ΕΤΟΣ ΚΑΒΑΦΗ ΤΟ 2013 – Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 

Έτος Καβάφη το 2013. 

150 χρόνια από τη γέννησή του και 80 από το θάνατό του. Ήδη ξεκίνησαν παγκοσμίως οι σχετικοί εορτασμοί και η εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ έχει σήμερα ένα μεγάλο αφιέρωμα στον Αλεξανδρινό που δοξάζει την ελληνική ποίηση στα πέρατα του κόσμου. 

Πέρα από το ότι είναι ο πιο πολυμεταφρασμένος έλληνας ποιητής είναι - όπως καταδεικνύεται και από σχετικό άρθρο στο σημερινό αφιέρωμα του ΒΗΜΑΤΟΣ - και ο πλέον μελοποιημένος. Οι συντάκτες του άρθρου, Βασίλης Λαμπρόπουλος και Παντελής Πολυχρονίδης, υπολογίζουν ότι πενήντα έλληνες και τριάντα ξένοι συνθέτες έχουν αντλήσει από τον Καβάφη για να γράψουν 350 μουσικά κομμάτια σε 20 γλώσσες. Από μια πρόχειρη δική μου έρευνα θεωρώ πως οι έλληνες συνθέτες είναι παραπάνω από 50. 

Η ενασχόλησή μου με τον μελοποιημένο Καβάφη εντάθηκε από «Το τετράδιο του Πατριάρχη», δηλαδή την παραγωγή του Καλλιτεχνικού Συνόλου Πολύτροπον, που παρουσιάσαμε σε πολλές πόλεις της Ελλάδας από το 2004. 

Πρόκειται για μελοποιημένη ποίηση βασισμένη στη νεανική ποιητική ανθολογία του Οικουμενικού Πατριάρχου Βαρθολομαίου, που εγκαινίασε το 1954, όταν ήταν μαθητής στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Σ’ αυτό το ποιητικό τετράδιο ανθολογούνται και έξι ποιήματα του Καβάφη, γεγονός αξιοπρόσεκτο, αφού ο Αλεξανδρινός την εποχή εκείνη δεν είχε καθιερωθεί καλά καλά στην κυρίως Ελλάδα. 

Αλλά, ας αφήσουμε τον ίδιο τον Πατριάρχη να περιγράψει αυτή τη σχέση του με τον Καβάφη, κάτι που έκανε τον Οκτώβριο του 2009 σε εκδήλωση στην Μεγάλη του Γένους Σχολή, όταν η ομάδα «Κ.Π. ΚΑΒΑΦΗΣ» του Πολιτιστικού Συλλόγου Άνω Σύρου, παρουσίασε την μουσικοποιητική παράσταση «Κ.Π.Καβάφης– Απ’ έξω και τραγουδιστά». 

Είπε εκεί ο Πατριάρχης, σύμφωνα με το σχετικό ρεπορτάζ του Νίκου Μαγγίνα: 

«Απόψε δε θα μπορούσα να μην έλθω. Πρώτον, διότι η εκδήλωσις γίνεται στην Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή και, δεύτερον, διότι η εκδήλωσις ήταν για τον Καβάφη. Γυρίζω πολλά χρόνια πίσω, μόλις είχα τελειώσει το Ημιγυμνάσιο της γενετείρας μου, της Ίμβρου, την Κεντρική Σχολή, όπως τη λέγαμε εκεί, και ενεγράφην στην πρώτη τάξη του Λυκείου της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης. Τότε άρχισα να αντιγράφω σε ένα απλό τετράδιο τα ποιήματα, τα οποία μιλούσαν στην ψυχή μου. Γράφει σε μία ετικέτα που είχα κολλήσει στο εξώφυλλο του τετραδίου: «Ποιήματα, Δημήτριος Αρχοντώνης, Νοέμβριος 1954». Αυτό το τετράδιο αργότερα κυκλοφόρησε σε φωτοστατική έκδοση˙ έχει εξαντληθεί, αλλά έχω το πρωτότυπο. Ήταν πολύτιμο κειμήλιο των μαθητικών μου χρόνων. Μέσα σ’ αυτό το τετράδιο, μεταξύ άλλων ποιημάτων του Δροσίνη, του Πολέμη, του Μιλτιάδη Μαλακάση, του Μπολέτση, έχω πολλά ποιήματα του Καβάφη. Σας έφερα φωτοτυπία δύο σελίδες απ’ αυτό το τετράδιο: «Τα τείχη», «Che fece...il grand rifiuto» και «Aπολείπειν ο Θεός Αντώνιον». Σε άλλες σελίδες έχω την «Πόλη», “Τα Κεριά” που διαβάσατε. 

