ΜΙΑ ΑΓΝΩΣΤΗ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΖΩΓΡΑΦΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟΥ ΣΤΟΝ ΝΑΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ

π. Μιχαήλ Σταθάκης, Νικήτας Πάσσαρης 

«ΜΙΑ ΑΓΝΩΣΤΗ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΖΩΓΡΑΦΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟΥ ΣΤΟΝ ΝΑΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ» 

(Περίληψη ανακοίνωσης που εκφωνήθηκε το Σάββατο 10 Οκτωβρίου 2020, κατά τις εργασίες του ΣΤ΄ Συμποσίου Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης που διοργάνωσε το Τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του ΕΚΠΑ, με την συνεργασία του Τμήματος Αρχιτεκτόνων-Μηχανικών του Πανεπιστημίου Πατρών, υπό την αιγίδα της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος)

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών έφτασαν στην Ελλάδα περισσότεροι του ενός εκατομμυρίου Μικρασιάτες πρόσφυγες, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν αρχικά σε πρόχειρους συνοικισμούς, που στη συνέχεια εξελίχθηκαν σε πόλεις. 

Μια τέτοια περίπτωση είναι το Νέο Ψυχικό Αθηνών, το οποίο ιδρύθηκε από πρόσφυγες προερχόμενους από διάφορες περιοχές της Μικράς Ασίας, κυρίως όμως από τα Βουρλά και το Μελί της Ερυθραίας. Στον ιερό ναό του Αγίου Γεωργίου Νέου Ψυχικού φυλάσσεται ως εφέστιος η εικόνα του αγίου Γεωργίου, η οποία είναι άγνωστη στην επιστημονική κοινότητα, αν και έχει επιστημονικό ενδιαφέρον, όπως θα καταδειχτεί παρακάτω. 

Η εικόνα είναι ζωγραφισμένη σε δύο τεμάχια με διαστάσεις 0,49μ. ύψος επί 0,39μ. πλάτος και 0,02μ. πάχος με δύο τρέσσα. Εικονίζεται ο άγιος Γεώργιος έφιππος, με πλήρη εξάρτηση της γνωστής μας στρατιωτικής στολής του ρωμαϊκού στρατού στολισμένη με λεπτομέρειες εμπνευσμένες τόσο από το οθωμανικό ροκοκό όσο και από την βενετσιάνικη υφαντουργία. Το υποζύγιο υψώνεται στηριζόμενο στα πίσω πόδια του, ενώ ο άγιος διακατέχεται από εξωκοσμική απάθεια και ηρεμία, ώστε απαξιεί ακόμα να στρέψει το βλέμμα του προ τον στόχο του. Στα νώτα του ίππου, πίσω από τον άγιο, εικονίζεται σε μικρότερη κλίμακα αγόρι που κρατάει κανάτι, γνωστό ως λεμπρενόμπρικο. Πρόκειται για τον απελευθερωθέντα από τον άγιο σκλάβο από τη Μυτιλήνη. Είναι χαρακτηριστική η συνύπαρξη στα ενδύματά του ανατολίτικων και ευρωπαϊκών στοιχείων όπως η στενή περισκελίδα-βράκα (με δυτικοευρωπϊκό χαρακτήρα), οι εφαρμοστές μάλλον βαμβακερές κάλτσες (που δείχνουν επίσης ευγενικό-αριστοκρατικό πρόσωπο) και τα υποδήματα με το μικρό τακούνι και τον φιόγκο (επίσης ευρωπαϊκού χαρακτήρα). Ο εξωτερικός επενδύτης παραπέμπει στο πλατύχωρο, ανατολίτικο/βυζαντινό χειριδωτό πλατυμάνικο καβάδι. Στα δεξιά εικονίζεται ψηλό τείχος πόλεως, στις επάλξεις του οποίου στέκεται το βασιλικό ζεύγος με στρατιωτική συνοδεία, ως θεατές της θαυμαστής διάσωσης της βασιλόπαιδος από τον άγιο, ενώ η τελευταία φαίνεται να τρέχει προς την πόλη τρομαγμένη. Ο βασιλιάς Σέλβιος παραδίδει στον άγιο τα κλειδιά της πόλεως. Στην άνω αριστερή γωνία της εικόνας παριστάνεται ο Χριστός καθήμενος κρατώντας κλειστό ευαγγέλιο με το αριστερό χέρι και ευλογώντας με το δεξιό. Στην άνω δεξιά γωνία εικονίζεται άγγελος πάνω σε νέφος, ο οποίος κρατάει άνθινο στεφάνι και ετοιμάζεται να στέψει τον άγιο. 

