Ο ΖΩΔΙΑΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΣΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Ο ζωδιακός κύκλος σε ναό της Γεωργίας. 17ος αιώνας

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

Τα ζώδια στη βυζαντινή κοσμοαντίληψη δηλώνουν συγκεκριμένους αστερισμούς του σύμπαντος, παραπέμπουν στο Θεό – Δημιουργό και δεν έχουν σχέση με τα λεγόμενα ζώδια της σημερινής Αστρολογίας. Με βάση αυτή την αντίληψη απεικονίζονται σε διάφορες αγιογραφικές παραστάσεις στη διάρκεια όλης της μεταβυζαντινής περιόδου (δηλ. της περιόδου μετά την Άλωση της Πόλης). 

Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, σπουδαίος Πατέρας και υμνογράφος της Εκκλησίας (8ος αιώνας), στο έργο του «Έκδοσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως» (κεφ. 21) αναφέρει για τα ζώδια: 

«Λένε, επίσης, ότι υπάρχουν στον ουρανό και δώδεκα ζώδια από αστέρια, που έχουν αντίθετη κίνηση από τον ήλιο, τη σελήνη και τους άλλους πέντε πλανήτες· και ότι ανάμεσα από τα δώδεκα ζώδια περνούν οι επτά πλανήτες. Ο ήλιος, λοιπόν, συμπληρώνει ένα μήνα κατά τη διάρκεια κάθε ζωδίου κι έτσι στους δώδεκα μήνες περνά μέσα από τα δώδεκα ζώδια. Τα ονόματα των δώδεκα ζωδίων και οι αντίστοιχοι μήνες τους είναι οι εξής: ο Κριός, την 21η του μήνα Μαρτίου δέχεται τον ήλιο, ο Ταύρος την 23η Απριλίου, οι Δίδυμοι την 24η Μαΐου, ο Καρκίνος την 24η Ιουνίου, ο Λέων την 25η Ιουλίου, ο Παρθένος την 25η Αυγούστου, ο Ζυγός την 25η Σεπτεμβρίου, ο Σκορπιός την 25η Οκτωβρίου, ο Τοξότης την 25η Νοεμβρίου, ο Αιγόκερως την 25η Δεκεμβρίου, ο Υδροχόος την 25η Ιανουαρίου, οι Ιχθύες την 24η Φεβρουαρίου. Η σελήνη όμως περνά από τα δώδεκα ζώδια κάθε μήνα, επειδή βρίσκεται πιο χαμηλά και τα διατρέχει πιο γρήγορα. Είναι, δηλαδή, όπως όταν κατασκευάσεις μια σφαίρα μέσα σε άλλη· τότε η εσωτερική σφαίρα θα είναι μικρότερη. Έτσι και η διαδρομή της σελήνης, που βρίσκεται πιο χαμηλά, είναι λιγότερη και διανύεται γρηγορότερα.» 

Ο ζωδιακός κύκλος.
Λεπτομέρεια από τοιχογραφία με θέμα την δημιουργία του κόσμου
από το Βαπτιστήριο του Καθεδρικού Ναού της Πάδοβα

Και σημειώνει ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός για την επιρροή των ζωδίων: 

«Οι ειδωλολάτρες βέβαια ισχυρίζονται ότι η ζωή μας καθορίζεται από την ανατολή, τη δύση και τη σύγκρουση αυτών των άστρων, δηλαδή του ήλιου και της σελήνης· και με αυτά βέβαια ασχολείται η αστρολογία. Εμείς όμως υποστηρίζουμε ότι μπορεί κάποια συμβάντα να προέρχονται απ’ αυτά, όπως η βροχή και η ανομβρία, η ψύχρα και η ζέστη, η υγρασία και η ξηρασία, οι άνεμοι και τα παρόμοια· σε καμία περίπτωση όμως δεν εξαρτώνται οι πράξεις μας. Διότι ο Δημιουργός μας έπλασε αυτεξούσιους, να είμαστε υπεύθυνοι για τις πράξεις μας. Εάν, ό,τι κάνουμε το οφείλουμε στην κίνηση των αστέρων, τότε το κάνουμε καταναγκαστικά· και ό,τι γίνεται καταναγκαστικά, δεν είναι ούτε αρετή ούτε κακία. Εμείς όμως ισχυριζόμαστε ότι τα άστρα δεν είναι η αιτία κανενός απ’ αυτά που συμβαίνουν, ούτε αιτία δημιουργίας των δημιουργημάτων ούτε αιτία καταστροφής αυτών που φθείρονται· αλλά μάλλον είναι προμηνύματα βροχών και αλλαγής των αέρων.» 

