ΦΕΓΓΟΣ ΜΕΛΙΧΡΟΝ: «Στο Χριστό στο Κάστρο» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη δια χειρός Ελευθερίου Μύστακα

Την Κυριακή 15 Δεκεμβρίου 2024 στο Πνευματικό Κέντρο του Ιερού Ναού Αγίου Γεωργίου Νέου Ψυχικού, πραγματοποιήθηκε η παρουσίαση του διηγήματος Στο Χριστό στο Κάστρο, του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, σε εικονογράφηση του σπουδαίου εικαστικού Ελευθέριου Μύστακα. 

Για το βιβλίο μίλησε ο θεολόγος Παναγιώτης Αντ. Ανδριόπουλος, ενώ η Φένια Παπαδόδημα, ηθοποιός, μουσικός και σκηνοθέτις, πλαισίωσε μουσικά την παρουσίαση.  

Παραθέτουμε στη συνέχεια το βίντεο της εκδήλωσης. 

 

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 

Αγαπητοί φίλοι, 

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης υπήρξε μυθιστοριογράφος, ποιητής, υμνογράφος, μα πάνω απ’ όλα διηγηματογράφος. 

Τα δεκάδες διηγήματά του όχι απλώς επιβιώνουν μέχρι σήμερα, αλλά ανθούν και φέρουν κι άλλο, αφού παρουσιάζονται στο θέατρο, ως θεατρικά αναλόγια ή μονόλογοι, με ρυθμό καταιγιστικό τα τελευταία χρόνια. Ίσως δεν υπάρχει καλλιτεχνική σεζόν που να μην περιλαμβάνει Παπαδιαμάντη και μάλιστα όχι μια παραγωγή, αλλά και περισσότερες. Αυτός που δεν ήταν θεατρικός συγγραφέας, αποτελεί πλέον τροφή του θεάτρου. Δεν είναι, πλέον, λίγες και οι κινηματογραφικές μεταφορές και αποδώσεις διηγημάτων του Παπαδιαμάντη. Παράλληλα, πολλοί σύγχρονοι τραγουδοποιοί αποδύονται σ’ έναν αγώνα – θα μπορούσαμε να πούμε – μελοποίησής του. Έτσι έχουμε δεκάδες πια τραγούδια σε στίχους Παπαδιαμάντη, κι αυτοί οι στίχοι που είναι είτε ποιήματά του είτε συρραφή φράσεων από διηγήματά του είτε στίχοι εμπνευσμένοι από αυτόν. 

Όμως, Ο κυρ Αλέξανδρος ενέπνευσε σύγχρονους έλληνες δημιουργούς για τη σύνθεση συμφωνικών έργων ή ακόμα και όπερας! 

Ο σημαντικός έλληνας συνθέτης Νίκος Αστρινίδης αποτελεί εξόχως ενδιαφέρουσα μορφή της Ελληνικής Διασποράς στα Βαλκάνια. Γεννήθηκε το 1921 στη Βεσσαραβία, μέρος τότε της Ρουμανίας, από Έλληνα πατέρα και Ρουμανορωσσίδα μητέρα. Σπούδασε μουσική και Χημεία στο Βουκουρέστι έως ότου η Σοβιετική εισβολή του 1940 διέλυσε την οικογένειά του και τον οδήγησε στη Μέση Ανατολή. Εκεί ο Αστρινίδης κατατάχτηκε στην Ελληνική Βασιλική αεροπορία και έπειτα από δύο έτη στο μέτωπο της Λιβύης, μετατέθηκε στο Κάιρο όπου συνέχισε τη μουσική του εκπαίδευση και άρχισε την καριέρα του. Το 1945 διηύθυνε στην Όπερα του Καΐρου το πρώτο μεγάλο συμφωνικό του έργο, τη σκηνική μουσική για την τραγωδία «Οιδίπους Τύραννος». Με το πέρας του πολέμου μετανάστευσε στο Παρίσι τελειώνοντας τη Schola Cantorum και αρχίζοντας διεθνείς περιοδείες ως πιανίστας και συνοδός μεγάλων ονομάτων της Παρισινής σκηνής. Το 1965 εγκαταστάθηκε μόνιμα στη Θεσσαλονίκη συμβάλλοντας έκτοτε στην αναβάθμιση της μουσικής ζωής της πόλης ως διευθυντής της Φιλαρμονικής του Δήμου και άλλων συγκροτημάτων, συνθέτης ορατορίων και συμφωνικών έργων, πιανίστας, και παιδαγωγός. Απεβίωσε στη Θεσσαλονίκη στις 10 Δεκεμβρίου 2010, μερικούς μήνες πριν τη συμπλήρωση των ενενηκοστών γενεθλίων του και πριν προλάβει να υλοποιήσει το μεγαλεπήβολο σχέδιό του για τη σύνθεση όπερας με θέμα την Ολυμπιάδα, τη μητέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. 