Στο κάτω ήμισυ της εικόνας αποδίδεται το βραχώδες τοπίο και στο βάθος, πίσω από την ουρά του ίππου διακρίνεται κυανή ταινία, που υποδηλώνει τη θάλασσα. Κάτω δεξιά εικονίζεται ο δράκος σε καστανό χρώμα, με σώμα λιονταριού, πόδια πτηνού με γαμψά νύχια και δύο φτερά. Από το στόμα του και το πίσω μέρος του σώματός του ρέει εκ των πληγών αίμα. Στο κάτω μέρος της εικόνας διακρίνεται επιγραφή στην οποία αναφέρονται τα ονόματα των δωρητών με την χρονολογία (ΔΕΗΣΙΣ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΣΥΜΒΙΑΣ, ΓΟΝΕΩΝ, ΤΕΚΝΩΝ ΚΑΙ ΑΔΕΛΦΩΝ ΑΥΤΩΝ ΚΑΙ ΕΛΕΗΣΟΝ ΑΥΤΟΥΣ ‚ΑΩΝ’). Από την επιγραφή αυτή το μόνο στοιχείο που μας παρέχεται είναι το μικρό όνομα του αφιερωτή, κάποιου Χριστοφόρου, ο οποίος δέεται μαζί με τη σύζυγό του, τους γονείς, τα παιδιά και τα αδέρφια του. Δεν αναφέρεται το επώνυμο της οικογένειας ή ο τόπος καταγωγής της, ωστόσο θεωρούμε ότι πρόκειται για Έλληνες ή τουλάχιστον Ελληνόφωνους. 

Το σημαντικό στοιχείο που μας παρέχεται επίσης εδώ είναι η ημερομηνία εκτέλεσης του έργου ‚ΑΩΝ’, δηλ. 1850. Όπως θα δούμε στην συνέχεια η άγνωστη αυτή εικόνα του Νέου Ψυχικού μοιάζει να είναι και το τελευταίο έργο του καλλιτέχνη! Μάλιστα όλοι οι ερευνητές πίστευαν ότι ο Μιχαήλ Πολυχρονίου το ζην εξεμέτρησε κατά το έτος 1849 στην Κρήτη, εφ’ όσον η τελευταία χρονολογικά γνωστή έως σήμερα εικόνα του έφερε αυτήν την χρονολογία. 

Δεύτερη επιγραφή διακρίνεται κάτω από την οπλή του μπροστινού αριστερού ποδιού του ίππου (ΧΕΙΡ ΜΙΧΑΗΛ ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟΥ). Η επιγραφή μας πληροφορεί για το όνομα του ζωγράφου, για τον οποίο μας είναι γνωστά αρκετά για τον βίο του.

Βιογραφικά στοιχεία για τον ζωγράφο 

Ο Μιχαήλ Πολυχρονίου γεννήθηκε στην Κρήτη. Ο πατέρας του Μιχαήλ ήταν ο ζωγράφος Πολυχρόνιος (1775-1810/15), ο οποίος έζησε στο Ηράκλειο και εργάστηκε εκεί, στα Ιεροσόλυμα (ναός Παναγίου Τάφου) και στη μονή Αγίας Αικατερίνης Σινά, ενώ έργα του εντοπίζονται στη μονή Παντοκράτορος Αγίου Όρους και στη μονή του Αγίου Γεωργίου στη Συρία.  

