Ο "ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ" ΤΟΥ ΜΙΚΗ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ ΧΘΕΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΟΝ / ΝΥΝ ΚΑΙ ΑΕΙ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

Η υπόθεση Επιτάφιος για τον Θεοδωράκη είναι εξαιρετικά σπουδαία! Απ’ αυτό το έργο εξακτινώνεται η λοιπή δημιουργία του, όπως κι ο ίδιος έχει σχεδιάσει (βλ. χφ. σχεδιάγραμμα).

Τον μουσικό Επιτάφιο τον γνωρίζουμε μέχρι σήμερα δισκογραφικά σε έξι βασικές εκδοχές: 

Η πρώτη ηχογράφηση και απόδοση του έργου μέσα από την ιδιαίτερη ματιά του Μάνου Χατζιδάκι με ερμηνεύτρια την Νάνα Μούσχουρη, που κυκλοφόρησε το φθινόπωρο του 1960. Η κλασική - λαϊκή και πιο γνωστή του Μίκη Θεοδωράκη με τον Μανώλη Χιώτη στο μπουζούκι και τον Γρηγόρη Μπιθικώτση στην ερμηνεία που κυκλοφόρησε σε δίσκο επίσης το φθινόπωρο του 1960.

Γιατί δυο ταυτόχρονες σχεδόν ηχογραφήσεις του έργου; 

Η Νάνα Μούσχουρη έδωσε την δική της εξήγηση σε συνέντευξή της στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία το 2007: «Ηχογραφούσαμε το άλμπουμ, όταν στο 6ο τραγούδι ο Θεοδωράκης, ο Ρίτσος και κάποιοι μουσικοί εξαφανίστηκαν. Δύο μέρες μετά, καταλάβαμε γιατί. Κυκλοφόρησε η δεύτερη version με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση. Ο Θεοδωράκης μάλιστα είπε στις εφημερίδες ότι προτιμούσε τη δική του εκδοχή με το παιδί του κάμπου, παρά εκείνη με το κορίτσι του σαλονιού. Λες και δεν ήμουν κι εγώ ένα απλό κορίτσι. Ποτέ δεν πρόκειται να ξεχάσω αυτή του την κουβέντα». 

Το 1963 κυκλοφορεί η τρίτη εκδοχή του έργου από τον ίδιο τον Μίκη. Είναι μια συμφωνική, θα λέγαμε, απόδοση με ερμηνεύτρια την Μαίρη Λίντα. Βέβαια, τα λαϊκά στοιχεία του έργου με τον Χιώτη στο μπουζούκι συνεχίζουν να υπάρχουν, μόνο που έχουν κάπως δεύτερο ή εν πάση περιπτώσει ένα διαφορετικό ρόλο. 

Σύμφωνα με δηλώσεις του Θεοδωράκη σε μία παρουσίαση του έργου το 2001, «η τρίτη ηχογράφηση του Επιταφίου έγινε τότε διότι τα τραγούδια άρχισαν να ασφυκτιούν μεσ' στον ζεϊμπέκικο ρυθμό και τον έντονο λαϊκό, ρεμπέτικο σχεδόν, ήχο της εγγραφής με τον Μπιθικώτση». 

Αξίζει να σημειωθεί πως στην ηχογράφηση αυτή συμμετείχαν τρεις μουσικοί της Πειραματικής Ορχήστρας Αθηνών που τότε διηύθυνε ο Μάνος Χατζιδάκις: Ο Δημήτρης Βράσκος στο μαντολίνο, ο Δημήτρης Φάμπας στην κιθάρα ο Δημήτρης (Δήμος) Μούτσης στη φυσαρμόνικα. 

Η τέταρτη εκδοχή του έργου έρχεται στα τέλη του 1964 από τη Χορωδία των Τρικάλων σε διασκευή της Τερψιχόρης Παπαστεφάνου. Μια εκδοχή πιο κοντά στο πνεύμα του Μάνου Χατζιδάκι.

Ο πέμπτος Επιτάφιος είναι κατά Σταύρο Ξαρχάκο, με την Κρατική Ορχήστρα Ελληνικής Μουσικής (ηχογράφηση από το Ηρώδειο, 2-10-2000). Μια ερμηνευτική πρόταση που προσωπικά δεν με αγγίζει, παρ' ότι χαρακτηρίστηκε ως "ρέκβιεμ". Την θεωρώ βερμπαλιστική, χωρίς να παραθεωρώ την σημαντική Μαρία Σουλτάτου ως ερμηνεύτρια. 

