Roni Bou Saba
Θεολόγος, φιλόλογος, ψάλτης
Ο Λυκούργος Αγγελόπουλος, υπήρξε μια ιδιαίτερη προσωπικότητα διεθνούς ακτινοβολίας, μια ιδιαίτερη προσωπικότητα της οικουμενικότητας της ορθοδοξίας και του ελληνισμού! Το πολύπλευρο και πολυδιάστατο έργο του αναγνωρίζεται σε διεθνές επίπεδο, και χρήζει επιστημονικής μελέτης από τους ειδήμονες. Ωστόσο το γεγονός ότι ο Λυκούργος δεν τροφοδότησε μόνο την επιστημονική σκηνή με τη συνεισφορά του αλλά και την ψυχή των μαθητών του - και όσων τον γνώρισαν - μου δίνει και εμένα την ευκαιρία να καταθέσω μερικές σκέψεις για τον δάσκαλο που επηρέασε την Εκκλησία της Αντιοχείας από την οποία προέρχομαι, όπως και εμένα προσωπικά.
Η διδασκαλία του Λυκούργου δεν μπορεί να εκτιμηθεί μόνο από γνωστικής άποψης γιατί πάνω από όλα, και ταυτόχρονα με τη γνώση, δίδασκε ήθος και βιωτή!
Τόνιζε ο Λυκούργος, και ενδιαφερόταν, για την οικουμενικότητα της Ορθοδοξίας, και γι’ αυτό γύρισε την οικουμένη ιεραποστολικά και ανέδειξε την μουσική παράδοση της ρωμαϊκής Ορθόδοξης Εκκλησίας σε ομόδοξους και ετερόδοξους με πάρα πολλά σεμινάρια και συναυλίες.
Έδωσε μεγάλη σημασία, επίσης, στην σχέση της Βυζαντινής μουσικής με την ανατολική μουσική και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους ακόμα και πέραν από την εκκλησιαστική παράδοση. Χαρακτηριστικό αλλά όχι μοναδικό παράδειγμα αποτελεί η αλλεπάλληλη συνεργασία με το Ensemble Kudsi Erguner (τον Μάϊο του 2004 στην Αγία Ειρήνη Κωνσταντινουπόλεως και στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών το 2006). Μ’ αυτόν τρόπο τοποθέτησε τη βυζαντινή μουσική στην ευρύτερη σφαίρα της μουσικής τέχνης και όχι μόνο της εκκλησιαστικής χρήσης. Το γεγονός αυτό εμπλούτιζε την αισθητική και τη γνώση που μετέδιδε ο Λυκούργος στους μαθητές του, ώστε να συλλάβουν το πνεύμα και το γράμμα της παράδοσης, και κατέστη μεγάλη η επιρροή του στο Πατριαρχείο Αντιοχείας, όπου εύκολα συγχέεται η ψαλτική τέχνη με την έξωθεν μουσική.
Λόγω της διεθνούς φήμης του Αγγελόπουλου, λοιπόν, τον προσέγγιζαν μαθητές από διάφορες Ορθόδοξες Εκκλησίες μεταξύ αυτών και από το Πατριαρχείο Αντιοχείας. Αλλά αξίζει να αναφερθεί ότι η σχέση του με άτομα από το Πατριαρχείο Αντιοχείας ανάγεται αρχικά στην προσωπική φιλία με τον μετέπειτα ιερέα Ζιχάντ Αμπού Μραντ. Από τα φοιτητικά τους χρόνια γνωρίζονταν μεταξύ τους και συνδεόντουσαν με την Παιδική Χορωδία των Ανακτόρων, όπως μου είχε πει ο ίδιος ο Αμπού Μραντ.
Αργότερα, μαθήτευσαν κοντά του για μεγάλο χρονικό διάστημα τρεις ψάλτες από το Πατριαρχείο Αντιοχείας, ο Ναμπίλ Ελ Σάεγ, ο Νταάς Ιμπραχίμ, και ο Μιχαήλ Χουράνι.
Ο Ναμπίλ και ο Νταάς είχαν έρθει στην Ελλάδα με υποτροφία από το Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών απεσταλμένοι από τους μητροπολίτες τους: τον Βόστρων ο Ναμπίλ και της Εμμέσης ο Νταάς, για να σπουδάσουν βυζαντινή μουσική στην Ελλάδα. Ενώ ακόμα μάθαιναν την ελληνική γλώσσα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, τους προέτρεπε ο εφημέριος της αραβόφωνης εκκλησίας της Αγίας Όλγας Ζιχάντ Αμπού Μραντ να πάνε στον Λυκούργο Αγγελόπουλο, τον οποίον και γνώρισαν το 1990. Παρακολουθούσαν τα μαθήματα κοντά του στο Ωδείο "Νικόλαος Σκαλκώτας" στα Πατήσια. Ο Αγγελόπουλος τους πρότεινε από την πρώτη στιγμή κιόλας να συμμετάσχουν στην Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία, για να έχουν την ευκαιρία να μαθαίνουν περισσότερα πράγματα. Έτσι λοιπόν πήραν μέρος στη χορωδία κοντά στον Αγγελόπουλο και έλαβαν μέρος σε διάφορες συναυλίες της. Τώρα ο Ναμπίλ εξυπηρετεί την αραβική κοινότητα ψέλνοντας στην εκκλησία της Αγίας Όλγας, ασχολούμενος παράλληλα με την κοσμική παραδοσιακή μουσική του αραβικού κόσμου με το συγκρότημα Αλ Μαχάμπα. Ο Νταάς, από την άλλη, ψέλνει στον Πειραιά στην εκκλησία του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Αξίζει να σημειωθεί ότι έχουν λάβει μέρος σε ηχογραφήσεις της χορωδίας ψέλνοντας στα αραβικά, γι’ αυτό μας ήταν γνωστοί στο Πατριαρχείο Αντιοχείας και τους πλησιάζαμε για να αντλήσουμε οι νεότεροι από την εμπειρία τους.
Ο Μιχαήλ Χουράνι με τη σειρά του, ήρθε στην Ελλάδα με υποτροφία του Υπουργείου Εξωτερικών για να εμβαθύνει τις σπουδές του στη βυζαντινή μουσική, έχοντας υπάρξει ο ίδιος καθηγητής βυζαντινής μουσικής στο Εθνικό Ωδείο στο Λίβανο για πολλά χρόνια και ιδρυτής της χορωδίας της μητρόπολης Όρους Λιβάνου η οποία υπό τη διεύθυνσή του απέκτησε μεγάλη αναγνώριση και αποδοχή. Γνώρισε στην Αθήνα πολλούς δασκάλους, αλλά πολύ γρήγορα βρήκε στον Λυκούργο τον δάσκαλο που έψαχνε και που μπορούσε να του δώσει τεκμηριωμένες απαντήσεις στις απορίες του, όπως ο ίδιος επισήμανε σε μένα όταν ζήτησα τη βοήθειά του για την παρούσα παρέμβαση. Πήρε το δίπλωμα διδασκαλίας στην βυζαντινή μουσική από το Ωδείο "Φίλιππος Νάκας" με δάσκαλο τον Αγγελόπουλο. Όντας στην Ελλάδα συμμετείχε στην Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία από το 1999 μέχρι το 2002. Μ’ αυτήν έλαβε μέρος σε διάφορες συναυλίες, μεταξύ αυτών η συναυλία στο Λίβανο, στο Πατριαρχικό Μοναστήρι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, έδρα της θεολογικής σχολής του Πατριαρχείου Αντιοχείας, και στην Βηρυτό τον Μάρτιο του 2000. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η χορωδία έψαλε στα αραβικά τον Τρισάγιο Ύμνο και στίχους από τον 102ο ψαλμό ("Ευλόγει η ψυχή μου τον Κύριον"), τους οποίους είχε ζητήσει ο Αγγελόπουλος από τον Μιχαήλ Χουράνι να τους μάθει στη χορωδία.
Η σχέση του Μιχαήλ Χουράνι με τον Αγγελόπουλο ήταν πολύ στενή, όπου είχε πάει μαζί με την Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία σε πολλές εκδηλώσεις και συναυλίες πέραν του Λιβάνου και τα διάφορα μέρη της Ελλάδας, ψάλλοντας κατά καιρούς και στα αραβικά. Από τα σημαντικότερα αυτά ταξίδια θα μπορούσε να αναφερθεί η συμμετοχή στο διεθνές φεστιβάλ «Κρακοβία 2000» στην Πολωνία, και στο 10ο Διεθνές Συνέδριο για τις Βυζαντινές Σπουδές στο Παρίσι το 2001.
Όταν γύρισε στο Λίβανο, ο Μιχαήλ Χουράνι διορίστηκε ως προσωπικός ψάλτης του Μητροπολίτη Όρους Λιβάνου Γεωργίου, επισκεπτόμενος μαζί του κάθε Κυριακή μια διαφορετική εκκλησία στην οποία και έψελνε. Αυτό το γεγονός έκανε τον Χουράνι να διαδώσει ευρύτερα τη μέθοδο του Σίμωνα Καρά, όπως την έμαθε κοντά στον Αγγελόπουλο. Ωστόσο η συνεισφορά του Μιχαήλ δεν στάθηκε εδώ, καθώς ανέλαβε να διδάσκει τη βυζαντινή μουσική σε ακαδημαϊκά εκκλησιαστικά και μουσικολογικά ιδρύματα. Δίδασκε για παράδειγμα στη Θεολογική Σχολή της Αγίας Άννης του Πατριαρχείου Αντιοχείας για τους Ουνίτες (2003-2008), στην Θεολογική Σχολή του Αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού του ορθοδόξου Πατριαρχείου Αντιοχείας, στη Σχολή Μουσικής και Μουσικολογίας του Πανεπιστημίου των Αντωνινών (Antonine Unversity). Να σημειώσουμε, ακόμα, τη σύσταση και διδασκαλία πολλών ενοριακών χορωδιών σε διάφορα μέρη στο Λίβανο. Ένας άλλος τρόπος με τον οποίο διαδίδει τη μέθοδο Καρά και το έργο του Αγγελόπουλου είναι η χορωδία B MEL- Lebanon (Byzantine Music Ensemble of Lebanon), την οποία ίδρυσε και διευθύνει ο ίδιος συμμετέχοντας σε διάφορες συναυλίες εντός και εκτός Λιβάνου.
Το έργο του Λυκούργου Αγγελόπουλου μέσω των κόπων του μαθητή του Μιχαήλ Χουράνι γίνεται όλο και πιο γνωστό στο Λίβανο, γιατί ο Χουράνι μαζί με όλα τα παραπάνω ασχολήθηκε με την προσαρμογή συνθέσεων του Αγγελόπουλου και της παρουσίασής τους σε διάφορες συναυλίες.
Συμπεραίνει κανείς εύκολα από τα προαναφερόμενα πόσο είναι γνωστός ο Αγγελόπουλος στο Λίβανο, και αξίζει να προσθέσω ότι ακόμα και ψάλτες οι οποίοι δεν μαθήτευσαν κοντά του προσπαθούν να υιοθετήσουν επιλεκτικά κάποια στοιχεία από την ερμηνεία του.
Πέραν από τους μαθητές με μακρά μαθητεία για τους οποίους μίλησα, υπήρξαν και άλλοι πολλοί που είχαν την ευκαιρία να μαθαίνουν κοντά του για σύντομα χρονικά διαστήματα. Απ’ αυτούς είναι και ο υποφαινόμενος. Μαθαίνοντας για τον Λυκούργο Αγγελόπουλο από τον Μιχαήλ Χουράνι, που γνώριζα και θαύμαζα ως νέος μαθητής βυζαντινής μουσικής, επιχείρησα να έρθω σε επαφή με τον Αγγελόπουλο στο πρώτο ταξίδι μου στην Ελλάδα το 2003. Ακόμα τότε τα ελληνικά δεν τα ήξερα καθόλου. Δεν ήμουν μόνος, πήγα με τον φίλο και συμφοιτητή Peter Saliba. Συστηθήκαμε στον σπουδαίο δάσκαλο του οποίου τη φήμη και τη φωνή μόνο ξέραμε ήδη από το Λίβανο, μας εναγκαλίστηκε κάνοντάς μας μαθήματα και προσκαλώντας μας στις πρόβες της χορωδίας και τις συναυλίες της ακόμα!