Ο Μιχαήλ έζησε για 12 χρόνια (1809-1821) στη Συρία και τον Λίβανο και κυριάρχησε σε αυτές τις περιοχές ιστορώντας ναούς και ζωγραφίζοντας φορητές εικόνες. Το έργο του Πολυχρονίου αποτελεί συνέχεια εκείνου των Κρητικών ζωγράφων Γεωργίου Καστροφύλακα και Ιωάννη Κορνάρου (1745- ). Στη Συρία και στον Λίβανο ο Μιχαήλ αποκατέστησε, επιδιόρθωσε και επιζωγράφησε πολλές εικόνες. Επίσης, διεύθυνε εργαστήριο στο οποίο εργάστηκαν πολλοί καλλιτέχνες και έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εκπαίδευση μελχιτών ζωγράφων. Στην περιοχή της Μέσης Ανατολής εργάστηκε κυρίως με παραγγελιοδότες Μελχίτες, ζωγραφίζοντας ολόκληρους ναούς, τέμπλα και εικόνες που προορίζονταν για ιδιωτική λατρεία. 

Για τον Πολυχρονίου δεν έχει μέχρι σήμερα δημοσιευτεί μελέτη που να αφορά το σύνολο του έργου του. Ωστόσο, είναι δημοσιευμένες μελέτες κυρίως από Άραβες ιστορικούς της τέχνης για το έργο του σε Συρία-Λίβανο. 

Την τελευταία δεκαετία εκπονήθηκε διδακτορική διατριβή για το έργο του Μ. Πολυχρονίου στη Συρία και τον Λίβανο από τον π. Σπυρίδωνα Samir M. Fayad με τίτλο: Οι ζωγράφοι Μιχαήλ Πολυχρόνιος και Μιχαήλ Ελευθέριος από την Κρήτη. Τα έργα τους στη Συρία και στο Λίβανο κατά το χρονικό διάστημα 1809-1821, Θεσσαλονίκη 2013. 

Το θέμα του αγίου Γεωργίου με τον δράκο είναι γνωστό ήδη από τη μεσοβυζαντινή περίοδο. Ο Myslivec έχει διακρίνει δύο τύπους στην εικονογραφική απόδοση του θέματος: ο «απλός τύπος» , στον οποίο απεικονίζονται ο έφιππος άγιος και ο δράκοντας με τη μορφή φιδιού και ο «σύνθετος τύπος» στον οποίο προστίθεται η πριγκίπισσα, οι γονείς της και οι κάτοικοι της πόλης. Στον σύνθετο τύπο προστέθηκε αργότερα η μορφή του απελευθερωμένου αιχμαλώτου. Στον τύπο αυτόν ανήκει και η εικόνα του Νέου Ψυχικού. 

Ο Πολυχρονίου είναι κληρονόμος της τέχνης των Κρητικών ζωγράφων Γεωργίου Καστροφύλακα και Ιωάννη Κορνάρου. Από αυτούς κληρονόμησε την προτίμηση στη φύση, τις μεγάλες αναλογίες, τα ιταλικά αρχιτεκτονήματα, τα ωραία άλογα, τα επιμήκη ή ωοειδή πρόσωπα, τους μπαρόκ θρόνους και τις περίπλοκες γιρλάντες. Όμως, η τέχνη του έχει και ανατολίτικα χαρακτηριστικά όπως η πολυτελής διακόσμηση των ενδυμάτων, τα πολύχρωμα λουλούδια κ.λπ.. 

