ Ρώσσου ποιητῆ. 

Στό πρῶτο καί στό τελευταῖο κεφάλαιο αὐτῆς τῆς ἐργασίας συζητεῖται ἡ ἀπόπειρα τῆς «πολιτικῆς ἀπομυθοποιήσεως» τοῦ ποιητῆ (σ. 16, σσ. 548-553) χωρίς πάντως νά ἀμφισβητεῖται ὅτι ὁ «Μαντελστάμ ἦταν μάρτυρας τῆς ποιήσεως πού πλήρωσε τό ἔργο του μέ τήν ζωή του» (σ. 11). 

Ἀπό τήν ἄποψη τῆς ἱστορίας τῆς ρωσσικῆς ποιήσεως τοῦ 20οῦ αἰ., ὁ Μαντελστάμ ἀνήκει στό κίνημα τοῦ ἀκμεϊσμοῦ (βλ. σσ. 89-92) τό ὁποῖο «ὑπερασπίζεται μέχρι τό τέλος τῆς ζωῆς του». Συνοδοιπόροι του σ’ αὐτό τό κίνημα ἦσαν ὁ Ν. Γκιουμιλιώφ (γενν. 1886) πού ἐκτελέστηκε τό 1921 ἀπό τούς μπολσεβίκους, καί ἡ Ἄννα Ἀχμάτοβα (1889-1966) πού ἀντιμετώπισε διάφορα προβλήματα (κυρίως τῆς ἀπαγορεύσεως νά ἐκδίδει τά ἔργα της) ἀπό τό καθεστώς τους. 

Στίς ἑπόμενες σελίδες παρουσιάζονται, μέ ἱστορική σειρά, οἱ ἐκδόσεις τῶν ἔργων τοῦ Μαντελστάμ ἀπό τό 1913 («Ἡ Πέτρα») μέχρι τό 1933 («Τό ταξίδι στήν Ἀρμενία»). Ἡ παρουσίαση τοῦ Dutli εἶναι ἐνδιαφέρουσα: Χωρίς παραπομπές, παρέχει ὁ βιογράφος τό ἱστορικό πλαίσιο, σχολιάζει στίχους ἀπό τίς ποιητικές συλλογές καί τά δοκίμια τοῦ Μαντελστάμ, ἀνιχνεύει τίς ρωσσικές καί τίς δυτικές ἐπιρροές στό ἔργο του, καί βεβαίως ἀναφέρεται στίς σχέσεις τοῦ ποιητῆ μέ τήν Ναντιέζντα, τήν σύζυγό του, οἱ ὁποῖες δέν ἦσαν πάντοτε ἤρεμες. 

Ἡ κλιμάκωση τῶν ἐπιθέσεων ἐκ μέρους τοῦ σοβιετικοῦ καθεστῶτος ἐναντίον τοῦ ἔργου του γίνεται μέσῳ τῶν ἐφημερίδων σταδιακά, ἀπό τό 1929 (βλ. λ.χ. σ. 386). Συνήθως λέγεται ὅτι αἰτία τῆς συλλήψεώς του ἦταν τό (ἀδημοσίευτο) ποίημα τοῦ Μαντελστάμ γιά τόν Στάλιν. Ἀλλά ὁ βιογράφος προσθέτει ὅτι καί σέ ἄλλα κείμενα (λ.χ. στήν "Τέταρτη πρόζα") ἐκδηλώνει ὁ ποιητής τόν ἀντισταλινισμό του. Πολλές φορές καταγράφεται στό βιβλίο ὁ λόγος τοῦ Μαντελστάμ πρός τήν Ἀχμάτοβα: «Εἶμαι ἕτοιμος νά πεθάνω» (λ.χ. σ. 406). Ὁ βιογράφος καταγράφει, ἐπίσης, διάφορες ἐκθέσεις τῶν ψυχιάτρων γιά τήν ψυχική ὑγιεία τοῦ ποιητῆ (βλ. λ.χ. σ. 429, σ. 446), οἱ ὁποῖες ὅμως δέν συνάδουν μέ τήν δημιουργική δύναμη πού ἐκδηλώνει ἀκόμα καί μετά τό 1933. 

Ἀναπόφευκτα δέ, σέ πολλά σημεῖα τῆς βιογραφίας του, ἐπικαλεῖται ὁ Dutli τά «Ἀπομνημονεύματα» τῆς Ναντιέζντα (μιά καλή μετάφραση τῶν ὁποίων διαθέτουμε πλέον καί στήν ἑλληνική) γιά τήν προσέγγιση διαφόρων περιστατικῶν τῆς ζωῆς τοῦ ποιητῆ. 

Σέ μία γενικότερη προσέγγιση, νομίζω ὅτι ἡ βιογραφία τοῦ Μαντελστάμ πού παρουσιάζω ἐδῶ, εἶναι προϊόν πολύχρονης ἐρευνητικῆς προσπάθειας ἡ ὁποία συντελεῖ στήν διαμόρφωση μιᾶς πληρέστερης εἰκόνας γιά τήν ζωή καί τό ἔργο τοῦ μεγάλου Ρώσσου ποιητῆ. Δέν θά σχολιάσω ἐκτενῶς ἐδῶ τήν χρησιμοποιηθεῖσα βιβλιογραφία πού εἶναι μᾶλλον ἐλλειπής. 

Γεγονός ἀναμφισβήτητο παραμένει ὅτι ὁ Μαντελστάμ πέθανε σ’ ἕνα ἀπάνθρωπο, ὁλοκληρωτικό καθεστώς μαζί μέ πλῆθος ἀνθρώπων τοῦ πνεύματος καί τῆς τέχνης (καί φυσικά μεγάλου μέρος τοῦ ρωσσικοῦ λαοῦ) πού καταδικάζονταν τότε μέ τήν κατηγορία τῶν «ἀντεπαναστατικῶν ἐνεργειῶν» (!).