Άρα, τα ζώδια κατά την ορθόδοξη αντίληψη δεν μπορούν να καταλύσουν το αυτεξούσιο, δηλαδή την ελεύθερη βούληση και την ευθύνη του ανθρώπου. 

Παραστάσεις με τον ζωδιακό κύκλο συναντούμε στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων, την Κύπρο και βέβαια στον Ελλαδικό χώρο. Σημαντικές είναι οι παραστάσεις σε μοναστήρια του Πηλίου και της Μάνης. 

Γύρω από τον Παντοκράτορα του τρούλου – σπάνια γύρω από την Παναγία – εικονογραφούνται και ονοματίζονται τα δώδεκα ζώδια με τους αντίστοιχους μήνες, με μικρή απόκλιση από τον αστρονομικό επιστημονικό ζωδιακό κύκλο.

Ι. Ναός Αγίου Νικολάου Τσαριτσάνης

Μια ξεχωριστή παράσταση του ζωδιακού κύκλου βρίσκεται στον Ιερό Ναό Αγίου Νικολάου Τσαριτσάνης, κοντά στη Λάρισα. Στο κέντρο του κύκλου σοβαρή και επιβλητική η μορφή του χρόνου κρατά ένα λευκό ειλητάριο. Ο κύκλος χωρίζεται με δέσμες ακτινών σε τεταρτοκύκλια. Μέσα σε καθένα από αυτά, αρχίζοντας από κάτω και κατά την κίνηση του δείκτη του ρολογιού είναι ζωγραφισμένες οι τέσσερις εποχές του έτους «ΧΟΙΜΟΝ», «ΦΘΗΝΟΠΟΡΟ», «ΘΕΡΟΣ», «ΕΑΑΡ». Και οι τέσσερις εποχές εμφανίζονται με νεανικές μορφές που καβαλικεύουν πάνω σε σύμβολα ζωδίων.

Ι. Ναός Ταξιαρχών, Αρεόπολη

Εμβληματικό μνημείο όχι μόνο για την Αρεόπολη αλλά για όλη τη Μάνη είναι ο μητροπολιτικός ναός των Ταξιαρχών, κτίσμα της οικογένειας των Μαυρομιχαλαίων, που δεσπόζει στο κέντρο της πόλης, στην ιστορική πλατεία της 17ης Μαρτίου 1821. Εδώ την ημέρα αυτή οι πρόκριτοι της Μάνης υπό την ηγεσία του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη κήρυξαν την επανάσταση μετά τη δοξολογία, υψώνοντας το λάβαρο του αγώνα εναντίον των Οθωμανών κατακτητών. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα λιθανάγλυφα που διακοσμούν την πύλη του ναού και την αψίδα του ιερού, αντιπροσωπευτικά έργα λαϊκής τεχνοτροπίας του τέλους του 18ου αιώνα. Η διακόσμηση της αψίδας αποτελείται από μια εξαίρετη σειρά μικρών αναγλύφων που απεικονίζουν τον ζωδιακό κύκλο.

Παραστάσεις του ζωδιακού κύκλου συναντούμε και στην Δύση: σε ναούς, μοναστήρια, ρολόγια και άλλα έργα τέχνης.

Ο ζωδιακός κύκλος σε παράθυρο του Καθεδρικού Ναού της Chartres

Ι. Ναός των Παμμεγίστων Ταξιαρχών στις Μηλιές Πηλίου