Τέλος, το 2000 κυκλοφορεί ένας ιδιαίτερος δίσκος με την σπουδαία Νένα Βενετσάνου να τραγουδά Μίκη Θεοδωράκη: Τα Eluard και τον Επιτάφιο, αμφότερα γραμμένα το 1958 στο Παρίσι, για φωνή και πιάνο. Στα Εluard πιάνο η Έλενα Μουζάλα και στον Επιτάφιο ο Σαράντης Κασσάρας. 

Η Νένα Βενετσάνου είχε ερμηνεύσει τον Επιτάφιο και στον Σείριο του Μάνου Χατζιδάκι, με τον Τάσο Καρακατσάνη στο πιάνο. 

Η εκδοχή αυτή με ενδιαφέρει πολύ, αν και προτιμώ τον Επιτάφιο από την Μαρία Φαραντούρη, η οποία δεν το έχει ηχογραφήσει παρά αποσπασματικά. Η ιέρεια του Μίκη δεν μας έχει χαρίσει τον δικό της Επιτάφιο! Πάντως είμαι πια πεπεισμένος ότι το έργο μας ενδιαφέρει ως λυρικό και γνησίως λαϊκό, κι όχι σκέτο λαϊκό, ήτοι με μπόλικο μπουζούκι.

Ο Μάνος Χατζιδάκις επανήλθε στο, λυρικό κατ' αυτόν, αγαπημένο έργο τού συναδέλφου του. Το 1970 στο σπίτι του στη Νέα Υόρκη ηχογράφησε για πιάνο και φωνή εφτά από τα οχτώ τραγούδια με την μεγάλη Φλέρυ Νταντωνάκη.

Ο Χατζιδάκις είχε ...προσχωρήσει στην αντίληψη/lied για τον Επιτάφιο - και όχι μόνο - οπότε ένα πιάνο και μια φωνή σαν της Φλέρυς του ήταν αρκετά. 

Γνωρίζουμε αυτές τις καταπληκτικές ηχογραφήσεις από το youtube και είναι απορίας άξιον γιατί δεν εκδόθηκαν σε δίσκο.

   

Στην αισθητική γραμμή του Χατζιδάκι κινούνται και οι στενοί συνεργάτες του, ο Σπύρος Σακκάς και ο Γιώργος Κουρουπός, που ηχογράφησαν κάποια τραγούδια από τον Επιτάφιο, για φωνή και πιάνο.

Πρόσφατα έχουμε άλλη μια εκδοχή που κυκλοφορήθηκε και σε δίσκο, με ερμηνευτές τον Παναγιώτη Καραδημήτρη (φωνή) και τον Μιχαηλάγγελο Τουμανίδη (κλασική κιθάρα). Προσωπικά δεν μου λέει πολλά πράγματα, αν και εκτιμώ τη λιτότητα. Προτιμώ ασυζητητί την υψηλού επιπέδου διασκευή και ερμηνεία του Ιάκωβου Κολανιάν για σόλο κιθάρα, η οποία έχει βγει και σε δίσκο. 

Ο Επιτάφιος έχει γνωρίσει άπειρες ζωντανές εκτελέσεις, σε διάφορες εκδοχές.

Η πιο πρόσφατη είναι αυτή της Εναλλακτικής Σκηνής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, που παρουσιάστηκε την Τετάρτη 21 Οκτωβρίου 2020, στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος.  

Η διασκευή - ενορχήστρωση του Γιάννη Μπελώνη είχε σίγουρα "συμφωνικές" φιλοδοξίες, οι οποίες, όμως, θεωρώ ότι δεν κομίζουν κάτι αληθινά καινούργιο στο έργο. Αντιθέτως! Θα έλεγα ότι το καθιστούν πολύ "πλουμιστό" - κάτι που έκανε δι' άλλης οδού και ο Ξαρχάκος - αφαιρώντας του την ουσία, την οποία θα υπηρετούσε ...αλλιώς ωραία η άξια ερμηνεύτρια Μπέττυ Χαρλαύτη. 

Το ενδιαφέρον, πάντως, είναι ότι ο Επιτάφιος του Θεοδωράκη ανθεί και φέρει κι άλλο, 62 χρόνια μετά την σύνθεσή του. Δεν είναι λίγο πράγμα...