ΜΝΗΜΗ ΤΕΡΨΙΧΟΡΗΣ ΠΑΠΑΣΤΕΦΑΝΟΥ (1928-2019)

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

Με αφορμή την διθυραμβική κριτική πέντε αστέρων στο έγκριτο βρετανικό έντυπο BBC Music Magazine για το 4πλό CD στο οποίο ερμηνεύει έργα του Μπαχ. η διεθνούς φήμης σολίστ στο πιάνο Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου παραχώρησε πριν ένα χρόνο (Δεκέμβριος 2018) μία μεγάλη συνέντευξη, εφ' όλης της ύλης, προς το Αθηναϊκό/Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων. 

Ανάμεσα στα πολλά και σημαντικά, μνημόνευσε ιδιαιτέρως την πρώτη της δασκάλα, την μητέρα της, την Τερψιχόρη Παπαστεφάνου που τη μύησε στον κόσμο της μουσικής και βρίσκεται δίπλα της μέχρι σήμερα.  Η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου χαρακτήρισε το έργο της μητέρας της ως «άθλο», αφού «σε πολύ δύσκολες συνθήκες στην ελληνική επαρχία κατάφερε να μυήσει στο χορωδιακό τραγούδι πολύ απλούς ανθρώπους ακόμη κι αγράμματους και να τους κάνει μέσα από τη συμμετοχή τους στη χορωδία να συγκινηθούν από την ποίηση και τη μουσική. Μ΄ αυτή την έννοια πέρα από την κοινωνική διάσταση η προσφορά της στη μουσική παιδεία υπήρξε πολύ μεγάλη».

Η Τερψιχόρη Παπαστεφάνου απέδρασε από τον μάταιο αυτό κόσμο σήμερα, Σάββατο 21 Δεκεμβρίου 2019, πλήρης ημερών, αφήνοντας ισχυρό και ανεξίτηλο χνάρι στην μουσική ζωή του τόπου. 

Γεννήθηκε στον Βόλο, όπου πήρε και τα πρώτα μαθήματα πιάνου. Συνέχισε τις μουσικές σπουδές της στην Αθήνα όπου πήρε δίπλωμα πιάνου και ανώτερων θεωρητικών από το Ωδείο του Μανώλη Καλομοίρη. Το 1952 ο Μανώλης Καλομοίρης της εμπιστεύεται τη διεύθυνση και την αναδιοργάνωση του παραρτήματος του Εθνικού Ωδείου Τρικάλων. Έχοντας ιδιαίτερη αγάπη στο χορωδιακό τραγούδι, δημιουργεί παιδικές και μικτές χορωδίες. Έτσι γεννιέται η Χορωδία Τρικάλων, που γίνεται γνωστή στην Ελλάδα και στο εξωτερικό με τους δίσκους που ηχογραφεί πάνω σε τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη διασκευασμένα χορωδιακά από την ίδια την Τερψιχόρη Παπαστεφάνου. Είναι η πρώτη που μεταφέρει το έντεχνο ελληνικό τραγούδι σε χορωδιακή μορφή και η πρώτη που τολμά να το συνοδέψει λαϊκή ορχήστρα. 

Έγραψε η ίδια: 

"Στη μελαγχολική ατμόσφαιρα της δεκαετίας του '50 στις θεσσαλικές πόλεις, για άτομα της δικής μου ευαισθησίας, υπήρχαν δύο επιλογές. Ή θα βούλιαζες μέσα στην κατάθλιψη και στην αδράνεια, ή θα οπλιζόσουνα με δύναμη για κάτι δημιουργικό. Διαλέγοντας τη δεύτερη επιλογή, δημιουργήθηκε με πολλή προσπάθεια το θαύμα της χορωδίας Τρικάλων. Παράδειγμα και ερέθισμα και για άλλες μικρές ή μεγάλεις πόλεις. Με τις χορωδιακές μου διασκευές στα τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη γεννήθηκε κάτι καινούργιο. Η μεταφορά του έντεχνου τραγουδιού σε χορωδιακή μορφή. Έτσι άρχισε ο μύθος της Χορωδίας Τρικάλων."

Αποκαλυπτικό για την όλη εργασία της είναι το βιβλίο της "Ο μύθος μιας χορωδίας" (Προσκήνιο, 2003). 

Το 1966 εγκαθίσταται στην Αθήνα όπου τη βρίσκει η δικτατορία και σιωπά επτά ολόκληρα χρόνια. Αυτή την περίοδο αρχίζει να μελοποιεί έργα μεγάλων μας ποιητών τα οποία ηχογραφεί στη μεταπολίτευση.
Από την εργογραφία της: "Ελεύθεροι πολιορκημένοι" του Πάνου Παναγιωτούνη, "Αδούλωτη" της Έλλης Παπαδημητρίου, "Άσμα ασμάτων" της Παλαιάς Διαθήκης σε μεταγραφή Γιώργου Σεφέρη, "Πρελούδια" ποιήματα του Νικηφόρου Βρεττάκου, "Πόλεμος και Ειρήνη" του Γιάννη Ρίτσου, το ορχηστρικό "Καϋμοί στη γειτονιά" κ.α.
Αλλά ας επανέλθουμε στην "Χορωδία Τρικάλων" και ας δώσουμε τον λόγο στην ίδια την Τερψιχόρη Παπαστεφάνου: 

