ΟΙ "ΝΕΑΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ" ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΣΚΑΛΚΩΤΑ ΣΕ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΩΣΤΗ ΔΕΜΕΡΤΖΗ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 

Νίκος Σκαλκώτας, Νεανικές επιστολές, Επιμέλεια-Συνοδευτικά κείμενα: Κωστής Δεμερτζής, Εκδόσεις Loggia, σειρά Μαρτυρίες-Ego Documents, Νοέμβριος 2022. 

Ο μουσικολόγος Κωστής Δεμερτζής, είναι γνωστό πως έχει ερευνήσει συστηματικά τη ζωή και το έργο του μεγάλου έλληνα – και οικουμενικού - συνθέτη Νίκου Σκαλκώτα. Μας έχει δώσει την περίφημη «Σκαλκωτική ενορχήστρωση», ήδη από το 1998, μας έχει ευφράνει με την εξαίσια «Αραπιά» του Σκαλκώτα, ήτοι με την ενορχήστρωση του Κοντσέρτου για δύο βιολιά, ενώ πρόσφατα , το 2021, κυκλοφορήθηκε από τις Εκδόσεις του Ωδείου Αθηνών, σε συνεργασία με τις εκδόσεις Orpheus, ένας πολύτιμος τόμος, με τίτλο: Παράλληλα κείμενα για τον Σκαλκώτα - Συγκεντρωμένα άρθρα, κριτικές, μικρές μελέτες, ανακοινώσεις, σημειώσεις και ομιλίες δημοσιευμένα στην «Προοδευτική Εύβοια» και «Καθημερινή Εύβοια» (1980-1997). 

Στο νέο του πόνημα ο Κ. Δεμερτζής φέρνει στη δημοσιότητα τις επιστολές του Σκαλκώτα προς την φίλη του Νέλλη Ασκητοπούλου, ενώ τα συνοδευτικά κείμενά του στο φωτίζουν μοναδικά τα πρόσωπα, την εποχή, το έργο και την προσωπικότητα του συνθέτη. Ο Κ. Δεμερτζής εισάγει εδώ τον όρο «επιστολικό μυθιστόρημα», καθώς θεωρεί πως οι επιστολές συγκροτούν όντως ένα επιστολικό μυθιστόρημα σε τέσσερα κεφάλαια, όσα και τα μέρη στα οποία ο ίδιος χωρίζει τις επιστολές του τόμου. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι επιστολές – ντοκουμέντα, με την επεξεργασία του Κωστή Δεμερτζή, δίνουν στο βιβλίο χαρακτήρα μεταμυθοπλασίας. 

Η Νέλλη Ασκητοπούλου είναι φίλη και συμμαθήτρια του Σκαλκώτα στο βιολί, στο Ωδείο Αθηνών. Η αλληλογραφία τους εκτείνεται από το 1921 (συστηματικά από το 1925) μέχρι το 1928. Ο Σκαλκώτας είναι από το 1921 (σε ηλικία 17 ετών) στο Βερολίνο με υποτροφία για σπουδές στο βιολί. Μαθητεύει δίπλα σε μεγάλα ονόματα της εποχής (Κουρτ Βάιλ, Φίλιπ Γιάρναχ, Άρνολντ Σένμπεργκ) και ανακαλύπτει την κλίση του στη σύνθεση. Μέσα από τις 32 σωζόμενες επιστολές του προς τη Νέλλη Ασκητοπούλου, μαθαίνουμε για τα νέα μουσικά ρεύματα και την πρωτοπορία της εποχής, τον βιοπορισμό του ως μουσικού στις αίθουσες προβολής (του βωβού) κινηματογράφου, την ατμόσφαιρα του κοσμοπολίτικου Βερολίνου σε αντιδιαστολή με την Αθήνα του μεσοπολέμου, τις αγωνίες του νεαρού μουσικού που εμφανίζεται δυναμικά στο μουσικό στερέωμα. 

Το ερωτικό στοιχείο που υπήρχε αρχικά στη σχέση Σκαλκώτα – Ασκητοπούλου, όπως φαίνεται από τις επιστολές, μετατρέπεται σε μια βαθιά, ανθεκτική φιλία. Μας θυμίζει την ανάλογη περίπτωση Δημήτρη Μητρόπουλου – Καίτης Κατσογιάννη, όπου και εκεί έχουμε μια διαφωτιστική αλληλογραφία. 

Η Νέλλη Ασκητοπούλου, προφανώς εκτιμά πολύ τον Σκαλκώτα και γι’ αυτό τον στηρίζει έμπρακτα και συμμετέχει σε εκτελέσεις έργων του, παίζοντας βιολί. Τον Ιανουάριο του 1925 γράφει για την φίλη του βιολονίστα Νέλλη την ιδιόμορφη και απαιτητική Σονάτα για σόλο βιολί, στα σύνορα τονικότητας και ατονικότητας. Ο Σκαλκώτας είχε πει: “Μελέτησα μια ολόκληρη μέρα Μπαχ και το βράδυ έγραψα τη δική μου σονάτα”. Και σ' αυτή τη σονάτα του Σκαλκώτα, μπορεί να βρει κανείς επιρροές από τον Μπαχ, σειραϊκά στοιχεία, καθώς και την απαρχή του προσωπικού του στυλ. 

Μετά την επιστροφή του στην Αθήνα, ο Σκαλκώτας συνδέεται φιλικά και καλλιτεχνικά και με τον σύζυγο της Νέλλης, Χρυσό Ευελπίδη και την οικογένειά του, ενώ η Νέλλη θα βρεθεί στον στενό πυρήνα των ανθρώπων που θα πρωτοστατήσουν στη διάδοση του έργου του. 

Παραθέτουμε χαρακτηριστικά αποσπάσματα επιστολών του Ν. Σκαλκώτα στη Νέλλη Ασκητοπούλου:

Η Νέλλη Ασκητοπούλου σε φωτογραφία που δημοσιεύεται για 
πρώτη φορά στο βιβλίο 

06/07/1925: «Ξέρεις πολύ καλά […] πως η ψυχή μου βρίσκεται σταματημένη στο μοιραίο αυτό σταυροδρόμι, αναποφάσιστη ν’ ακολουθήση το δρόμο που θα με φέρει στη δόξα ή στον Όλεθρο. Σου ’γραψα, μέχρι ανιαρότητας, τόσες φορές την απελπιστική κατάσταση της οικογένειάς μου. Να κατεβώ από τώρα στην Ελλάδα και να εξασκήσω στο νεκροταφείο αυτό επάγγελμα μουσικού, βέβαιη η επιτυχία μου. Μα χάνω την σειρά της μελέτης μου και μου ’ναι τόσο ενοχλητικό, τόσο ανυπόφορο, γελοίο σε διαβεβαιώ, να υπογράψω έτσι από τώρα με τα 21 μου χρόνια την σε θάνατο πνευματική και μουσική μου καταδίκη. Aν εξακολουθήσω τις σπουδές μου πρέπει να βγάλω μια για πάντα την ιδέα του γυρισμού μου στην Αθήνα […]. Και οι δικοί μου; Θα χάνουνται με τον καιρό σέρνοντας στο χαμό τους την ηρεμία της συνείδησής μου […]. Και βέβαια θ’ ακολουθήσω τον δεύτερο δρόμο κι ας μην έχω τίποτα εξασφαλισμένο. Είναι άλλωστε τόσο όμορφο και ιδανικό να πεθαίνει κανένας υπερασπίζοντας τον “Ισπανικό πύργο” των παιδικών του ονείρων». 

28-29/11/1925 

Αγαπητή φίλη! 

Έχω όλα τα ωραία σου γράμματα κοντά και απολαμβάνω διπλή μοναξιά!! Είναι ωραία πραγματικά τα όσα μου γράφεις για μένα και δεν ξέρεις πόσο χαίρομαι για τη καλή –παρ’ ολίγο να πω “υπέρ” καλ-λ-ή– καρδιά σου. Μα τι καλό κορίτσι που είσαι! Μου ’στειλες και βιβλία, όλα τόσο γρήγορα, σύντομα κ’ εγώ ο ηλίθιος μόλις προ 4 ημερών κατόρθωσα να σου στείλω τη παρτιτούρα και το πιάνο του Veracini, και μόλις απόψε (Σαββατόβραδο!) έρχομαι κοντά σου. Μα δεν ξέρεις όμως τι εύθυμος που είμαι. Σ’ όλο το δρόμο μου σφύριζα, κι αν δεν ετύχαινε μαζύ με τα χιόνια να με τριγυρίζουνε σχεδόν κρύοι άνθρωποι, ασφαλώς θα έκανα τις μεγαλύτερες τρέλλες απόψε. Έχω 6 ωρών δουλειά πίσω μου – έτσι λένε οι Γερμανοί τουλάχιστον και δεν αισθάνομαι ούτε την παραμικρή κούραση! Απεναντίας, ήλθα στο σπίτι μου και δεν βρήκα τίποτα το πιο κουραστικό απ’ το [να] ανακατέψω παληόχαρτα (και τι μάλιστα: τα γράμματά σου!), όχι μόνο δε αυτό, αλλά να πάρω και την μεγάλη απόφαση: να τα διαβάσω. Παίρνοντας δε κανείς μια τέτοια μεγάλη κ’ επικίνδυνη απόφαση δεν μπορεί παρά να φθάση και σε μιαν ανάλογη τέτοια! Στην δική μου απόφαση (ή συμπέρασμα) λοιπόν που έφθασα –μα γιατί διαβάζεις τόσο γρήγορα Νέλλη;(!)– έχεις συ την τιμήν να πάρης ομολογουμένως ένα γνωστό σου επίθετο! Μην τρομάζεις και δεν θα φανώ με κανένα τρόπον αχάριστος! Πρόκειται περί κλασσικισμού! Και μάλιστα τέτοιου όπως στις Μουσικές του Mozart, Beethoven κ.τ.λ. Το σταθερό και ακλόνητο δηλ. ύφος! Σε διακρίνει απ’ την αρχή ως το τέλος, σε διαβεβαιώ δε όταν σε διαβάζη κανείς και ανάποδα ακόμα! Μα συ δεν ξέρεις όμως τι εύθυμος που είμαι απόψε και τι γέλια κάνω στο δωμάτιό μου μοναχός. Ο Θεός να με βοηθήση, πρόκειται σε λίγο να κοιμηθώ! 

Καλή νύχτα σου. – 

Κυριακή! 

Μ’ εβοήθησε πραγματικά ο Θεός και κοιμήθηκα θαυμάσια. Μου φαίνεται δε ότι είδα και ωραία όνειρα, μπορείς δε να εννοήσης τι αξέγνοιαστος που είμουνα χθες το βράδυ αφού είχα και καιρό διαθέσιμο για όνειρα! Φαίνεται όμως ότι εσένα σ’ εβοήθησε διπλά η τύχη: είχα και σκοπό να γράψω ολόκληρες σελίδες στο ύφος αυτό, σήμερα τα ξέχασα όλα τα σχέδιά μου και δεν μου μένουνε παρά τα γράμματά σου κατά σειράν! – Είναι ωραία τα όσα γράφεις για μένα να τα διαβάζη κανείς και να βλέπη πόσο μ’ αγαπούνε στην Ελλάδα. Ομολογουμένως είναι αμέτρητη η θέληση όλων εκεί κάτω και συλλογίζομαι μερικές φορές την καλωσύνη που μου είχανε [με λόγια] όλοι τους δείξη! Φαντάσου να είμουνα και Έλληνας!… Δεν μπορεί άλλωστε να κατορθώση κανείς μια τέτοια βαρειά αγγαρεία μέσα σε δυο χρόνια, ώστε, όπως μου λες κ’ εσύ, καλό θα είτανε να περιμένω κάμποσο ακόμα για να είμαι βέβαιος πια περί της γαϊδουρινής των θέλησης και της δικής παρόμοιας υπομονής. Εν τω μεταξύ ο κ. Νεγρεπόντης θα καλέση την Κ.τ.Ε. για συνέλευση και διάφορα συμβούλια προς ανακοίνωση του ζητήματος. Τώρα μπορεί σε τελευταία ανάγκη να χρειασθή και συλλαλητήριον να δούμε όμως αν το ζήτημα είναι ώριμο για παρουσίαση και προ παντός επιβολή! Αλήθεια αστείος είναι κι αυτός ο κόσμος! Εσένα σ’ ευχαριστώ απ’ την καρδιά μου για την ειλικρινή προθυμία σου, αν νομίζης ότι οι ενέργειές σου όμως θα φέρουνε παρόμοιο αποτέλεσμα, μην κάνης καθόλου τον κόπο για τρεξίματα κ’ ενοχλητικές παρακλήσεις! Ξόδεψε καλύτερα τον ίδιο καιρό και γράφε μου πολλά γράμματα, σε διαβεβαιώ θα είμαι πιο χαρούμενος! –"

Με αυτή την έκδοση, της οποίας ψυχή είναι ο Κωστής Δεμερτζής, εραστής του Σκαλκώτα, θα λέγαμε ότι ο συνθέτης αποκτά και μια αυτοτελή λογοτεχνική υπόσταση στο ευρύ κοινό, μέσα από την επιστολογραφία του σε έναν «ρομαντικό» έρωτα του, που όμως μας αποκαλύπτει μιαν ολόκληρη εποχή, παρότι πρόκειται για μια περίοδο λίγων ετών.

Μια παρέα απολαμβάνει τη βαρκάδα της στις Βρυξέλλες την Άνοιξη του 1925. Απο αριστερά η βιολονίστρια Σοφία Ποιμενίδου, ο Νίκος Σκαλκώτας, η Χρυσούλα Ασκητοπούλου, ένας άγγλος φίλος τους και η βιολονίστρια Νέλλη Ασκητοπούλου, αδελφή της Χρυσούλας και μετέπειτα σύζυγος του Χρυσού Ευελπίδη - Χρ. Έσπερα. Ο Σκαλκώτας συνέθεσε το 1925 για την Νέλλη Ασκητοπούλου τη Σονάτα για σόλο βιολί, και το 1941 συνέθεσε τις 16 μελωδίες για φωνή και πιάνο σε ποιήματα του συζύγου της Χρ. Έσπερα (Φωτογραφία από την έκθεση "Ανακαλύπτοντας τον Σκαλκώτα" στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών - 2019).