Το 1991 ο Αστρινίδης συνέθεσε το έργο του «Στο Χριστό, στο κάστρο», βασισμένο στο ομώνυμο, δημοφιλές Χριστουγεννιάτικο διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και σε λιμπρέτο Νίκου Γρηγοριάδη. Πρόκειται για ένα συμφωνικό διήγημα για αφηγητή, χορωδία και ορχήστρα, με συνθετική συνοχή, υποδειγματική ενορχήστρωση και μεγάλη εκφραστικότητα. Το έργο αυτό είναι το πρώτο μεγάλης κλίμακας ορχηστρικό έργο βασισμένο στη λογοτεχνία του Παπαδιαμάντη. Ως εκ τούτου, εγείρει ερωτήματα για τη συμβατότητα ενός λογοτεχνικού είδους όπως το διήγημα με το συμφωνικό ιδίωμα και για την καταλληλότητα του ύφους του Παπαδιαμάντη για συμφωνική επεξεργασία. Το έργο περιλαμβάνει – ως χριστουγεννιάτικο διήγημα – και κάλαντα και ύμνους. 

Ο Παπαδιαμάντης όμως είναι θησαυρός αδαπάνητος κι έτσι εμπνέει παράλληλα και τους εικαστικούς. Πάμπολλες οι εργασίες ζωγράφων πάνω στο έργο του. Δεκάδες τα εικονογραφημένα διηγήματά του. Άπειρες πια οι προσωπογραφίες του. Ο Παπαδιαμάντης δημιουργεί – άθελα του – μετά την μουσική ποιητική και μία εικαστική ποιητική. 

Σήμερα παρουσιάζουμε το διήγημα «Στο Χριστό στο Κάστρο» με τον χρωστήρα του Ελευθέριου Μύστακα. Ένας μύστης της ζωγραφικής δημιουργεί μια εικαστική παρτιτούρα, ένα «συμφωνικό» εικαστικό ποίημα. 

Ο Ελευθέριος Μύστακας σπούδασε ζωγραφική στην Α.Σ.Κ.Τ. Φοίτησε στο εργαστήριο του μεγάλου Γιάννη Μόραλη και εντρύφησε στην Νωπογραφία , στην Φορητή Εικόνα, καθώς και στην Σκηνογραφία. Έχει Master of Arts Ζωγραφικής, (Royal College of Art, Λονδίνο) και είναι Διδάκτωρ Ιστορίας Τέχνης του Τμήματος Ιστορίας - Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ. Έχει συμμετάσχει με ανακοινώσεις του σε διεθνή συνέδρια: Βουκουρέστι, Λίλλη, Κάιρο, Μονπελιέ, Ρίγα. Βιβλία του: "Θεωρία Διακοσμητικών Εφαρμογών, Ψηφιδωτό - Υαλογραφία" (Τ.Ε.Ι. Αθηνών), "Σχέδιο Ψηφιδωτού - Υαλογραφίας" (Παιδαγωγικό Ινστιτούτο), "Οδηγός Αγιογραφίας" (2005). "Εργασίες για τη ζωγραφική: Γράμματα και Τέχνες, Αφιέρωμα Ιεράς Μονής Κουτλουμουσίου". Εκθέσεις: Πανελλήνια Καλλιτεχνική Έκθεση 1987, Πάτρα - Πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης 2006, Καλλιτεχνικό Επιμελητήριο (Σόφια, Αθήνα), Α΄/Β΄ διεθνής έκθεση Αγιογραφίας, κ.ά. Από το 1988 διδάσκει στη Διακοσμητική Σχολή (Τ.Ε.Ι. Αθηνών), όπου από το 2006 είναι καθηγητής. Από το 1999 διδάσκει Βυζαντινή Ζωγραφική και Υαλογραφία στην Α.Σ.Κ.Τ. 

Ο Ελευθέριος Μύστακας πρεσβεύει πως η τέχνη της ελληνικής εκκλησιαστικής ζωγραφικής είναι η συνέχεια της μεγάλης εικαστικής παράδοσης της αρχαίας Ελλάδας. Για τον ζωγράφο μας οι αναπαραστατικές μέθοδοι της αρχαίας ελληνικής ζωγραφικής, όπως εμφανίζονται στις αγγειογραφίες και τις τοιχογραφίες, αλλά και η εξέλιξή τους ως τα ελληνιστικά χρόνια, προσδιορίζουν σε μεγάλο βαθμό τον αναπαραστατικό δρόμο της ελληνικής εκκλησιαστικής τέχνης.

 

Στο Χριστό στο Κάστρο, ο Ελευθέριος Μύστακας εικονογραφεί την λαϊκή θρησκευτικότητα -ας την πούμε έτσι - του Παπαδιαμάντη. Εικονογραφεί λεπτομερώς το διήγημα. Δεν το υπομνηματίζει απλώς. Αναδεικνύει τα πρόσωπα του Σκιαθίτη. Τα πρόσωπα ανδρών, γυναικών και παιδίων. Τα πρόσωπα του παπα Φραγκούλη, του Αλεξανδρή του ψάλτη, του μπαρμπα Στεφανή. Τα πρόσωπα αυτών των λαϊκών αγίων. Τα πρόσωπα πλέοντα, οδοιπορούντα (ως οι μάγοι), ψάλλοντα, κοιμώμενα στα στασίδια. Τα πρόσωπα που υμνούν τον ενανθρωπήσαντα. Τα πρόσωπα του Μύστακα είναι βυζαντινότροπα – πώς αλλιώς; - γι’ αυτό και αυστηρά. Ανθρώπινα μα κι απόκοσμα, όπως ακριβώς οι ήρωες του Παπαδιαμάντη. Με το ένα πόδι στη γη και με το άλλο στον ουρανό. Καστροπολίτες και ουρανοπολίτες.

Όμως, ο ζωγράφος μας παρακολουθεί λέξη – λέξη τον κυρ Αλέξανδρο και αναλόγως ανταποκρίνεται. Έτσι, όταν ο Παπαδιαμάντης περιγράφει τον κυρίως ναό, ο Μύστακας εκδιπλώνει την τέχνη του στην αγιογραφία και μας δίνει μορφές και σκηνές που «ίστανται επί των τοίχων ηρεμούντες, απαθείς, οποίοι εν τω Παραδείσω, ευθύ και κατά πρόσωπον βλέποντες, ως βλέπουσι καθαρώς την Αγίαν Τριάδα».

 

Μας δίνει λοιπόν, ο ζωγράφος μας τις εξαίσιες αγιογραφίες: ο Παντοκράτωρ με την μεγάλην και επιβλητικήν μορφήν, η Παναγία με τον μικρό Χριστό στο σπήλαιο της Βηθλεέμ, ο άγιος Μερκούριος που «διατρυπά με το δόρυ του τον επί θρόνου καθήμενον ωχρόν Παραβάτην (τον Ιουλιανό), τον Άγιο Κήρυκο «τριετίζον παιδίον, κρατούμενον εκ της χειρός υπό της μητρός του, της Αγίας Ιουλίτης», την Πλατυτέρα «εις την χιβάδα του ιερού βήματος», τους Τρεις Ιεράρχες, Βασίλειο, Γρηγόριο και Χρυσόστομο, οι οποίοι «εφαίνοντο ως να έχαιρον, διότι έμελλον ν’ ακούσωσι και πάλιν τας ευχάς και τους ύμνους της Ευχαριστίας, ους αυτοί εν Πνεύματι συνέθεσαν». Κι ακόμα δύο Άγγελοι της Γέννησης, τους οποίους ο Μύστακας ιστορεί με έγχορδα παραδοσιακά όργανα ανά χείρας. 