«Ηταν ένα "θαύμα" κοιταγμένο πολύπλευρα... Για τις γενικές πρόβες μάς είχαν παραχωρήσει ένα παμπάλαιο σχολείο χωρίς θέρμανση, με ελάχιστο φωτισμό. Φορτωνόμαστε κάθε βράδυ σακούλες με ξύλα, για ν' ανάψουμε κάτι άθλιες σόμπες που κάπνιζαν φρικτά. Ο ενθουσιασμός μας και το κέφι μας, μας κάνανε να μην αισθανόμαστε την κούραση και τα εμπόδια, προβλήματα επίσης που μας δημιουργούσαν μερικοί. Άλλοι γιατί είχαν κάποια καλλιτεχνικά απωθημένα και απέτυχαν στην προσπάθειά τους, κι άλλοι (όταν μάλιστα άρχισε η εποχή Θεοδωράκη) για πολιτικούς λόγους, άλλωστε κι ο άνδρας μου ήταν γνωστός αντιστασιακός. Θυμάμαι κάποιο βράδυ με βαρύ χειμώνα, να γλιστράμε φορτωμένοι με τα ξύλα στο παγωμένο χιόνι και φτάνοντας να βρούμε την πόρτα του σχολείου κλειστή με λουκέτο. Ψάξαμε στη γειτονιά και βρήκαμε κάποιο εργαλείο για να την ανοίξουμε. Πάντοτε θυμάμαι με συγκίνηση τις παγωμένες αυτές βραδιές, που ορισμένοι χορωδοί ερχόντουσαν κατ' ευθείαν από την κουραστική δουλειά τους, κρατώντας στο παγωμένο χέρι τους ένα γιαούρτι, μοναδικό γεύμα για να πάρουν λίγη δύναμη. Όμως η πρόβα όλους τους εμψύχωνε. Ποτέ δεν παρουσιάστηκαν προβλήματα στην απόδοσή τους... Οι χορωδοί αυτοί, παιδιά άσχετα σε κάθε έννοια μουσικής γνώσης, ρούφαγαν σαν σφουγγάρι και μάθαιναν, με το αυτί που λένε, έργα κλασικά πολύ δύσκολα και φολκλορικά όλων των χωρών καθώς και νέγρικα... Ήταν μια τεράστια προσπάθεια που, ξεκινώντας την, έμπαινες όλο σε νέους δύσκολους δρόμους, γιατί αυτά τα έργα θέλουν ορχήστρες. Στα Τρίκαλα δεν υπήρχε ορχήστρα. Μόνο η μπάντα του στρατού. Από εκεί παίρναμε τα πνευστά. Τα έγχορδα από τη Λάρισα, το Βόλο, τη Θεσσαλονίκη. Τα έξοδα δικά μου και οι πρόβες στους ίδιους ιδανικούς χώρους... Όμως το αποτέλεσμα ήταν όμορφο, ο ενθουσιασμός μας μεγάλος και οι κριτικές ενθουσιώδεις».

Χαρακτηριστικό είναι το κριτικό σημείωμα του Μίνου Δούνια, στην «Καθημερινή» (15/12/'55), μετά την πρώτη εμφάνιση της Χορωδίας στην Αθήνα: «Ευχαρίστως εθυσίασα την "Παθητική" του Τσαϊκόφσκι, χάριν της συναυλίας που έδωσε συγχρόνως η Χορωδία Τρικάλων στο Παλλάς. Τα δείγματα καλλιτεχνικής εργασίας που παρουσίασε στο αθηναϊκό κοινό το λαμπρό αυτό συγκρότημα ανήκουν στα απροσδόκητα του τόπου μας που ξαφνιάζουν και συγκινούν. Εκατόν πενήντα νέοι, νέες και παιδιά εν στολή ξεκίνησαν από τα Τρίκαλα υπό τη διεύθυνση αξιοθαύμαστης γυναίκας, της κ. Τερψιχόρης Παπαστεφάνου, για να επιδείξουν στην πρωτεύουσα μια λαμπρή εργασία... Πρώτον, υπενθύμισαν σε δύο εκατομμύρια Αθηναίους ότι δεν έχουν πια ούτε μια χορωδία της προκοπής. Δεύτερον, έδωσαν ένα παράδειγμα σε άλλες επαρχιακές πόλεις τι είναι δυνατόν να δημιουργηθεί εκ του μηδενός, όταν υπάρχει η διάθεσις και ένας μουσικός να αναλάβει την ευθύνη της διαπαιδαγωγήσεως μιας χορωδίας. Το έργο των Τρικαλινών είναι σημαντικό και ως πράξις και ως παράδειγμα».

Στη μνήμη της παραθέτουμε, ενδεικτικά, τα τραγούδια Μανούλα μου και Θαλασσοπούλια μου του Μάνου Χατζιδάκι, με την Ορχήστρα - χορωδία της Τερψιχόρη Παπαστεφάνου, δίσκος 45 (1965), αλλά και την εργασία της, του 1966, πάνω σε τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη