Ο ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΑΝΟ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ

Οδυσσέας Ελύτης - Μάνος Χατζιδάκις - Κάρολος Κουν το 1957 στο υπόγειο του Θεάτρου Τέχνης
τις μέρες του Κύκλου με την Κιμωλία του Brecht. Η φωτογραφία είναι από το αρχείο του Γιώργου Χατζιδάκι 

Οδυσσέας Ελύτης

Το χρονικό μιας δεκαετίας

Από τα «Ανοιχτά χαρτιά»

Μέσα σ’ αυτό το νταβαντούρι, μια μέρα μας έπεσε, θυμάμαι, από τον ουρανό ένα νούμερο που δεν το περιμέναμε. Ήταν ένας νέος λεπτός, με κοντό σγουρό μαλλί και μεγάλα μαύρα μάτια, που, φυσικά, έγραφε κι εκείνος στίχους ελεύθερους, όταν όμως είδε ότι τα χειρόγραφά του δεν προξενήσανε την εντύπωση που προσδοκούσε, το γύρισε αμέσως αλλού. Ήτανε, λέει, και μουσικός. Μουσικός; Απορήσαμε όλοι μας. Δηλαδή τι μουσικός; Βιολιστής; Πιανίστας; Όχι, όχι, μας εξήγησε. Ήταν συνθέτης. Έ, αυτό δεν το περιμέναμε. Υπήρχε, λοιπόν στην Ελλάδα τέτοιο είδος; Είδηση δεν είχαμε. Ο τελευταίος συνθέτης που ξέραμε ήταν ο Μανώλης Καλομοίρης. Ύστερα τι σχέση μπορούσε να έχει η μουσική με τη μοντέρνα ποίηση; Μεγάλη, μας αποκρίθηκε. Απόδειξη ότι είχε κάνει μουσική για την Αμοργό και για τις «Παραλλαγές πάνω σε μιαν αχτίδα».

Βρεθήκαμε σε αμηχανία. Στο κεφάλαιο της μουσικής, ήμασταν, εκείνη τη στιγμή το συνειδητοποιούσαμε, ασυγχώρητα καθυστερημένοι. Γνωρίζαμε αόριστα την ύπαρξη της δωδεκάφθογγης μουσικής, τα ονόματα -και μόνον αυτά- του Schönberg και του  Alban Berg. Δίσκοι, πικάπ, μαγνητόφωνα, δεν είχανε ακόμη εφευρεθεί, τουλάχιστον δεν είχαν περάσει στην κοινή χρήση. Από την άλλη μεριά ο Υπερρεαλισμός -άγνωστο για ποιους λόγους- δεν τα πήγαινε καλά με τη μουσική. Ο Breton την εξόριζε από την πολιτεία του, όπως ο Πλάτων την ποίηση. Ίσως να ’φταιγε κι η ιδιοσυγκρασία του, ίσως και στην εποχή των Μανιφέστων να μην είχε ακόμη σημάνει η ώρα της μουσικής. Ενώ τώρα…

Κοιτάξαμε το νεαρό συνομιλητή μας με δυσπιστία. Επί τέλους, αν έλεγε αλήθεια, δεν είχε παρά να μας το αποδείξει. Τον οδηγήσαμε αμέσως στο σπίτι του Βαλαωρίτη, κι εκεί, ο Μάνος Χατζιδάκις -αυτός ήταν ο νέος συνθέτης- κάθισε στο πιάνο. Δεν έχει πια καμιά σημασία τι μας έπαιξε εκείνο το απομεσήμερο. Όπως εξομολογήθηκε ο ίδιος αργότερα, δεν υπήρχε τίποτε συγκεκριμένο στο νου του, απλώς αυτοσχεδίασε. Το αθώο ψέμα που μεταχειρίστηκε για να μας πλησιάσει, και να κινήσει το ενδιαφέρον μας, δεν τον εμπόδισε καθόλου - φτάνει που βρέθηκαν τα δάχτυλά του επάνω στα πλήκτρα - να το ανατρέψει και να το κάνει μια μαγική αλήθεια. Τόσο πολύ θα ’λεγες ότι ο αυτοδημιούργητος αυτός νέος ήταν ξεχειλισμένος από μελωδικότητα, τόσο πολύ γειτόνευε με μια περιοχή παρθένα, γεμάτη από ανεκμετάλλευτους ήχους και ρυθμούς, που έφτανε να τη σκουντήξει λιγάκι με τον αγκώνα του επάνω στο πιάνο, για να γεμίσει το δωμάτιο, να γεμίσει αργότερα η Ελλάδα κι ο κόσμος όλος από μιαν άλλου είδους γοητεία.
Και βέβαια, η συναναστροφή του με τους ποιητές της γενεάς αυτής τον βοήθησε. Πανέξυπνος καθώς ήταν, μπήκε αμέσως στο κλίμα τους, εργάσθηκε πάνω στα μοτίβα τους, και χρησιμοποίησε, τουλάχιστον στις πρώτες του δημιουργίες, την ίδια γλώσσα των κοινών συμβόλων που, ανεξάρτητα από την προσωπική εμπειρία του καθενός, είχε, η ελληνική υπερρεαλιστική παράταξη, θέσει σε κυκλοφορία. Είναι ένα παράδειγμα που αναφέρω αυτή τη στιγμή, χωρίς να βρίσκω ότι έχει άλλη ευρύτερη σημασία, δείχνει όμως χαρακτηριστικά, πόσο, στις εποχές που ένα καινούργιο πνεύμα αναπτύσσεται και ανεβαίνει, αφήνει στον αέρα μερικά κοινά σύμβολα που ο καθένας αισθάνεται το δικαίωμα να εκμεταλλευθεί, χωρίς για τούτο να προδίδει ούτε τον εαυτό του, ούτε τους άλλους. Αυτό δεν αφορά μόνο τον Μάνο Χατζιδάκι που χωρίς να ‘χει καμιά σχέση με τη θάλασσα έγραψε μουσική Για μια μικρή λευκή αχιβάδα. Ο Νίκος Γκάτσος δεν είχε ζήσει ποτέ του σε νησί όταν έδινε στο ποιητικό του έργο τον τίτλο Αμοργός και ο άλλος νέος συνθέτης που φανερώθηκε αργότερα, ο Μίκης Θεοδωράκης, καμιάν ανάλογη εμπειρία όταν προσεταιριζότανε για τα τραγούδια του τη μαγική λέξη Αρχιπέλαγος. Αλλά δε χωράει συζήτηση ότι μονάχα για τους minores η τέχνη περιορίζεται στην παρατήρηση και την εξομολόγηση. Για κάθε βήμα πιο πέρα, τον πρώτο λόγο έχει μια δύναμη που ξέρει να οικειοποιείται την ευαισθησία της εποχής και να ενσωματώνει στην έκφρασή της, οδηγημένα σε αντικειμενική κατάσταση κι εκείνα, τα προσωπικά βιώματα.

Παραθέτουμε στη συνέχεια ένα προ εικοσαετίας ηχητικό ντοκουμέντο:
Ζωντανή ηχογράφηση συναυλίας που δόθηκε τον Ιούνιο του 1999 στην Αθήνα στη στοά του βιβλίου με τίτλο "Το θέατρο και ο Μάνος Χατζιδάκις¨ με την Μάρθα Τομπουλίδου, τον Τάση Χριστογιαννόπουλο και τον Μίλτο Λογιάδη στο πιάνο.
Από το A' μέρος της συναυλίας: "Ο κύκλος με την κιμωλία" του Μπέρτολτ Μπρεχτ σε μετάφραση Οδυσσέα Ελύτη. Διασκευή: Μάρθα Τομπουλίδου.