ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΚΩ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΑΝΟΛΗ ΧΑΤΖΗΓΙΑΚΟΥΜΗ

Ασφενδιού: Σχέδιο του Τάση Παπαϊωάννου 

Τάσης Παπαϊωάννου 

Αρχιτέκτων-ομότιμος καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ 

Εφημερίδα των Συντακτών

Αιώνες τώρα τριγυρνάμε χαμένοι σ’ αυτό το σταυροδρόμι που μας έλαχε να ζούμε, ανάμεσα σ’ Ανατολή και Δύση. Αλλοι χρόνια τώρα να λένε «ανήκομεν εις την Δύσιν» κι άλλοι να βλέπουν νοσταλγικά προς τα κει που ανατέλλει ο ήλιος. Ακόμη και σήμερα μας ταλανίζει και μας κατατρύχει αυτό το ψευτοδίλημμα, θαρρείς κι είμαστε υποχρεωμένοι να διαλέξουμε μία από τις δύο στράτες για να πορευτούμε κι όχι να αποδεχτούμε το γεγονός ότι είμαστε Ανατολή και Δύση μαζί, όπως συνέβαινε πάντοτε σ’ αυτόν τον τόπο, από την αρχαιότητα ίσαμε τις μέρες μας. Αλλωστε οι πολιτισμοί ποτέ δεν γνώριζαν σύνορα, αποτελώντας «ατελείωτες ιστορικές συνέχειες», όπως εμφατικά τόνιζε ο Fernand Braudel. Ο ένας έδινε στον άλλον, εμπλουτίζοντας και αναζωογονώντας διαρκώς το παρόν, μέσα από μια αέναη δημιουργική ώσμωση. 

Αυτό πιστοποιεί η πλούσια παράδοση της Μεσογείου που έχει αφήσει ανεξίτηλα τα σημάδια της πάνω στα χώματα, στα βράχια, στις θάλασσες, αλλά κυρίως στη ζώσα μνήμη ενός παρελθόντος που αργοσβήνει μέσα στη σκόνη των καιρών. Μνήμες που ξεθωριάζουν και σιγά σιγά χάνονται, μαζί με τους ανθρώπους που ήταν και οι φορείς τους. Αυτές είναι που συνδέουν το παρόν τόσο με το χθες όσο και με το αύριο, αποτελώντας την ιστορία του τόπου μας μέσα στο πέρασμα του χρόνου. 

Αυτά τα θραύσματα της παράδοσης του γενέθλιου τόπου του ανέλαβε να διασώσει από πολύ νωρίς, με όλες του τις δυνάμεις, ο σπουδαίος φιλόλογος Μανόλης Κ. Χατζηγιακουμής. Συνειδητοποίησε την ανεκτίμητη αξία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της Κω και ιδιαίτερα του χωριού της μητέρας του, τ’ Ασφενδιού. Αρχισε να αγοράζει χτίσματα που κατέρρεαν και σταδιακά να τα επισκευάζει με υποδειγματικό τρόπο κι ας μην ήταν ο ίδιος αρχιτέκτονας και μηχανικός. Η πολύχρονη βιωματική παρατήρηση που πηγάζει μέσα από τη ζωή, ήταν ο ασφαλέστερος τρόπος να πλησιάσει τη βαθιά ουσία της αρχιτεκτονικής κι όχι μόνο τα εξωτερικά μορφολογικά γνωρίσματα, που συχνά μπορεί να οδηγήσουν σε φολκλορικές «αναπαλαιώσεις». Σήμερα σχεδόν το μισό χωριό έχει αναστηλωθεί πέτρα πέτρα, αποτελώντας ένα θαυμαστό μνημείο της άοκνης προσπάθειας ενός και μόνο ανθρώπου! 

Μαζί με την αρχιτεκτονική, αυτός ο ακούραστος εργάτης-ερευνητής του πολιτισμού μας πρόσεξε και τη μουσική παράδοση της Κω (αφήνοντας κατά μέρος το μνημείο του για το ορθόδοξο εκκλησιαστικό μέλος), αφού με τα ακούσματά της μεγάλωσε και ανδρώθηκε. Μια μουσική που την άκουγε από μικρό παιδί και η οποία έμελλε να τον καθορίσει σ’ όλη τη μετέπειτα λαμπρή σταδιοδρομία του ως Δασκάλου με Δ κεφαλαίο, μουσικού ερευνητή και ως ενός από τους σημαντικότερους νεοελληνιστές του καιρού μας. Μ’ ένα μαγνητοφωνάκι, ήδη από τη δεκαετία του ’60 άρχισε να ηχογραφεί τραγούδια, μοιρολόγια, κάλαντα, άσματα, δηλαδή τον τοπικό προφορικό πολιτισμό που μέχρι τότε παρέμενε σχεδόν αναλλοίωτος. 

Ο Μανόλης Χατζηγιακουμής τον καιρό των ηχογραφήσεων στην Κω 

Τριγυρνούσε από χωριό σε χωριό, σπίτι το σπίτι, συναντώντας άντρες και γυναίκες οι οποίοι του τραγουδούσαν δημοτικά τραγούδια, αφηγούνταν παραμύθια και μύθους που τα μάθανε κι αυτοί από τους μεγαλύτερους, τραγουδισμένα από στόμα σε στόμα κι από γενιά σε γενιά. Ενας ολοζώντανος μουσικός πολιτισμός που ιστορούσε τη ζωή του νησιού (κι όχι μόνο) και σήμερα κινδυνεύει να χαθεί οριστικά μέσα στη λήθη του χρόνου, όπως ακριβώς χάνονται τα παραδοσιακά κτίσματα, τα καλντερίμια, οι ξερολιθιές. 

Αυτός ο ακούραστος και αφοσιωμένος ανασκαφέας του παρελθόντος διέσωσε στίχους και μουσικές, θέλοντας να τους κρατήσει ζωντανούς και να παραδώσει στο μέλλον αυτούς τους ανεκτίμητους θησαυρούς του νησιού του. Κατάφερε να συγκεντρώσει ένα μοναδικό υλικό από τη φωνητική λαϊκή παράδοση της Κω, το οποίο και εξέδωσε πρόσφατα σε μια εξαιρετικής ποιότητας έκδοση με τίτλο «Μουσικός θησαυρός της Κω». Περιλαμβάνει 12 ψηφιακούς δίσκους (CD) και ένα βιβλίο που τους συνοδεύει με κείμενα, πληροφορίες, σχόλια, γλωσσάρι, όλα τοποθετημένα με ευαισθησία σε μια καλαίσθητη κασετίνα. Και μοιάζει αυτό το πρωτοφανές εκδοτικό εγχείρημα με τον άλλο άθλο του, την αναστήλωση των σπιτιών του Ασφενδιού. Σαν κατά κάποιο τρόπο να κράτησε ζωντανή ταυτόχρονα τη μουσική και αρχιτεκτονική παράδοση του νησιού του. 

Την ίδια ώρα, με αυτό το συγκλονιστικό έργο μάς υποδεικνύει τη διαχρονική αλήθεια: ότι η λαϊκή παράδοση είναι ενιαία. Από την τέχνη, την αρχιτεκτονική, τη μουσική, τον χορό μέχρι τα παραμύθια, τους μύθους, τις ιστορίες που χαρακτηρίζουν τον τόπο μας - τον κάθε τόπο. Δεν μπορείς να ξεχωρίσεις τη μία μορφή από την άλλη, αφού όλες είναι εκφάνσεις της ίδιας ζωής, εκφράζουν στον χώρο και τον χρόνο τα βάσανα και τις έγνοιες των ανθρώπων, τις χαρές, αλλά και τις λύπες, όλα όσα συγκροτούν τον στοιχειωμένο κύκλο της ζωής και του θανάτου. 

Πώς αλήθεια να προχωρήσει κανείς στο μέλλον, αν δεν βασιστεί πάνω στο στέρεο έδαφος του παρελθόντος; Πώς θα δημιουργηθεί το καινούργιο στον τόπο μας (αλλά και σε κάθε τόπο), αν χαθούν οι ρίζες που μας συνδέουν με τη ζώσα παράδοσή μας; Αυτόν τον κίνδυνο διαισθάνθηκε από νωρίς ο Μανόλης Κ. Χατζηγιακουμής και αφιέρωσε ολόκληρη -στην κυριολεξία- τη ζωή του στην καταγραφή και διάσωση αυτών των ανεκτίμητων τεκμηρίων της ταυτότητάς μας. Μιας ταυτότητας που μας συνδέει και δεν μας απομακρύνει από τους γειτονικούς λαούς και τον πολιτισμό τους. Κι αν αυτό το συνειδητοποιήσουμε, ίσως κατορθώσουμε να δούμε καθαρότερα πού πραγματικά βρισκόμαστε και να διακρίνουμε καθαρότερα πως η μοίρα των σταυροδρομιών είναι να συνδέουν κι όχι να χωρίζουν.