Η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΣ ΠΑΠΑΣΤΕΦΑΝΟΥ

Πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη 17 Ιανουαρίου 2024 στην Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος Λίλιαν Βουδούρη στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, η παρουσίαση των δύο νέων βιβλίων της πιανίστας και συνθέτριας Αλεξάνδρας Παπαστεφάνου:  

J.S. Bach, o Μουσικός του Απείρου (Β´ Έκδοση, Νοέμβριος 2022) 

Μικρές Επιστολές για τους νέους μουσικούς (Δεκέμβριος 2023) 

Ομιλητές ήσαν οι: 

Μιχάλης Πατσέας 

Μαέστρος, Διευθυντής των Ωδείων Kodaly και Athenaeum, 

Με αφορμή τα «Μικρά κείμενα για τους νέους μουσικούς»: 

-Στοχασμοί πριν τη μεγάλη μουσική. 

Ευστράτιος Θεοδοσίου 

Αστροφυσικός, Ομότιμος καθηγητής ΕΚΠΑ, Πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών: 

-Το Άπειρο στη Φυσική. 

Κωνσταντίνος Κακαβελάκης 

Συνθέτης, καθηγητής Ιστορικής Μουσικολογίας: 

-Ο Μπαχ, η Ελλάδα, η μαθηματική και κοσμολογική- θεολογική σκέψη στη μουσική του. 

Παναγιώτης Ανδριόπουλος 

Θεολόγος - μουσικός

-Ο Μπαχ της Αλεξάνδρας Παπαστεφάνου, ο απόλυτος ορισμός της Musica Poetica. 

Η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου αναφέρθηκε στην συγγραφική δουλειά της, ενώ ακούστηκαν και ηχογραφημένα αποσπάσματα από την δισκογραφία της στον Μπαχ. 

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

Πριν ένα περίπου χρόνο, την Παρασκευή 3 Φεβρουαρίου 2023, κυκλοφόρησε από την First Hand Records ανά τον κόσμο και σε όλες τις ψηφιακές πλατφόρμες το cd της Αλεξάνδρας Παπαστεφάνου, με τίτλο “TEARS FROM BABYLON”, το οποίο περιλαμβάνει δικές της μεταγραφές (και δυο διασκευές) για πιάνο, από καντάτες και έργα για εκκλησιαστικό όργανο του J.S. BACH. 

Ταυτόχρονα κυκλοφορούσε σε δεύτερη έκδοση το βιβλίο της Αλεξάνδρας Παπαστεφάνου για τον Μπαχ, με τίτλο: J.S. BACH – Ο Μουσικός του Απείρου (εκδόσεις Παπαγρηγορίου – Νάκας). 

Να σημειώσουμε ότι η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου έχει ερμηνεύσει ολόκληρο το έργο του Μπαχ και έχει δισκογραφήσει το Καλώς Συγκερασμένο Πληκτροφόρο, τις Γαλλικές σουίτες και Φαντασίες, και τις Παραλλαγές Γκόλντμπεργκ του Μπαχ, αποσπώντας διεθνώς διθυραμβικές κριτικές. 

Την ακούς να παίζει Μπαχ ή να ερμηνεύει καντάτες του Μπαχ σε δική της μεταγραφή για σόλο πιάνο και επιβεβαιώνει στην πράξη αυτό που η ίδια λέει: «Είχα τη βαθιά βεβαιότητα πως το έργο του Μπαχ είναι μεν σκαλισμένο στις ρωγμές του χρόνου, ενσωματωμένο στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης, αλλά δεν στέκει παγωμένο στις επάλξεις του παρελθόντος». 

Η Παπαστεφάνου ζωοποιεί τον Μπαχ με τρόπο πρωτόφαντο στον καιρό μας. Όχι μόνο με τις μοναδικές ερμηνείες της, αλλά τώρα και με τις διασκευές της και την μεταγραφική δουλειά της. Αυτή η τελευταία και ξεχωριστή εργασία της μας αποκαλύπτει πόσο έχει χωνέψει, πόσο έχει αφομοιώσει τον Μπαχ, για να μπορεί να τον κάνει σημερινό, μεταγράφοντάς τον με επιτυχία και να τον βάζει να «συνδιαλέγεται» με την σύγχρονη τζαζ και την εναλλακτική μουσική. 

Κατέχει απόλυτα τον «κλασικό» Μπαχ και γι’ αυτό τον βλέπει και τον παίζει από τζαζ έως και ροκ (!) διαλεγόμενο με τις μουσικές του καιρού μας. Ο Μπαχ της Παπαστεφάνου είναι η μουσική του απείρου, αλλά και η χώρα του αχωρήτου. 

Ο ψηφιακός δίσκος με τις μεταγραφές – η απόλυτη θα έλεγα Μουσική Ποιητική της Παπαστεφάνου με άξονα τον Μπαχ - έχει τίτλο “TEARS FROM BABYLON”, δηλαδή δάκρυα από την Βαβυλώνα. Ο τίτλος είναι εμπνευσμένος, προφανώς, από το προτελευταίο κομμάτι του cd, το ομώνυμο Χορικό Πρελούδιο «Επί των ποταμών Βαβυλώνος» (An Wasserflüssen Babylon), που μας παραπέμπει κατευθείαν στον ψαλμό 136: «Επί των ποταμών Βαβυλώνος εκεί εκαθίσαμεν και εκλαύσαμεν εν τω μνησθήναι ημάς της Σιών». 

Έτσι, όντες στην εξορία της υπαρξιακής και αισθητικής αιχμαλωσίας, ο Μπαχ της Παπαστεφάνου μας επαναφέρει στην γη της επαγγελίας του μεγάλου κάντορα της Λειψίας. Εκεί όπου απέδρα πάσα οδύνη, λύπη και στεναγμός και βασιλεύει ήχος καθαρός εορταζόντων. 

Ο Σεφέρης έχει κάνει την εξαιρετικά σημαντική παρατήρηση που συνδέει τη μουσική με την τραγωδία: «η ποίηση του Αισχύλου, η μουσική του Μπαχ ή το 15ο Κουαρτέτο, κι αν ακόμα θρυμματιστεί η γης, θα μείνουν στον αιώνα» (Δοκιμές Α΄, σ. 123). 

«Ο Μπαχ είναι ίσως ο μόνος που υπάρχει στον οποίο δεν χωράει κανένας χαρακτηρισμός: είναι ο γυμνός άνθρωπος, πλέριος, ζυγισμένος, χωρίς καμιά γωνιά, που μας μοιάζει ή που δεν μας μοιάζει, κι όμως ξέρουμε πως είναι αυτός πλέριος και αληθινός». 

Να σημειώσουμε εδώ ότι ο Σεφέρης έγραψε τον πρόλογο στην έκδοση του 1970 του βιβλίου του Stravinsky με τίτλο Poetics of Music (In the Form of Six Lessons).

Και βέβαια πάντοτε πρέπει να ισχύει αυτό που Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου λέει εμφαντικά: «Γιατί κάθε εμβάθυνση ή αναζήτηση οφείλει να έχει σαν οδηγό και πυξίδα την πνευματική διαθήκη των προγόνων μας. Μόνον έτσι αναπτύσσεται η κριτική σκέψη που αποτελεί προϋπόθεση κάθε πνευματικής απόλαυσης». 

Η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου στο βιβλίο της για τον Μπαχ μας υποδεικνύει μια ολιστική θεώρηση του συνθέτη που τα περιλαμβάνει όλα: φιλοσοφία, θεολογία, κοσμολογία, μαθηματικά, φυσική, ρητορική, αριθμολογία, αστρονομία και αρχαία ελληνική φιλοσοφία, εβραϊκή παράδοση, νεοπλατωνισμό, φιλοσόφους τους λατινικού μεσαίωνα, μυστικιστικό νεοπλατωνισμό της Αναγέννησης, λουθηρανισμό, ουμανισμό, διαφωτισμό. 

Το βιβλίο της Αλεξάνδρας Παπαστεφάνου είναι σαν μια παρτιτούρα. Δεν περισσεύει τίποτα και η αρχιτεκτονική της είναι αυστηρή και πυκνή. Θέλει γερό υπόβαθρο για να το προσεγγίσεις και φυσικά θίγει ζητήματα που αποτελούν θέματα ολόκληρων μελετών. Δεν είναι καθόλου αυτονόητο για ένα μουσικό να ενδιατρίβει στην θεολογία του λουθηρανισμού, στο φαινόμενο του ευσεβισμού (που εξορίζει τη μουσική από τη λατρεία), στην μυστικιστική θεώρηση της θρησκείας, στη σχέση κοσμολογίας – θρησκείας – μουσικής και να παραπέμπει στον ιερό Αυγουστίνο, στον Ψευδοδιονύσιο τον Αρεοπαγίτη, στον Θωμά τον Ακινάτη, σε ιησουίτες και δομινικανούς μοναχούς. 

Το βιβλίο της Αλεξάνδρας Παπαστεφάνου είναι αναμφίβολα ένα στέρεο εγχειρίδιο του σήμερα, που αποτελεί κλειδί για την κατανόηση πολλών …παρανοήσεων. 

Στην ερμηνευτική της Παπαστεφάνου για τον Μπαχ συμπλέκονται τα πάντα. Για παράδειγμα η ελληνική αρχαιότητα με τον λουθηρανισμό. Άλλωστε ο Μπαχ, σύμφωνα με την εκπαιδευτική παράδοση της εποχής του, ήταν γνώστης της αρχαίας ελληνικής. 

Και σκέφτομαι ότι δύο υπέροχοι μύθοι της αρχαιότητας γίνονται θέατρο με μουσική (“dramma per musica”) από τον Μπαχ. Η καντάτα 213 («Ο Ηρακλής στο σταυροδρόμι») αποτελείται από αριστουργηματικά αποσπάσματα που χρησιμοποίησε ο σύνθετης και στο περίφημο Χριστουγεννιάτικο ορατόριο. Η καντάτα 201 («Η διαμάχη ανάμεσα στον Φοίβο και τον Πάνα») αγγίζει με πολύ χιούμορ ένα θέμα που απασχόλησε τον Μπαχ σε όλη του τη ζωή: τη σχέση της «ελαφριάς» μουσικής με τη σπουδαία μουσική παραγωγή του πνεύματος. Η μουσική του Πάνα είναι διασκεδαστική, χορευτική και διονυσιακή, ενώ του Φοίβου βαθιά συγκινητική και αισθαντική, θέτοντας τη φωνή σε διάλογο με τους μαγικούς μπαρόκ ήχους του flauto traverso και του oboe d’amore. 

Κι αμέσως οδηγούμαστε, από την Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου, στα «φτερά των Αγγέλων», δηλαδή στην παραλλαγή 28 από τις περίφημες Παραλλαγές Goldberg, όπου, αναζητώντας αναπαραστάσεις του ουράνιου Χορού των Αγγέλων στη μεσαιωνική εικονογραφία, διαπιστώνουμε την ίδια σχέση με το τραγούδι και τη συνοδεία του, όπως στην αρχαία ελληνική παράδοση: άγγελοι που παίζουν άρπα, λαούτο, ψαλτήρι, κιθάρα, φλάουτο του Πανός, κόρνο ή ταμπούρλο. 

Παρατηρεί η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου πως «στην πρωτότυπο γραφή αυτής της Παραλλαγή βλέπουμε κι ακούμε τα φτερά των αγγέλων στις υπέροχες τρίλιες. Με ελαφράδα και αυτοπεποίθηση ο Μπαχ πετάει σε δύο κόσμους, μετατρέποντας την εύθραυστη ισορροπία της τρίλιας σε εύρωστη χαρά». Κατά τον Πυθαγόρα, «Μουσική των Σφαιρών» ονομάζεται το σύνολο των ήχων που παράγεται από την κίνηση των ουρανίων σωμάτων και αποτελεί την ουράνια αρμονία. 

Η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου καταλήγει στην διαπίστωση ότι: «Για τον Μπαχ, η Μουσική των Σφαιρών είναι η Μουσική των Αγγέλων και οι Ουρανοί δεν θα πάψουν να αναγγέλλουν τη δόξα του Θεού [πρβ. τον ψαλμικό στίχο: «Οἱ οὐρανοὶ διηγοῦνται δόξαν θεοῦ, ποίησιν δὲ χειρῶν αὐτοῦ ἀναγγέλλει τὸ στερέωμα»] Ο Μπαχ με τη θρησκευτικότητα του, ύμνησε το Άπειρο, που μπορεί να είναι Φως, Αρμονία, δημιούργημα Θεού». 

Αλλά αυτό που είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον, επίσης, στον Μπαχ είναι η σύνδεση κοσμικότητας και θρησκείας όπως, συγχωνεύονται αριστουργηματικά, για παράδειγμα, στο περίφημο Magnificat, δηλαδή το Μεγαλυνάριο, όπου οι μουσικές αρμονίες του το καθιστούν διαχρονικό για τα αυτιά και βάλσαμο για την ψυχή. Άλλωστε για τον Μπαχ η μουσική είναι οπωσδήποτε η Επιστήμη, που συμβάλλει στην ανάταση προς το άυλο και το υπερφυσικό, αφού ο ίδιος ο Θεός είναι ο γεννήτορας της Μουσικής των Σφαιρών, κατά τον ιερό Αυγουστίνο, αλλά και κατά το βιβλικόν: «Ο Θεός εξεύρε πάσαν οδόν επιστήμης». 

Αναμφισβήτητα, όπως αποδεικνύει περίτρανα η Αλεξάνδρα Παπααστεφάνου, ο Μπαχ είναι ο απόλυτος ορισμός της Musica Poetica. Έχουμε συνδέσει την «Μουσική Ποιητική» με τον Στραβίνσκυ, αλλά και ο Στραβίνσκυ τον Μπαχ αναγνωρίζει ως την πρώτη αρχή. Αυτή η Μουσική Ποιητική του Μπαχ φοράει κατάσαρκα αυτό το «αίσθημα της αιωνιότητας», που λέει ο Σεφέρης. «Τα έργα αυτά με βοηθούνε να πλησιάσω μια ιδέα της αιωνιότητας, είναι μία κατάσταση πίστης… μια ξαφνική διακοπή του ψυχολογικού καιρού… καθώς περνούμε μαζί με τον καιρό» (Δ1.123-5). 

Η Musica Poetica, μας λέει η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου, «αποτελεί καρπό μιας πολύ αργής και σύνθετης ιστορικής εξέλιξης και έχει σαφείς πυθαγόρειες και νεοπλατωνικές καταβολές. Εκτός από την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και τη μουσική θεολογία του Λούθηρου, την προετοίμασαν και άλλοι πέντε παράγοντες: 

- Η πυθαγόρεια – νεοπλατωνική παράδοση του Ρωμαίου Σεβερίνου Βοήθιου. 

- Ο μυστικισμός νεοπλατωνισμός της Αναγέννησης 

- Ο νέος ρόλος της μουσικής στην Ευρώπη του Ουμανισμού 

- Η αναβίωση της ρητορικής τέχνης 

- Η θρησκευτική κοσμολογία του Μεσαίωνα. 

Επομένως, η Musica Poetica δεν είναι μια νέα «τάση», αλλά η ανάδυση ενός ολόκληρου κόσμου – συμπαντικών διαστάσεων - που έρχεται από μακριά και κορυφώνεται στον Μπαχ. 

Ο ίδιος ο Μπαχ, υπηρετώντας με πάθος και αναδεικνύοντας την Musica Poetica μας λέει ότι «ο καλύτερος χρόνος είναι ο χρόνος του Θεού». Ποιού Θεού; Του άχρονου και εν χρόνω εισβάλλοντος στην ιστορία. Το μυστήριο που υπηρετεί ο Μπαχ είναι ακριβώς αυτό της ενανθρώπησης του Θεού. Και η Μουσική Ποιητική του σε αυτή την σφαίρα κινείται. Γι’ αυτό ο Μπαχ με τις δεκάδες των θρησκευτικών έργων του, δημιούργησε έναν λειτουργικό χρόνο, δηλαδή τον εορταστικό κύκλο του ενιαυτού, την δική του Μουσική Ποιητική, την απόλυτη, θα λέγαμε, Μουσική Ρητορική, για να υμνήσει ακριβώς την ενανθρώπηση. Δεν γράφει μια αφηρημένου τύπου ή συγκρητιστική θρησκευτική μουσική, αλλά μια πολύ συγκεκριμένη, που αφορά στις λειτουργικές ανάγκες της Εκκλησίας του, η οποία εν χρόνω πορεύεται προς το άπειρο. Η μουσική του, στο μεγαλύτερο μέρος της, είναι μια λειτουργική μουσική, που γραφόταν για να ψαλεί στην Εκκλησία. 

Σημειώνει θαυμάσια η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου: «Μπορούμε να φανταστούμε το θάμβος των πιστών στον Ναό του Αγίου Θωμά της Λειψίας, τη φορτισμένη ατμόσφαιρα και την κορύφωση της κατάνυξης που συνόδευε το σχεδόν κινηματογραφικό ξετύλιγμα των Παθών». 

«Ποιο μουσικό έργο αγαπάτε;», ρώτησαν τον μεγάλο σκηνοθέτη Αντρέι Ταρκόφσκι: "Τα Κατά Ματθαίον Πάθη του Μπαχ", απάντησε. Στις 29 Δεκεμβρίου του 1986, ο Ταρκόφσκι άφησε την τελευταία του πνοή στο Παρίσι, ακούγοντας από ένα ταπεινό πικάπ τα «Κατά Ματθαίον» Πάθη του Ιωάννη Σεβαστιανού. Κατά τη μαρτυρία φίλου του τις τελευταίες του εβδομάδες ζητούσε μονάχα «Μπαχ! Μπαχ! Μπαχ!» 

Ανάμεσα στα μέρη αυτού του έργου ξεχωρίζει μια άρια. Είναι η άρια Erbarme dich, mein Gott (Ελέησον με κύριε). Αυτή θεωρείται μια από τις ωραιότερες άριες στην ιστορία της μουσικής, συνδυάζοντας την πυκνότητα της μελωδικής γραμμής στα όργανα με την ανθρώπινη φωνή. Συνδυάζει μάλιστα ένα από τα πιο όμορφά κομμάτια μουσικής για βιολί (ο Γενούντι Μενουχίν το θαύμαζε) με υποβλητικό κομμάτι για τη φωνή που αποδίδει τον πόνο του Πέτρου αφού έχει αρνηθεί τρεις φορές τον Κύριο. Γραμμένο για φωνή άλτο, ερμηνεύεται πια συνήθως από γυναικείες φωνές ή από κοντρα-τενόρους. 

Το κομμάτι αυτό παίζει σημαντικό ρόλο και σε μια από τις πιο χαρακτηριστικές σκηνές ταινίας του Αντρέι Ταρκόφσκι, δηλαδή στο φινάλε από την ταινία «Η Θυσία» (1985 - η τελευταία ταινία του Ταρκόφσκι). Ο Αλεξάντερ έχει κάνει τη «θυσία», έχει αποτρέψει την καταστροφή (πυρηνική;) έχει κάψει το σπίτι, τον έχει παραλάβει το ασθενοφόρο ως τρελό και εμείς βλέπουμε τον γιο του, τον «μικρό άνθρωπο» να ποτίζει ένα δέντρο, που είχαν φυτέψει την προηγούμενη μέρα. Σταδιακά ακούμε και τη μουσική που είναι ακριβώς η άρια του Μπαχ «Ελέησόν με Κύριε» (Erbame dich, mein Gott). Ο μικρός είναι ξαπλωμένος κάτω από το δέντρο και ακούμε για πρώτη φορά τη φωνή του (μέχρι τώρα δεν μπορούσε να μιλήσει γιατί είχε κάνει μια εγχείρηση): «Εν αρχή ήν ο Λόγος. Γιατί μπαμπά». Το πλάνο ανεβαίνει προς τα κλαριά του δέντρου, με το φως του ήλιου να λάμπει ανάμεσά τους και βλέπουμε την αφιέρωση της ταινίας στο γιό του Ταρκόφσκι Αντριόσα. 

Πολύ σωστά επισημαίνει η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου ότι «οι σύγχρονοι του Μπαχ αδυνατούσαν να συμπάσχουν με την αγωνία του, που αφορούσε τη μεταρρύθμιση της εκκλησιαστικής μουσικής. Ο ορθολογισμός είχε απομακρύνει τους περισσότερους από την καθιερωμένη εκκλησιαστική ζωή και πρακτική [μήπως κάτι ανάλογο δεν συμβαίνει και στον καιρό μας;]. Εν τω μεταξύ η προτεσταντική εκκλησία είχε οχυρωθεί πίσω από το Δόγμα και η μόνη ανεκτή μορφή θρησκευτικότητας εκτός εκκλησίας ήταν ο Ευσεβισμός, στον οποίο η μουσική δεν είχε θέση». 

Κάτι ανάλογο συνέβη και στην Ελλάδα τις προηγούμενες δεκαετίες, με τα κινήματα του ευσεβισμού να βλέπουν με περισσή καχυποψία την κεντρική θέση της μουσικής στη λατρεία. 

Ο Μπαχ, όμως, πίστευε βαθιά στην ιερότητα της τέχνης της μουσικής και στην θεϊκή καταγωγή της. Γι’ αυτό και έλεγε: «Όπου υπάρχει αφοσιωμένη (στο Θεό) μουσική, εκεί είναι παρούσα και η Χάρη του». Για τον Μπαχ η μουσική στην Εκκλησία οφείλει να έχει ως πρότυπο την αρμονία των ουρανών. 

Η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου σημειώνει κατηγορηματικά: «Η θρησκευτική σκέψη υπήρξε το διάπυρο κέντρο της ζωής του Μπαχ. Η μουσική και η θεολογία είναι αδιαχώριστες στο έργο του και συγκλίνουν σε ένα μυστικιστικό επίπεδο». 

Ο Max Reger είπε ότι «Ο Μπαχ είναι η αρχή και το τέλος όλης της Μουσικής», κάτι σαν το Θεό που είναι το άλφα και το ωμέγα, η αρχή και το τέλος. 

Ο Debussy είπε ότι «Ο Μπαχ είναι ένας καλόκαρδος θεός, στον οποίο όλοι οι μουσικοί οφείλουν να προσεύχονται για να ξεφύγουν από τη μετριότητα». 

Ο Νίκος Εγγονόπουλος στη συλλογὴ του «Στὴν Κοιλάδα μὲ τοὺς Ροδόνες», περιλαμβάνει ένα «Ποίημα – απομίμησις πολλών Ψαλμών» με την ένδειξη: «Αρμοσμένο γι’ αποκλειστικά ανδρική χορωδία σ' Εκκλησιαστική μουσική τoυ Ιωάννου Σεβαστιανού Μπαχ», έχοντας ως επωδό της φράση «υπάρχει Θεός»! Δηλαδή και ο Εγγονόπουλος «ακούει» την Μουσική Ποιητική του Μπαχ στην ποίηση του! 

Δύο ευρωπαίοι μαθηματικοί, χρησιμοποιώντας έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή και τη σχετική θεωρία του μεγάλου εκείνου αυστριακού μαθηματικού Κουρτ Γκέντελ, κατάφεραν να αποδείξουν μαθηματικά την ύπαρξη του Θεού! Το κατόρθωμα των δύο Ευρωπαίων μαθηματικών, του Γερμανού Κρίστοφ Μπεντζμίλερ (Christoph Benzmüller) και του Αυστριακού Μπρούνο Βολτσενλόγκελ Παλέο (Bruno Woltzenlogel Paleo), ήταν ότι κατάφεραν να αναπαραστήσουν τα αξιώματα του Γκέντελ και τους συλλογισμούς του με μαθηματικά σύμβολα. Στη συνέχεια, με τη βοήθεια εξειδικευμένου λογισμικού που χειρίζεται έννοιες λογικής σε ηλεκτρονικό υπολογιστή, μπόρεσαν αφενός μεν να διαπιστώσουν ότι τα αξιώματα δεν περιέχουν κρυφές αντιφάσεις και αφετέρου να επιβεβαιώσουν την απόδειξη του θεωρήματος. 

Όμως, κι αν ακόμα οι μαθηματικοί με τη λογική αποδεικνύουν ότι υπάρχει Θεός, πρέπει να σκεφτούμε ότι κατά τους Πατέρες της Εκκλησίας: «Ἄπειρον τό θεῖον καί ἀκατάληπτον· καί τοῦτο μόνον αὐτοῦ καταληπτόν, ἡ ἀπειρία καί ἀκαταληψία». Ο Μπαχ αυτή την απειρία και την ακαταληψία ύμνησε. 

Οπότε επιτρέψτε μου την κατ’ αναλογίαν παράφραση: Άπειρος ο Μπαχ και ακατάληπτος. Και τούτο μόνον καταληπτόν, η απειρία και ακαταληψία αυτού. 

Η Μουσική Ποιητική του Μπαχ μένει εις τον αιώνα! Και σαρκώνεται κάθε φορά ιδανικά όταν υπάρχουν ερμηνευτές σαν την Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου. Αυτήν την ιέρεια της Μουσικής Ποιητικής!