"Ο ΜΕΓΑΣ ΙΕΡΟΕΞΕΤΑΣΤΗΣ" ΤΟΥ ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ, ΤΟΥ ΡΟΖΑΝΟΦ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΣ ΣΕΡΟ

Ilya Glazunov, Grand Inquisitor (1985)

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

Πρόσφατος, εύχυμος καρπός των εκδόσεων s@mizdat, ο «Θρύλος για τον Μεγάλο Ιεροεξεταστή του Ντοστογιέφσκι» του Βασίλι Β. Ροζάνοφ, που μετέφρασε ο υπεύθυνος των εκδόσεων, φιλόπονος Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης, προτάσσοντας μια εκτενή, κατατοπιστικότατη εισαγωγή. 

Το βιβλίο εκδίδεται φέτος, δηλαδή 100 χρόνια από τον θάνατο του Ροζάνοφ, ο οποίος πέθανε στις 5 Φεβρουαρίου 1919.

Στην εισαγωγή διαβάζουμε, μεταξύ άλλων: 

"Δεν υπάρχει άλλο φαινόμενο, τόσο δημιουργικών, τόσο επικών και τόσο εσχατολογικών διαστάσεων στην ιστορία της Ρους σαν την ρωσική αναγέννηση των αρχών του 20ού αιώνα. Μέσα σε τρεις περίπου δεκαετίες, όλα εκείνα οι αιώνες εγκυμονούσαν, ήρθαν στον κόσμο με εκτυφλωτικό φως και σκόρπισαν τα σκοτάδια που συσσωρεύονταν πάνω από την οικουμένη. 

Μέσα σ’ αυτό το ιστορικό πλαίσιο αναδύεται η μορφή του Βασίλι Βασίλιεβιτς Ροζάνοφ (1856 – 1919). Μορφή σκοτεινή και αινιγματική. Μορφή προφητική και αποκαλυπτική. Μορφή εσχατολογικών προσδοκιών και μεταφυσικών ανησυχιών.

Βασίλι Ροζάνοφ Προσωπογραφία δια χειρός Λεόν Μπακστ

Το φιλοσοφικό έργο του Β. Β. Ροζάνοφ θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι μέρος εκείνων των φιλοσοφικών και λογοτεχνικών κύκλων των αρχών του 20ού αιώνα που καθόρισαν το κίνημα της ρωσικής πνευματικής αναγέννησης, ωστόσο οι ιδιαιτερότητές του κάνουν την προσωπικότητά του να ξεχωρίζουν και μας επιτρέπουν να το θεωρήσουμε ως μια ξεχωριστή περίπτωση και μη τυπικό εκπρόσωπό της. 

Ο «Θρύλος για τον Μεγάλο Ιεροεξεταστή» του Β. Β. Ροζάνοφ είναι το έργο εκείνο που του χάρισε, αμέσως μετά την έκδοση του, την αναγνώριση και τον καθιέρωσε ως κεντρική φιγούρα της ρωσικής πνευματικής αναγέννησης. 

Ο «Θρύλος» είναι ένα βιβλίο που άσκησε τεράστια επίδρασης στους συγχρόνους του και μέχρι σήμερα θεωρείται ως ένα από τα αριστουργήματα αυτής της τόσο ταραγμένης μα και δημιουργικής περιόδου της ρωσικής ιστορίας. Ο «Θρύλος» είναι ένα βιβλίο «σκοτεινό», ένα βιβλίο προφητικό, ένα βιβλίο εσχατολογικών προσδοκιών. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο, το γεγονός ότι ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ως αναλυτικό εργαλείο την «Αποκάλυψη του Ιωάννη». Για να κατανοηθεί ο «Θρύλος» τόσο ως φιλοσοφικό δοκίμιο όσο και ως απόπειρα φιλοσοφικής- λογοτεχνικής ανάλυσης θα πρέπει να ειδωθεί στο ιστορικό πλαίσιο που γράφτηκε και εκδόθηκε. Αυτό δεν μειώνει σε τίποτα την διαχρονική του αξία. Απεναντίας, ενισχύει την άποψη που θέλει αυτό το βιβλίο «οδηγό κατανόησης» του εμβληματικού αυτού αποσπάσματος από το έργο του Φ. Μ. Ντοστογιέφσκι.

Στο παράρτημα του βιβλίου περιλαμβάνεται το δοκίμιο του Βασίλι Ροζάνοφ για τον Νικολάι Βασίλιεβιτς Γκόγκολ, δίνοντας έτσι πανόραμα όχι μόνο του προσωπικού του στοχασμού, μα και των δρόμων που ακολούθησε η ρωσική φιλοσοφική και θεολογική σκέψη κατά τον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα."

Φυσικά, η ελευθερία είναι κι εδώ το κυρίαρχο στοιχείο, παρά την «αποκαλυπτική» ερμηνεία του Ροζάνοφ. Έχει ενδιαφέρον το ότι ο Ροζάνοφ αντιμετωπίζει την ελευθερία του «Θρύλου» ως βάσανο, ενώ ο ήρωας του Υπογείου την βλέπει ως ένα θετικό χαρακτηριστικό. 

Ο «Θρύλος» του Μ. Ιεροεξεταστή ανεβαίνει πια συχνά στο θέατρο, με την μορφή θεατρικού αναλογίου, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό.
Αυτόν τον καιρό η Λυδία Κονιόρδου ανεβάζει τον συγκλονιστικό μονόλογο στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης. 

Ο διάσημος Γάλλος σκηνοθέτης Patrice Chéreau (1944-2013) τον παρουσίασε στην Αθήνα το 2008. Σκέπτομαι ότι το έργο του Ροζάνοφ για τον Μ. Ιεροεξεταστή θα πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπ’ όψιν από τους ηθοποιούς και σκηνοθέτες που επιθυμούν να ανεβάσουν τον μονόλογο. Θα μπορούσε και κάποια αποσπάσματα του Ροζάνοφ να διαλέγονται με τον Ντοστογιέφσκι – άλλωστε υπήρξαν και σύγχρονοι – ώστε να αναδειχθούν πλευρές που ίσως δεν υποπτευόμαστε γύρω από το μοναδικό αυτό «Θρύλο» - ύμνο στην Ελευθερία, ο οποίος θεωρείται από τους μελετητές το σημαντικότερο αυτόνομο κείμενο του Ντοστογιέφσκι. Και φαίνεται πως η ιστορία δικαιώνει αυτή την εκτίμηση.

Σε μια συνέντευξή του στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ της Κυριακής, τότε το 2008, στον δημοσιογράφο Ηλία Μαγκλίνη, ο Πατρίς Σερό λέει συγκλονιστικά πράγματα! Αυτός ο κατά δήλωσίν του «άθεος»! Προσέξτε, παρακαλώ, τη σκέψη του:

«Εξεπλάγην όταν ξαναδιάβασα αυτό το κείμενο. Νόμιζα ότι ήξερα τους “Καραμαζόφ” αλλά όταν έπεσα πάνω στο κείμενο είδα ότι το ερώτημα της ύπαρξης του Θεού τίθεται με έναν τρόπο ιλιγγιώδη. Εχει να κάνει με τον φόβο του ανθρώπου να είναι ελεύθερος. Φοβόμαστε την ελευθερία. Προτιμούμε κάποιος άλλος να μας λέει τι είναι καλό και κακό. Για τον σύγχρονο άνθρωπο η ελευθερία είναι ένα φορτίο. Γι’ αυτό και είναι ένα πολιτικό κομμάτι. Δεν έχει μόνο να κάνει με τη θρησκεία αλλά και με τον κομμουνισμό. Ο κομμουνισμός έχει πολλά κοινά με όλες τις Εκκλησίες: εμείς αποφασίζουμε για σένα τι είναι καλό και τι είναι κακό, σου δίνουμε μιαν επίφαση ισότητας αλλά το αντίτιμο είναι να μας παραδώσεις την ελευθερία σου.
Ο φονταμενταλισμός έχει επιστρέψει. Ο Χριστός απέτυχε λοιπόν; Το τρομερό με το κείμενο του Ιεροεξεταστή είναι ότι έχει μια λογική, τα επιχειρήματά του είναι ευφυή, ειδικά όταν σχολιάζει τους τρεις πειρασμούς του Χριστού στην έρημο.
Προσπαθούσα από μικρός να καταλάβω τι γίνεται στον κόσμο, κάτι που είναι αρκετά δύσκολο από μόνο του. Τι είναι καλό, κακό, δίκαιο, άδικο. Ισως κάποτε να ήταν πιο εύκολη η σχέση με την Εκκλησία, η υποταγή των ανθρώπων σε κάποια σχήματα. Αυτό το κείμενο με ξαναβάζει μέσα σε όλα αυτά και μετά την παράσταση (σ.σ. έχει παρουσιάσει το συγκεκριμένο αναλόγιο στο εξωτερικό) έχω δει τον κόσμο να βγαίνει αναστατωμένος. Αυτό είναι καλό. Να θέτεις ερωτήματα. Οι απαντήσεις περιττεύουν.
Δεν πιστεύω στον Θεό. Μακάρι να μπορούσα. Οπως και δεν μπορώ να πιστέψω ότι υπάρχει μετά θάνατον ζωή. Συνήθως το πιστεύουμε επειδή είμαστε τρομαγμένοι. Δεν θέλουμε να δεχθούμε ότι μας περιμένει μια μαύρη τρύπα, ότι ακολουθεί το κενό. Δεν τρέφω σεβασμό για την Εκκλησία, σέβομαι όμως το θρησκευτικό αίσθημα. Με απασχολεί πολύ η έννοια του ιερού, αλλά όχι μέσα από το πρίσμα της πίστης.
Ο Ντοστογιέφσκι είχε γράψει ότι αν δεν υπάρχει Θεός τότε όλα επιτρέπονται. Η ειρωνεία είναι ότι ειδικά σήμερα, που υποτίθεται ότι όλα επιτρέπονται, κάποιοι σκοτώνουν ανθρώπους στο όνομα του Θεού».

Τι να σχολιάσει κανείς; Πόσο, άραγε, οι τάχα και πιστοί είναι άξιοι της ελευθερίας του Θεού. Πόσο πραγματικά τον αναζητούν. Πόσο περιχαρακωμένοι είναι σε βεβαιότητες και αυτονόητα, που ο ίδιος ο Χριστός ανέτρεψε… Πόσο έχουν την αίσθηση του ιερού, που απασχολεί τον Σερό. Πόσο «σκοτώνουν» ανθρώπους – καταδικάζοντάς τους με τα λόγια και τα έργα μας, πάντα στο όνομα του Θεού!...