Τα τελευταία είκοσι χρόνια έχουν κυκλοφορήσει κάμποσες εκδόσεις του διηγήματος, τέσσερις, τουλάχιστον, σε απόδοση στα νέα ελληνικά, με στόχο το νεανικό κοινό και κάποιες με εικονογράφηση. Όμως, το βιβλίο των εκδόσεων «Ακρίτας» που παρουσιάζουμε σήμερα, είναι μάλλον το μοναδικό, το οποίο έχει το πρωτότυπο κείμενο και μια εικονογράφηση απολύτως ταιριαστή με το πνεύμα του διηγήματος και σε τέτοια έκταση ώστε να μιλάμε για ένα εικονοβιβλίο. 

Τελευταία συναντάμε και τη μεταφορά λογοτεχνικών κειμένων σε κόμικς ή γραφιστικά μυθιστορήματα, αν προτιμάτε. Εχουμε ήδη τη «Φόνισσα» και το διήγημα «Υπό την βασιλικήν δρυν», που έχουν μεταγραφεί σε κόμικς. Το διήγημα «Στο Χριστό στο κάστρο» από τη φύση του, θα λέγαμε, αποτελείται από παραδοσιακά, αγνά υλικά, με μια απαλή αλλά και δυνατή μονοχρωμία χρώματα που είναι φέγγος μελιχρόν, όπως θα έλεγε κι ο μέγας Σκιαθίτης. 

Ο Ελευθέριος Μύστακας ιστορεί τον Παπαδιαμάντη με τον χρωστήρα του και ταυτόχρονα ιστορεί το θαύμα της Γέννησης. Βλέποντας τις θαλασσινές σκηνές του Μύστακα, αμέσως – κάποιες από αυτές – με παρέπεμψαν σε εικόνες του Αγίου Νικολάου στη θάλασσα, μέσα σε πλοίο, που σώζει τους ναυτικούς. Το πλοιάριο των προσκυνητών στο Χριστό στο Κάστρο, εικονίζεται από τον Μύστακα ως ναυς της Εκκλησίας. 

Αίφνης, θυμάμαι ότι ο Ελευθέριος Μύστακας, μαζί με τη σύζυγό του, φιλόλογο Αλίκη Τσοτσορού, έχει κάνει ανακοινώσεις σε επιστημονικά συνέδρια, για το νησί και τη θάλασσα στην ποίηση και τη ζωγραφική των αρχών του 20ού αιώνα. Άρα ξέρει καλά τον ζωτικό χώρο του Παπαδιαμάντη. Βλέποντας τις απεικονίσεις του Μύστακα με τους προσκυνητές να θαλασσοδέρνονται, καθώς «ο άνεμος, αντί να πέση, εδυνάμωνε και αγρίευε και εθέριευε», θυμόμαστε το Ελυτικόν: «οι σημάντορες άνεμοι που ιερουργούνε…». 

Αλλά και το χριστουγεννιάτικο τραπέζι των πανηγυριστών αναδύει Ευχαριστία! Τα υλικά αγαθά κι αυτά σε μιαν άλλη προοπτική: πνευματική και ευχαριστιακή. Τα Χριστούγεννα της Ευχαριστίας! 

Στη μελέτη του «Η μαγεία του Παπαδιαμάντη» ο Οδυσσέας Ελύτης μας προειδοποιεί: «Μια μέρα, το παρελθόν θα μας αιφνιδιάσει με τη δύναμη της επικαιρότητάς του. Δεν θα ‘χει αλλάξει εκείνο αλλά το μυαλό μας». 

Σ’ αυτή την αλλαγή του νοός συμβάλλει, νομίζω, αυτή η εξαιρετική έκδοση, από τις εκδόσεις "Ακρίτας", που παρουσιάζουμε σήμερα, δια χειρός Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη και Ελευθερίου Μύστακα.