ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΥ H. Carrère d’ Encausse ΓΙΑ ΤΗΝ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΤΩΝ ΡΟΜΑΝΩΦ

Δημήτρης Μπαλτᾶς 

H. Carrère d’ Encausse, Les Romanov. Une dynastie sous le règne du sang, Pluriel-Fayard, Paris 2013, σελ. 440 

Tήν ἱστορία τῆς δυναστείας τῶν Ρομάνωφ (1613-1913), «τρεῖς αἰῶνες δόξας, δύναμης και αἵματος» (σ. 11), παρουσιάζει ἡ γνωστή γαλλίδα ἀκαδημαϊκός H. Carrère d’ Encausse. 

Ἡ Carrère d’ Encausse ἀρχίζει τήν ἀφήγησή της λίγο νωρίτερα, τήν ἐποχή τοῦ Ἰβάν τοῦ Δ΄, ὁ ὁποῖος ἀποτελεῖ «τήν ἐνσάρκωση τοῦ τραγικοῦ πεπρωμένου τῆς Ρωσσίας» (σ. 19) ἀλλά καί τήν «προεικόνιση τῶν ὁλοκληρωτικῶν κρατῶν τοῦ 20οῦ αἰ.» (σ. 20). 

Ἡ βασιλεία τοῦ πρώτου τῆς δυναστείας τῶν Ρομάνωφ, τοῦ Μιχαήλ, ὁ ὁποῖος στέφθηκε τσάρος στίς 21 Ἰουλίου τοῦ 1613, χαρακτηρίζεται ἀπό «τό ἄνοιγμα πρός τόν ἐξωτερικό κόσμο καί στούς ξένους» (σ. 37). 

Ἀλλά ὁ ἵδιος αἰώνας χαρακτηρίζεται ἀπό τό σχίσμα τῶν Ρασκόλινικων, πού ἀντετίθεντο στίς ἐκκλησιααστικές μετρρυθμίσεις τοῦ πατριάρχη Νίκωνα. Γιά τήν H. Carrère d’ Encausse, στήν σύγκριση μεταξύ τοῦ σχίσματος αὐτοῦ καί τῆς Μεταρρύθμισης στήν Δύση, παρατηρεῖται ἡ διαφορά ὅτι «ἡ Μεταρρύθμιση ὑπῆρξε ἡ ἐπανάσταση τῶν ἀνθρώπων ἐνάντια σέ μία ἐκκλησιαστική αὐθεντία, ἐνῶ τό Ρασκόλ ἦταν ἡ ἐπανάσταση τῶν πιστῶν ἐνάντια στίς μεταρρυθμίσεις πού προτάθηκαν ἀπό τήν Ἐκκλησία» (σ. 47). 

Το ἑπόμενο καί μάλιστα ἐκτενές (σσ. 56-104) κεφάλαιο ἀναφέρεται στήν ἐποχή τοῦ Μ. Πέτρου, γιά τό «ἔργο τοῦ ὁποίου δεν ὑπάρχει ὁμοφωνία στήν ρωσσική κοινή γνώμη» (σ. 75). Σέ κάθε περίπτωση, ὁ Μ. Πέτρος ἐπιχείρησε νά θεμελιώσει ἕνα σύγχρονο κράτος. Ἐκτός ἀπό τίς μεταρρυθμίσεις στήν ἐκπαίδευση, ὁ Πέτρος προχώρησε στήν «κατάργηση τοῦ πατριαρχείου τῆς Μόσχας καί τήν ἀντικατάστασή του ἀπό τήν Ἁγία Σύνοδο» (σ. 87) καί ἐπίσης στήν ἵδρυση τῆς «Ἀκαδημίας τῶν ἐπιστημῶν» (σ. 89), ἡ ὁποία «ἔγινε τό σύμβολο τῆς νέας Ρωσσίας» (σ. 90). Ἔτσι ἐκείνη την ἐποχή σχηματίζονται τρόπον τινα δύο Ρωσσίες μέσα στήν αὐτοκρατορία. 

Ἀλλά και μία ἄλλη φυσιογνωμία τῆς δυναστείας τῶν Ρομάνωφ, ὁ Πέτρος Γ’, κατά τόν 18ο αἰ., προχώρησε ἕνα βῆμα παραπέρα, ἀπαιτώντας «νά ἀφαιρεθοῦν οἱ εἰκόνες ἀπό τίς ἐκκλησίες, ἐπειδή ἦσαν ἀντικείμενα ἑνός εἰδωλολατρικοῦ πολιτισμοῦ» (σ. 141). Δέν μπορεῖ νά ἀποκλεισθεῖ τό ἐνδεχόμενο νά ἔχουμε ἐδῶ μία νίκη τοῦ προτεσταντισμοῦ μέσα στήν Ρωσσία. 

Ἐάν ὁ Πέτρος Γ΄ δέν εἶχε ἄμεση σχέση μέ τήν Ρωσσία καί τόν πολιτισμό της, τό ἴδιο ἰσχύει καί γιά τήν Αἰκατερίνη Β΄, μέ τήν διαφορά ὅμως ὅτι «αὐτή ἐξοικειώθηκε μέ σοβαρότητα μέ τόν πολιτισμό τῆς Ρωσσίας» (σ. 148), μέ ἀποτέλεσμα «νά ἀπολαμβάνει τήν εὔνοια τοῦ ρωσσικοῦ λαοῦ» (σ. 153). Στά χρόνια τῆς βασιλείας της ἡ Αἰκατερίνη Β΄ εἶχε νά ἀντιμετωπίσει τήν περίφημη ἐξέγερση τοῦ Πουγκατσώφ. Ἐπί τοῦ προκειμένου ἡ Carrère d’ Encausse ἐπισημαίνει ὅτι σ’ αὐτήν τήν ἐξέγερση, ἡ ὁποία εἶχε κοινωνικά καί ἐθνικά χαρακτηριστικά, «οἱ δύο Ρωσσίες, ἡ ‘’ἀληθινή’’ καί ἡ ‘’νέα’’ βρέθηκαν πρόσωπο μέ πρόσωπο» (σ. 176). 

Δέν θα ἐπιμείνω ἰδιαίτερα στίς προσωπικότητες τῶν τσάρων Παύλου Α΄ και Ἀλεξάνδρου Α΄ τῶν ὁποίων ἡ ζωή ἀλλά καί ὁ θάνατος παρουσιάζουν πολλά ἐρωτηματικά καί ἔχουν ἀπασχολήσει κατά καιρούς τήν ἱστορική ἔρευνα. 

Στά χρόνια τῶν ἑπομένων τσάρων καί ἰδίως ἐπί Νικολάου Α΄ καθιερώνεται «ἡ γραφειοκρατική-στρατιωτική μέθοδος διακυβέρνησης» (σ. 259). Συναντοῦμε ἀκριβῶς ἐδῶ τήν δημιουργία τοῦ ἀστυνομικοῦ κράτους τήν ὁποία βεβαίως θά δοῦμε ἐκ νέου καί πιό συστηματικά στά χρόνια τοῦ σοβιετικοῦ καθεστῶτος. 

Ἀντιθέτως, ἐπί Ἀλεξάνδρου Α΄, τουλάχιστον στήν ἀρχή τῆς βασιλείας του, δίδεται ἡ εἰκόνα μιᾶς «ἄνοιξης στήν πολιτική». Τίθενται ζητήματα ὅπως ἡ κατάργηση τῆς δουλοπαροικίας, ἡν ὀργάνωση τῆς κοινωνικῆς ἀντιπροσώπευσης (zemstvo), ἡ αὐτονομία τῶν πανεπιστημίων. Προστίθεται δέ σωστά ὅτι «ἡ βασιλεία τοῦ Ἀλεξάνδρου Γ΄ χαρακτηρίζεται ἀπό πραγματική οἰκονομική ἀνάπτυξη» (σ. 342). 

Ἄν καί ὁ τελευταῖος τῶν τσάρων Νικόλαος Β΄ «κράτησε κοντά του τόν [ὑπουργό οἰκονομικῶν τοῦ πατέρα του] Βίττε» (σ. 355), καί ἀργότερα τοποθέτησε ὡς πρωθυπουργό τόν Στολύπιν (βλ. ἀναλυτικῶς σσ. 369-379), φαίνεται ὅτι ἡ πορεία πρός τήν ἀνατροπή τῆς μοναρχίας ἦταν πλέον προδιαγεγραμμένη. Ὡς «πρελούδιο» τοῦ 1917 καί «τῆς νίκης τοῦ Λένιν» μπορεῖ νά θεωρηθεῖ ἡ ἐπανάσταση τοῦ 1905. 

Οἱ τελευταῖες σελίδες (σσ. 400-404) τοῦ βιβλίου τῆς Carrère d’ Encausse ἀναφέρονται στήν ἐκτέλεση τῆς τσαρικῆς οἰκογένειας τήν νύχτα τῆς 16ης πρός 17η Ἰουλίου τοῦ 1918. 

Μεταξύ τῶν συμπερασμάτων τῆς γαλλίδας ἱστορικοῦ μπορεῖ νά κρατήσει κανείς τήν ἐπισήμανση ὅτι ἡ ἱστορία τῶν Ρομάνωφ εἶναι ἡ ἱστορία δύο Ρωσσιῶν, «τῆς Ρωσσίας τῶν ταπεινῶν πού εἶναι ὑποταγμένοι στήν θεία δικαιοσύνη, καί τῆς Ρωσσίας τῶν ἐλίτ πού ἔχουν ἀνατραφεῖ μέ τήν εὐρωπαϊκή κουλτούρα» (σ. 408). 

Ἡ Carrère d’ Encausse παρουσιάζει λοιπόν ἐδῶ μέ κριτική ματιά πρόσωπα καί πράγματα τῆς ρωσσικῆς ἱστορίας, καί συγκεριμένα τῆς ἐποχῆς πού κυριάρχησε ἡ δυναστεία τῶν Ρομάνωφ.