Μιλούσε πάντοτε ο Καβάφης στην ψυχή μου. Είναι μεγάλος ποιητής και συνδέεται, όπως ελέχθη, με την Πόλη μας. Έχει ένα ποίημα για το Καλεντέρι, για τον Βόσπορο –ζούσε κάπου εκεί κοντά- και περιγράφει τον Βόσπορο με το σεληνόφως –νομίζω ότι το ποίημά του αυτό δεν είναι πολύ γνωστό. Λένε οι κριτικοί –αυτό το διάβασα στην ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Δημαρά- ότι ο Καβάφης ήταν σκεπτικιστής, ήταν οπαδός της αρνήσεως. Δεν ξέρω τι εννοούν οι κριτικοί. Εάν, όμως, εννοούν τη σχέση του με τη θρησκεία, μάλλον δεν θα πρέπει να είναι αντικειμενική η κριτική αυτή. Ακούσαμε τον «Σταυρό», ακούσαμε τα «Περίχωρα της Αντιοχείας», ακούσαμε την «Εκκλησία», τη «Δέηση», πόσο περιπαθώς αγαπούσε το εσωτερικό ενός Χριστιανικού ναού ο Καβάφης και πόσο τον ενέπνεε, και πόσο καταφερόταν εναντίον του Ιουλιανού και των ειδώλων, και πόσο αγαπούσε τη Χριστιανική Εκκλησία. 

Λοιπόν, τον αγαπούμε τον Καβάφη και από αυτής της απόψεως, διότι αγαπούσε την Εκκλησία, αγαπούσε τη Χριστιανική μας θρησκεία. Θα εξακολουθήσω να τον διαβάζω από τα Άπαντά του, τα οποία έχω, στον ελάχιστο ελεύθερο χρόνο που έχω, ή θα «κλέβω» από τον χρόνο μου, που είναι υπερπλήρης, από τα Πατριαρχικά καθήκοντα για να με ξεκουράζει ψυχικώς, όπως με ξεκούραζε κάθε φορά που τον διάβαζα από το 1954, μισός αιώνας και παραπάνω! 

Σας ευχαριστούμε, διότι ήλθατε να ακούσουμε και να απολαύσουμε όλοι μαζί τον Καβάφη. Τιμήσατε και ενισχύσατε εμάς εδώ, τους ολίγους, οι οποίοι φυλάττουμε «πνευματικές Θερμοπύλες», «ποτέ από το χρέος μη κινούντες», όπως θα έλεγε ο Καβάφης». 

Αυτά είπε τότε ο Πατριάρχης. 

Ας επανέλθουμε στην εκδήλωση του Συνόλου Πολύτροπον. 

Τα πέντε από τα έξι ποιήματα του Καβάφη που ανθολόγησε ο Πατριάρχης στο τετράδιό του, παρουσιάσαμε στις ανά την Ελλάδα συναυλίες, επιλέγοντας μελοποιήσεις, για φωνή και πιάνο, σημαντικών ελλήνων συνθετών. 

Συγκεκριμένα: 

- Κεριά, του Γιάννη Α. Παπαϊωάννου (1953). Την ανέκδοτη χειρόγραφη παρτιτούρα μου την έδωσε η ίδια η γυναίκα του συνθέτη κ. Ειρήνη. 

- Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον, του Γιώργου Κουρουπού, ο οποίος το έγραψε κατόπιν προτροπής του μαέστρου Άλκη Μπαλτά για την εκδήλωση στο Φεστιβάλ Θρησκευτικής Μουσικής της Πάτμου (2006). 

- Θερμοπύλες, του Αντίοχου Ευαγγελάτου. Ο συνθέτης έχει γράψει ένα κύκλο τεσσάρων τραγουδιών σε ποίηση Καβάφη. 

- Τα τείχη του Λεωνίδα Ζώρα και 

- Η Πόλις, του Μίκη Θεοδωράκη. Το αρχικό θέμα βρίσκεται στην Τρίτη Συμφωνία του συνθέτη.

Μένει το Chè fece …il gran rifiuto, το οποίο δεν έχουμε μέχρι τώρα παρουσιάσει. Με την ευκαιρία, λοιπόν, του έτους Καβάφη, που είναι το 2013, με το Πολύτροπον θα παρουσιάσουμε μια νέα παραγωγή με τον τίτλο «Ο Καβάφης του Πατριάρχη», που θα περιλαμβάνει μελοποιήσεις σύγχρονων ελλήνων συνθετών πάνω στα Καβαφικά ποιήματα τα οποία ανθολόγησε πριν σχεδόν 55 χρόνια ο μαθητής Δημήτριος Αρχοντώνης, ο σημερινός Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος ο Α’. 

Κάτι ακόμα που συνδέει τον Πατριάρχη με τον Καβάφη είναι ότι ο ποιητής είχε γερές ρίζες στην Κωνσταντινούπολη. Ο πατέρας του Πέτρος Ι. Καβάφης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1814, ήταν μεγαλέμπορος βαμβακιού, από φαναριώτικο γένος που οι ρίζες του φαίνεται πως είναι βυζαντινές και η μητέρα του Χαρίκλεια Φωτιάδη γεννήθηκε στο Νιχώρι Κωνσταντινουπόλεως το 1834 από παλαιότατη οικογένεια της Πόλης. Το 1882, στη διάρκεια της αιγυπτιακής εξέγερσης κατά των Άγγλων, ο ποιητής, σε ηλικία 19 ετών, φεὐγει από την Αλεξάνδρεια και πηγαίνει με την οικογένειά του για τρία χρόνια (ως τον Οκτώβριο του 1885) στην Κωνσταντινούπολη, στο σπίτι του φαναριώτη παππού του, Γεωργάκη Φωτιάδη. Ο Καβάφης έγραψε και ένα ποίημα για το Νιχώρι, που μπορείτε να διαβάσετε εδώ.

Τα χειρόγραφα ποιήματα του Καβάφη που παραθέτουμε στις φωτογραφίες είναι από το μαθητικό τετράδιο του Πατριάρχη.