Στοιχεία για τη χρήση της εικόνας 

Η εικόνα μας φέρει στο άνω μέρος της οπίσθιας όψης τρείς μεταλλικές υποδοχές για την στερέωση κηρίων. Πρόκειται για μια μικρή λεπτομέρεια τελετουργικού χαρακτήρα, όχι όμως ασήμαντη. Κατά την Ακολουθία του Μεγάλου Εσπερινού στους εορτάζοντες ιερούς ναούς ή σε μεγάλες εορτές, προβλέπεται εκ του τυπικού της Ορθοδόξου Εκκλησίας να τελείται εμβόλιμα η Ακολουθία της Λιτής. Οι ιερείς λιτανεύουν την εικόνα του τιμωμένου αγίου εκ του Ιερού Βήματος-Σκευοφυλακίου προς την Λιτή, ή απουσία αυτής (συνήθως στους ενοριακούς ναούς) στον Νάρθηκα. Έθος επιβάλλει στις λιτανευτικές, μικρού πάντα μεγέθους εικόνες, αφού τοποθετούνται σε προσκυνητάρια, την τοποθέτηση τριών κεριών στο άνω μέρος τους. Ο εορταζόμενος άγιος, προβάλει αμέσως μετά την επιλύχνιο προσευχή «Φως ιλαρόν…», κατά την οποία δοξολογείται η αγία Τριάς, ενώ οι πιστοί γίνονται μάρτυρες της φυτοχυσίας του εσπερινού φωτός, καταυγάζοντος εκ Δυσμών τον ναό. Εξ Ανατολών προβάλλει φωτισθείς ο τιμώμενος άγιος ως μέτοχος της θείας χάριτος και του θείου φωτισμού εκ του ανεσπέρου φωτός της τρισηλίου Θεότητος, που εν ταπεινώσει μας υπενθυμίζσει η ύπαρξη των τριών κεριών. 

Η ύπαρξη των μεταλλικών υποδοχών μαρτυρά την χρήση της εικόνας, η οποία προοριζόταν για την κοινή λατρεία σε κάποιον ναό αφιερωμένο στον τροπαιοφόρο άγιο και δεν προοριζόταν για ιδιωτική χρήση. 

Προέλευση της εικόνας 

Θεωρούμε ως πιθανότερο τόπο προέλευσης της εικόνος να είναι τα Βουρλά καθώς εκεί ήδη από το έτος 1566 έχουμε τήν πρώτη γραπτή μαρτυρία περί της συνοικίας «Άγιος Γεώργιος» με τον ομώνυμο ενοριακό ιερό ναό. Βρισκόταν σε ύψωμα στα νότια των Βουρλών και ήταν μικρότερος από τον παλαιότερο ναό της Παναγίας που λειτουργούσε και ως Μητροπολιτικός. Τα Βουρλά υπήρξαν σημαντικό εμπορικό και διαμετακομιστικό κέντρο στα προάστια της Σμύρνης με Σχολές, Παρθεναγωγεία, αρχοντικά, σπουδαίους ναούς κ.λπ. ενώ συγκέντρωναν και Έλληνες από διάφορες περιοχές της ηπειρωτικής και νησιωτικής χώρας. Είναι πολύ πιθανόν η εικόνα μας να ιστορήθηκε από τον Μιχαήλ στην Κρήτη, ως παραγγελία ή ανάθημα για τον ομώνυμο ναό του αγίου στα Βουρλά. Το Μελί από το οποίο προήλθε το ήμισυ των κατοίκων του Νέου Ψυχικού είχε τον κεντρικό του ναό αφιερωμένο του Θεολόγο Ιωάννη και δεν είχε κανένα παρεκκλήσιο προς τιμήν του αγίου Γεωργίου.

Συμπερασματικά η εικόνα μας αποτελεί μια απτή απόδειξη της διάδοσης της ορθόδοξης τέχνης τον 19ο αιώνα. Έργο Κρητικού ζωγράφου με δράση στη Συρία, Λίβανο, Κύπρο και στην πατρίδα του την Κρήτη, φαίνεται ότι προέρχεται από ένα ελληνικό εμπορικό κέντρο του Αιγαίου τα Βουρλά. Ο ζωγράφος μας, συνδυάζει στα έργα του στοιχεία από την δυτική τέχνη, την ισλαμική χωρίς να ξεφεύγει από την βυζαντινή και την κρητική ζωγραφική, της οποίας αποτελεί τον τελευταίο μεγάλο εκπρόσωπο. Η εικόνα του Νέου πλέον Ψυχικού είναι και το τελευταίο μέχρι στιγμής έργο του Μιχαήλ που φανερώνει και την καλλιτεχνική του ωριμότητα και επάρκεια.