Για τον μουσικό Λυκούργο καλύτερα να μη μιλήσω - ως μη ειδικός - αλλά να καταθέσω ένα σύντομο και ουσιαστικό βίωμα κοντά σε ένα σπάνιο και σπουδαίο δάσκαλο. Όπως είπα τότε το 2003 δεν ήξερα ελληνικά. Ο Λυκούργος επαναλάμβανε σε μένα, στα γαλλικά, όσα έλεγε στον Peter στα ελληνικά, μέχρι που σιγά σιγά μάθαινα, με κίνητρο την περαιτέρω επικοινωνία με τον δάσκαλο χωρίς ενδιάμεση γλώσσα αλλά μόνο στα ελληνικά. Το μάθημα δεν σταματούσε εύκολα, μπορούσε να διαρκέσει ώρες, εμείς είχαμε τη δίψα και βρήκαμε το ορμητικό ποτάμι. Ο Αγγελόπουλος μας ενθάρρυνε και μας στήριξε υπομονετικά και με πολλή αγάπη παρά τον περιορισμό της γλώσσας μας. Ο Πέτρος άντλησε ομολογουμένως περισσότερο τη βυζαντινή μουσική και με τη σειρά του υπηρετεί ως ψάλτης και δάσκαλος μουσικής στο Λίβανο.
Στο αναλόγιο της Αγίας Ειρήνης μπορεί σε μια απλή Κυριακή να ακουστεί η βυζαντινή ψαλμωδία και στα αραβικά, τα πολωνικά, και τα ρουμανικά. Οι μαθητές του Αγγελόπουλου ήταν από όλη την οικουμένη! Και σε όλους τόνιζε ότι αυτή είναι η Ορθοδοξία. Ο Λυκούργος πήγε στο Πατριαρχείο Αντιοχείας αυτοπροσώπως και μέσω του έργου του και η επιρροή του είναι εμφανής, αλλά και έφερε το Πατριαρχείο εδώ σε όλους τους μαθητές του. Το ίδιο έκανε με όλες τις Ορθόδοξες Εκκλησίες στις οποίες είχε μαθητές. Έγινε ο ίδιος για τους μαθητές του σημείο οικουμενικότητας της Ορθοδοξίας.
- Το παραπάνω κείμενο αποτελεί την συμβολή του Roni Bou Saba στην εκδήλωση που διοργάνωσε το Καλλιτεχνικό Σύνολο «Πολύτροπον» (υπεύθυνος: Παναγιώτης Αντ. Ανδριόπουλος) στην μνήμη του Λυκούργου Αγγελόπουλου, την Πέμπτη 18 Μαΐου 2017, ημέρα κατά την οποία συμπληρώθηκαν τρία χρόνια από τον θάνατο του αειμνήστου μουσικοδιδασκάλου και πρωτοψάλτη.
Η εκδήλωση μνήμης και τιμής πραγματοποιήθηκε στην Αίθουσα Διδασκαλίας της Μουσικής Βιβλιοθήκης στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.
- Οι φωτογραφίες που πλαισιώνουν το κείμενο, είναι από το προσωπικό αρχείο του Μιχαήλ Χουράνι. Πρόκειται για στιγμιότυπα από δράσεις της Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδίας του Λυκούργου Αγγελόπουλου, στις οποίες συμμετείχε ο λιβανέζος πρωτοψάλτης Μ. Χουράνι.
Του Λιβανέζου θεολόγου, φιλολόγου και ψάλτη Peter Saliba
Με μεγάλη λύπη πληροφορήθηκα την θλιβερότατη όλων των ειδήσεων, δηλ. αυτήν της εκδημίας του αειμνήστου Άρχοντος Πρωτοψάλτου και μεγάλου διδασκάλου της καθ’ ημάς παραδοσιακής βυζαντινής μουσικής Λυκούργου Αγγελόπουλου.
Ο θρήνος μας διττός, αφενός επειδή η Ελλάδα αλλά και όλος ο Ορθόδοξος κόσμος έχασε έναν γίγαντα της βυζαντινής μουσικής, ο οποίος προσέφερε και θα μπορούσε να προσφέρει ακόμη περισσότερο λόγω της όχι και τόσο μεγάλης ηλικίας, κατά την οποίαν ετελεύτησε τον βίο. Αφετέρου θρηνούμε επειδή μείναμε ορφανοί από πατέρα και θερμό υπέρμαχο της παραδοσιακής και όλης της ελληνικής, αρχαίας και μεσαιωνικής μουσικής.
Είχα την ευλογία για κάποιο διάστημα να μαθητεύσω κοντά του και να ψάλλω μαζί του τόσο στο ναό της Αγίας Ειρήνης όσο και σε διάφορες μικρές περιοδείες. Διδάσκαλος και πατέρας, υπήρξε ζηλωτής και υποστηρικτικός. Ζηλωτής περί την βυζαντινή μουσική, ώστε να ερμηνεύεται με το σωστό και παραδοσιακό τρόπο, στηρίζοντας και ενθαρρύνοντας πάντοτε την μελέτη και την έρευνα. Πατέρας υπήρξε τρυφερός - κάποτε και αυστηρός - ώστε εάν κάποια ανέχεια εμπόδιζε κάποιον να μάθει, πάντα προσφερόταν να βοηθήσει διδάσκων δωρεάν και αφιλοκερδώς και όχι μόνο! Συχνά αγόραζε βιβλία και τα χάριζε σε όποιον εμπερίστατο αδελφό δεν μπορούσε να προμηθευτεί την ύλη της διδασκαλίας, ενώ χάριζε συχνά ηχογραφημένο υλικό κ.λπ. Η αυστηρότης του πήγαζε από τον ζήλο του για την διάσωση της παραδοσιακής ελληνικής μουσικής, όπως την κληρονόμησε από τον άλλον Μεγάλο του Διδάσκαλο, τον Σίμωνα Καρά. Αγρυπνούσε επιμελώς να μάθει στους μαθητές την σωστή εκφορά των διαστημάτων και την ορθή εκτέλεση των σημαδιών, τα οποία καθιστούν την βυζαντινή μουσική ποικιλόμορφη, κατανυκτική και ηδύτατη.
Όποιος είχε την καλή τύχη να μαθητεύσει κοντά σε αυτόν τον γίγαντα της μουσικής, μάθαινε και διάφορα άλλα αντικείμενα πέραν της βυζαντινής μουσικής. Ξένος ων ο ίδιος έμαθα την ιστορία της βυζαντινής μουσικής, την υμνογραφική παράδοση, την λειτουργική εκτέλεση των ύμνων, το τυπικόν και προπαντός την αρχαία αλλά και την νέα ελληνική γλώσσα. Ειδήμων ήταν σε όλες τις όψεις της ελληνικής παραδόσεως κατάφερε να μας συγκινήσει και να ανάψει στις καρδιές μας την αγάπη για την Ρωμιοσύνη.
Ο Λυκούργος Αγγελόπουλος άφησε στα χέρια όλων όσων τον γνώρισαν και μαθήτευσαν σ’ αυτόν μια τεράστια παρακαταθήκη. Χρέος όλων μας, είτε εν Ελλάδι είτε εν τη αλλοδαπή, να συνεχίσουμε το έργο που άρχισε, το οποίο δεν είναι παρά να διασώσουμε όλα όσα μας δίδασκε, διδάσκοντας και διδασκόμενοι στην μνήμη των λόγων του, τα οποία ποτέ δεν θα εξαλειφθούν από τη συνείδησή μας.
Είμαστε σίγουροι ότι ο δάσκαλός μας βρίσκεται σύντροφος των χορών των αγγέλων και προσφέρει ατελείωτους ύμνους στον ζώντα Θεό και ότι με ασταμάτητους αίνους περνάει από δόξα σε δόξα στην Βασιλεία των Ουρανών.
Ευχαριστούμε Δάσκαλε!
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου