ΕΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΣΥΝΘΕΤΗ ΔΗΜΗΤΡΗ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΙΑ ΤΑ 10 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ

O Δήμος Λαυρεωτικής, το Ν.Π.Δ.Δ. ΘΟΡΙΚΟΣ και η ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ Κερατέας διοργάνωσαν την Κυριακή 9 Δεκεμβρίου 2018 το απόγευμα, στο Πολιτιστικό Κέντρο Κερατέας (Στ. Ρώμα 12), συναυλία - αφιέρωμα στη μνήμη του συνθέτη Δημήτρη Νικολάου, με αφορμή τα 10 χρόνια από το θάνατο του. Το μουσικό μέρος της εκδήλωσης κάλυψε Κουαρτέτο Σαξοφώνων και σολίστ πιάνου.
Για την προσφορά του Δημήτρη Νικολάου μίλησε ο Θωμάς Ταμβάκος, μουσικογράφος - κριτικός - ερευνητής-συγγραφέας, επίτιμο μέλος Ένωσης Ελλήνων Μουσουργών και φίλος του συνθέτη.
Ο Δημήτρης Νικολάου θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους συνθέτες της διασποράς που γεννήθηκε στη Κερατέα αλλά έζησε και εργάστηκε στη Ρώμη. Άρχισε να συνθέτει σε ηλικία δεκατριών ετών και δημιούργησε πάνω από 290 συνθέσεις, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται 3 όπερες, 5 συμφωνίες για μεγάλες ορχήστρες, πολυάριθμα κονσέρτα για σολίστες και ορχήστρες, μικρές και μεγάλες, πολλά έργα για χορωδίες, ηθοποιούς και μουσική για μπαλέτο. Στις 29 Μαρτίου 2008 μας άφησε σε ηλικία μόλις 62 ετών. Σε αναγνώριση της μεγάλης προσφοράς του το Δημοτικό Ωδείο Κερατέας φέρει το όνομα του.

ΟΜΙΛΙΑ ΘΩΜΑ ΤΑΜΒΑΚΟΥ

Αγαπητοί φίλοι και φίλες καλησπέρα σας. 

Έχουν περάσει ήδη δέκα χρόνια και επτά μήνες, όταν το ρολόι του χρόνου έδειχνε περίπου 12 το μεσημέρι, την 29η Μαρτίου του 2008. Τότε η καρδιά του πολυαγαπημένου Δημήτρη Νικολάου σταμάτησε να χτυπά στο νοσοκομείο της Ρώμης. Εκεί νοσηλευόταν δίνοντας πολύμηνη μάχη με τον καρκίνο. Έφυγε από κοντά μας για να συναντήσει το φως της αιωνιότητας. Ήταν 62 ετών και στην πλέον ώριμη φάση της μουσικής δημιουργίας του. Η είδηση του χαμού του μας συγκλόνισε τότε αλλά και συνεχίζει να βαραίνει την καρδιά μας. Σημάδεψε για πάντα τη ζωή της οικογένειάς του και των αμέτρητων φίλων του αλλά και του κοινού που τον γνώρισε μέσα από την υπέροχη μουσική του. Φάρος φωτεινός, βαθυστόχαστος, μας άφησε τεράστιο κενό, αλλά και πλούσια παρακαταθήκη, αρκετή για να τον αισθανόμαστε κοντά μας συνεχώς. Συγκεντρωθήκαμε εδώ απόψε, χάρη στην πρωτοβουλία του Συνδέσμου Πνευματικής και Κοινωνικής Δραστηριότητας της Κερατέας «Χρυσή Τομή», του Δήμου Λαυρεωτικής και του Νομικού Προσώπου «Θορικός», για να του στείλουμε το μήνυμα ότι μετά από τόσα χρόνια δεν τον ξεχάσαμε. Ευχαριστώ τη «Χρυσή Τομή» και τον Σταμάτη Παπαθανασίου για την τιμή προς το πρόσωπό μου να μού δώσει το βήμα του ομιλητή. Είναι η τέταρτη φορά που έχω την τιμή να μιλήσω για τον Δημήτρη Νικολάου, μετά τις προηγηθείσες εκδηλώσεις, το 2003, το 2008 και το 2010, εδώ στην Κερατέα, τη γενέτειρά του.

Με την ομιλία μου θα επιχειρήσω να αποτίσω εκ νέου φόρο τιμής στη μνήμη του κορυφαίου μουσουργού, σκηνοθέτη, διευθυντή ορχήστρας, μουσικογράφου, μουσικοπαιδαγωγού, ζωγράφου και θεατρολόγου, του Χόμο Γιουνιβερσάλις Δημήτρη Νικολάου προσεγγίζοντας: α) τα άφθονα ποιοτικά στοιχεία του ως ανθρώπου και β) το πολυσχιδές και ερικυδές μουσικό Έργο του. Για τα ποιοτικά στοιχεία θα μπορούσα να μιλώ για αρκετές ώρες. Θα σταθώ στα παρακάτω ελάχιστα, ως στοιχεία περιγραφής του χαρακτήρα του, όπως τον γνώρισα: ήταν άνθρωπος ζεστός και ευχάριστος ως συνομιλητής, απίστευτα τρυφερός, συγκαταβατικός και υπομονετικός, θετικός και συγκροτημένος πάντα στη σκέψη του, εξυπηρετικός, γενναιόδωρος και καλόκαρδος, ευαίσθητος και ρομαντικός, και πάντα πράος. Αυτά είναι μερικά που μου έρχονται στο μυαλό μου όταν τον σκέφτομαι. Και αυτό συμβαίνει συχνά. 

Ας δούμε εν τάχει ποια ήταν η εξηνταδυάχρονη γήινη πορεία του με αναφορά σε μερικούς σταθμούς της. Ένα σύντομο ταξίδι με τη χρήση διαφανειών και με την ελπίδα να το βρείτε συναρπαστικό. Πριν από 62 χρόνια λοιπόν, στις 21 Οκτωβρίου του 1946, εδώ στην Κερατέα, ο Δημήτρης ήρθε στη ζωή, με γονείς τον Χαράλαμπο Νικολάου από τη Θήβα και την Ηπειρώτισσα Δήμητρα Μεγγούλη. Ήταν μία πολύ δύσκολη εποχή για τον τόπο από κάθε άποψη και με έναν εμφύλιο σε εξέλιξη. Διέμενε ακόμη στην Κερατέα όταν μόνος του ξεκίνησε να μελετά μουσική θεωρία χωρίς να το γνωρίζει η οικογένειά του. Μάλιστα το 1959, στα 13 του, συνέθεσε το πρώτο μουσικό του έργο. Είναι μία ενδιαφέρουσα Σονάτα για μαντολίνο και πιάνο. 

Ο Δημήτρης έγραψε αυτή τη σονάτα γοητευμένος ως ακροατής, από το ‘παιδικό’ και αναπάντητο ερώτημα της πρόκλησης των διαφορετικών αισθημάτων και εντυπώσεων που πηγάζουν όταν ακούμε διαφορετικά μεταξύ τους μουσικά έργα. Εξάλλου έχει γραφεί πολλές φορές το πόσο γοητεύθηκε από τη θέαση και την ακρόαση των μαυροφορεμένων γυναικών που θρηνούσαν την απώλεια αγαπημένου προσώπου τους. Επίσης τον είχε συναρπάσει και η τέχνη των πλανόδιων λαϊκών βιολιστών της περιοχής όπως ο περίφημος τότε Καλκούνης. Πριν καν τελειώσει τις εγκύκλιες σχολικές σπουδές του είχε ήδη πέντε συνθέσεις στην εργογραφία του. Είναι εντυπωσιακό το πώς συνέθεσε έργα δύσκολης φόρμας, όπως τη Σονατίνα Μπρέβε για βιολοντσέλο και πιάνο, και κυρίως το πρώτο του Κουαρτέτο για έγχορδα, χωρίς να έχει κάνει ουσιαστικές μουσικές σπουδές. Αλλά όταν έχεις το ταλέντο και τις ικανότητες, όπως ο Δημήτρης Νικολάου, πολλά μπορείς να κάνεις. Η αναζήτηση στην απάντηση του ερωτήματος, πότε, που και πώς στην ζωή του ανθρώπου δημιουργείται και σχηματίζεται η μουσική γλώσσα, αλλά και βιοποριστικοί λόγοι, τον οδήγησαν, το 1965, στη Ρώμη της Ιταλίας. Γράφτηκε στο Πειραματικό Κέντρο Κινηματογράφου για σπουδές σκηνοθεσίας, φωτογραφίας και μοντάζ με καθηγητές τον Μπελόκιο, τον Κούνδουρο και άλλους γνωστούς σκηνοθέτες. Προοδευτικό πνεύμα όπως ήταν, αντιτάχθηκε ευθύς εξ αρχής στη δικτατορία των συνταγματαρχών και αρνήθηκε να υπηρετήσει τη στρατιωτική του θητεία ζητώντας πολιτικό άσυλο. Περάτωσε τις σπουδές του και είχε αρχίσει να εργάζεται ως επαγγελματίας σκηνοθέτης. Στα τέλη της δεκαετίας του ’60 γράφτηκε επίσης στη Σχολή Λογοτεχνίας και Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Σαπιέντσα της Ρώμης. Αναζητούσε εναγωνίως την απάντηση στα ερωτήματά του με την μελέτη των γραπτών του Αριστοτέλη, του Ιταλού μουσουργού-ερευνητή του πρώϊμου μπαρόκ Μπιάτζιο Μαρίνι και του Αυστριακού φιλοσόφου Ρούντολφ Στάϊνερ. Η συνεχής προσωπική μουσικολογική έρευνα, παράλληλα με τις φιλοσοφικές αναζητήσεις και τη σκηνοθετική του δράση, του άνοιξε νέους μουσικούς ορίζοντες. Μελέτησε το έργο του Ιταλού συνθέτη και μαέστρου Μπρούνο Μαντέρνα, ενός από τους δημιουργούς της ακουσματικής μουσικής. Για αυτόν τον καινοτόμο δημιουργό, το 1974 ο Δημήτρης συνέθεσε το έργο Οδύνη για μικρή ορχήστρα, αφιερωμένο στη μνήμη του, έναν χρόνο μετά το θάνατό του. Όπως καταλαβαίνετε, προσπαθούσε να είναι ενεργός μέσα στη σύγχρονη μουσική πραγματικότητα και πρωτοπορία και όχι να επαναπαυθεί σε εύκολες λύσεις. Η συνεχής αναζήτηση τον οδήγησε τελικώς, το 1975, στο δοκίμιο Η μαριονέττα και το ανδρείκελο του καινοτόμου καθηγητή της ψυχιατρικής Μάσσιμο Φατζιόλι, έναν από τους σταθμούς της ζωής του. Η επαφή με τις επαναστατικές ανακαλύψεις του Φατζιόλι στη ψυχιατρική και της ομάδας «Ομαδική Έρευνα» οι οποίες αφορούν τις ανθρώπινες-ηθικές διαστάσεις του συνθέτη-δημιουργού και απορρίπτουν την λογική των «έξυπνων συλλογισμών, λογαριασμών και τακτοποιήσεων», επέφεραν τις επιζητούμενες αλλαγές στον τρόπο χρήσης της μορφής, της δομής και της ανάπτυξης του μουσικού έργου. Η μουσική του πλέον είναι ‘δεμένη’ με την πραγματικότητα, τα γεγονότα, τους ανθρώπους, χωρίς ποτέ να είναι μίμηση, μεταγραφή, αντιγραφή. Η επίδραση του Φατζιόλι στον Δημήτρη εμφαίνεται και στα ζωγραφικά σχέδια του τελευταίου τα οποία μοιάζουν πάρα πολύ με τα ανάλογα σχέδια του ψυχίατρου. Μόλις είχε τελειώσει την Συμφωνία του Καλοκαιριού, το πρώτο ορχηστρικό έργο του και τα Τραγούδια της Αντίστασης σε μορφή ορατορίου, διάρκειας 80 λεπτών. Είναι δύο από τα καλύτερα έργα του στη δεκαετία του ’70. Μακάρι να είχα χρόνο να σας έβαζα μερικά αποσπάσματα ν’ ακούσετε. Η προοδευτική φύση του τον οδήγησε σε άλλη μία μοναδική μουσική σύλληψη: τη σειρά έργων με τίτλο Στράσσεν μιουζίκ, δηλαδή Μουσική του δρόμου. Αφορά τη δημιουργία 25 συνολικά έργων, για ένα έως πέντε όργανα κυρίως πνευστά, με εκμετάλλευση των ξεχωριστών και πολυποίκιλων ιδιοτήτων των μουσικών οργάνων και με μοναδικό συνδυασμό ηχοχρωμάτων. Ο Δημήτρης τα συνέθεσε με την προτροπή να παρουσιάζονται, με θεατρική κίνηση, όχι σε συναυλιακούς, αλλά σε ανοικτούς και κλειστούς χώρους κοινωνικών δραστηριοτήτων: στον δρόμο, στο εργοστάσιο, σε εμπορικά κέντρα, σε πλατείες, ακόμη και σε ταράτσες πολυκατοικιών. Αυτό ήταν απόρροια της έντονης πολιτικοποίησής του και μία απόλυτα δημοκρατική θεώρηση για την τέχνη υπό το πρίσμα «Η τέχνη για τον λαό». Η γοητευτική αυτή περιπέτεια τον απασχόλησε από το 1976 έως τον θάνατό του. Είχε ήδη νυμφευθεί τη γλυκύτατη Πάολα Κορτέζε, άξια συμπαραστάτριά του, μέχρι το τέλος της ζωής του. Η συνεχής έρευνα του Δημήτρη ουδέποτε διασπάστηκε από τη συνθετική πράξη με το βασανιστικό ερώτημα: «...γιατί αυτό το έργο να προκαλεί μία ιδιαίτερη συγκίνηση/διαίσθηση, ενώ κάποιο άλλο να προκαλεί μία διαφορετική;...» όπως προανέφερα στην αρχή της ομιλίας μου). Ως συνέχεια αυτού του ερωτήματος προσπάθησε να ανακαλύψει και να ορίσει την ‘ανθρώπινη μελωδία’. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία μουσικών έργων στα οποία η εξέλιξη επέρχεται από τη συνοχή και τη συνεχή αλλαγή των εσωτερικών εικόνων, δεμένων δυναμικά με συναισθήματα και μόνον. 

Έτσι ξεκίνησε τη γραφή του έργου Η Μελωδία που βρέθηκε, μουσικό οδοιπορικό υπό μορφή μπαλέτου για ορχήστρα, με αναφορά στον Όμηρο. Κύριο στοιχείο αυτού του έργου αλλά και αρκετών κατοπινών, είναι το χιούμορ: ανάλαφρο, διακριτικό, αλλά και διονυσιακό. Στη δεκαετία του ’80, όταν πρωτογνώρισα το Δημήτρη, η δημιουργική φλέβα του έβγαλε υπέροχους μουσικούς θησαυρούς. Η μουσική δημιουργία του χαρακτηρίζεται πλέον από διευρυμένο ρυθμικό σφρίγος το οποίο προσδίδει σε αυτή αμεσότητα και διάθεση επικοινωνίας με τον ακροατή. Κυριαρχούν τρία κορυφαία έργα. Το πρώτο είναι η όπερα δωματίου Μάθημα μουσικής που γράφτηκε το 1982 και που, κατά τον μουσικολόγο Βαλέντε, «…αγγίζει την τελειότητα, μουσικά και θεατρικά…». Το δεύτερο οι Εραστές για ενόργανο σύνολο, έργο του 1985 και το τρίτο ο Νόστος για έξι όργανα, έργο του 1989, με το οποίο φανερώνει τη μεγάλη του νοσταλγία για την Ελλάδα. Είχαν προηγηθεί και άλλα έργα με ελληνικό χρώμα. Αυτό βέβαια συνεχίστηκε και στα επόμενα χρόνια. Ως γνώστης επίσης, και λάτρης της ελληνικής παραδοσιακής και λαϊκής μουσικής, διαπότισε το σώμα της μουσικής δημιουργίας του με απόηχους (μοτίβα και ρυθμικά σχήματα) από την μητέρα πατρίδα, με καθαρά προσωπικό τρόπο εναρμόνισης, αποφεύγοντας ν’ ακολουθεί την πρωτογενή μελωδική γραμμή. Η ευστροφία και το γνωστικό του υπόβαθρο τον οδήγησε στην δημιουργία νέων ρυθμικών και ασύμμετρων σχημάτων που χαρακτηρίζονται από τις συνεχείς εναλλαγές και κινήσεις. Περισσότερα από 40 έργα του έχουν ελληνικούς τίτλους. 

Ξέχασα να σας πω το ότι πολλά έργα του βραβεύτηκαν σε διεθνείς διαγωνισμούς σύνθεσης, όπως οι Νύχτες για ενόργανο σύνολο, έργο του 1990, οι οποίες «…καθήλωσαν για μισή ώρα, χωρίς αναπνοή το κοινό, το οποίο στο τέλος ξέσπασε σε ατελείωτο χειροκρότημα…» όπως έγραψε η μουσικοκριτικός Χόφμαν. Ήδη στις αρχές της δεκαετίας του ’90 ξεπέρασε τις 100 συνθέσεις και πολλές από αυτές τις επεξεργαζόταν συνεχώς με νέες ενορχηστρώσεις. Όπως με την 4η και την 5η εκδοχή του Μικρού μαδριγαλιού στη μορφή για φωνή και κουαρτέτο σαξοφώνων, ή φωνή και πιάνο, ιδιαίτερα τιμητικό γαμήλιο δώρο του Δημήτρη σε μένα και τη σύζυγό μου η οποία το πρωτοερμήνευσε. Η σαφής προτίμηση του Δημήτρη προς συγκεκριμένα μουσικά όργανα όπως η ανθρώπινη φωνή, το σαξόφωνο και τα νυκτά (κιθάρα και μαντολίνο) είναι δομικό χαρακτηριστικό της μουσικής δημιουργίας του. Κυρίαρχη θέση κατέχει το σαξόφωνο με 60 περίπου συνθέσεις. Δεν νομίζω ότι υπάρχει σαξοφωνίστας στην Ελλάδα, όπως ο αγαπητός μου Στάθης Μαυρομμάτης, επίσης στενός φίλος του Δημήτρη, αλλά και στο εξωτερικό, που να μην γνωρίζει αυτή τη σπουδαία δημιουργική πλευρά του Δημήτρη που συχνά απαντά και στη δισκογραφία. Όπως και το δισκογράφημα που περιέχει το 3ο κοντσέρτο για σαξόφωνο του Δημήτρη με σολίστα ερμηνευτή τον Στάθη. Ίσως κάποιοι να θυμούνται ότι η παρουσίασή του έγινε στο Ωδείο ‘Δημήτρης Νικολάου’, εδώ στην Κερατέα το 2010. Ακαταπόνητος, ανήσυχος δημιουργικά και απίστευτα εύστροφος, δεν αρκέστηκε σε εύκολες ή εμπορικές λύσεις. Ως γνώστης της σύνδεσης μουσικής με το θέατρο και τις εικαστικές τέχνες, αλλά και ως καθηγητής σκηνικού τραγουδιού και δραματουργίας φωνής στο Εθνικό Ινστιτούτο Αρχαίου Δράματος των Συρακουσών και στην Ακαδημία Θεάτρου της Καλαβρίας, πρέσβευε την έμφυτη θεατρικότητα και τη δραματοποιημένη σκηνική δράση, και επίσης τη διάνοιξη νέων οριζόντων στον συνδυασμό οργάνων, ετερόκλητων μεταξύ τους. Η Πάολα τον συντρόφευε στις μύχιες σκέψεις του και από αυτή τη συνεργασία προέκυψε η θαυμάσια όπερα Έρως και Ψυχή σε λιμπρέτο της Πάολας, που μας παραπέμπει στο αριστουργηματικό γλυπτό του Αντόνιο Κανόβα στο μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι. Φυσικά και δεν ξέχασε την αγαπημένη ιδιαίτερη πατρίδα του για την οποία συνέθεσε το έργο Κερατέα για 8 κρουστούς. Δεν ξέρω αν το θυμόσαστε, αλλά πρώτη φορά εκτελέστηκε εδώ, στην Κερατέα, πριν από 15 χρόνια. Ο Δημήτρης έφυγε το 2008 για τον κόσμο των αγγέλων και από εκεί πλέον γράφει ουράνια μουσική. Εδώ στον πλανήτη γη οι πολυάριθμοι φίλοι του από τη μουσική κοινότητα δεν τον ξέχασαν και αρκετές φορές ερμηνεύουν κάποιες από τις 300 συνθέσεις του. Σε αυτά τα δέκα χρόνια απουσίας πραγματοποιήθηκαν τουλάχιστον 14, γνωστές σε μένα, συναυλίες και εκδηλώσεις στη μνήμη του, 4 στην Ελλάδα. Γράφτηκαν επίσης περισσότερα από 50 άρθρα σε περιοδικά και εφημερίδες. Εξαιρετικό ενδιαφέρον όμως παρουσιάζει το θαυμάσιο συγγραφικό πόνημα Ούνα Ριτσέρκα Περσονάλε (Mά προσωπική αναζήτηση) των εκδόσεων Παπαγκένο του Μπάρι, το οποίο επιμελήθηκε η Μαρία Κριστίνα Καλνταρόλα. Περιέχει αρκετά κείμενά του, συνεντεύξεις του και διάφορα άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά. Ευελπιστώ ότι η ενδεχόμενη ελληνική μετάφραση του βιβλίου θα φωτίσει σημαντικές πτυχές της κορυφαίας προσωπικότητάς του. 

Η μουσική του είναι πάντα επίκαιρη, πάντα ζωντανή και προκλητική και σε κατακυριεύει όταν την ακούς. Και την αναγνωρίζεις ως δική του δημιουργία. Και αυτό είναι μεγάλο επίτευγμα για έναν συνθέτη. Ελπίζω, κλείνοντας, να συμφωνήσετε μαζί μου.
Αγαπημένε Δημήτρη «ποτέ δεν θα σε ξεχάσουμε!» 
Σας ευχαριστώ πολύ.

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΥΝΑΥΛΙΑΣ 

- Dance (από το έργο Four Sax Dances op.164) για κουαρτέτο σαξοφώνων
S.T.A.B Saxophone Quartet
- Strassenmusik N.9 για κλαρινέτο σόλο
Κώστας Τζέκος, κλαρινέτο
-  Habanera, Siciliana (από το έργο Three Sax Music Moments op. 207) για σαξόφωνο άλτο και πιάνο
Guido de Flaviis, σαξόφωνο
Σπύρος Σουλαδάκης, πιάνο
- Nissiotico (από το έργο Two Original Greek Dances op.143) για σαξόφωνο άλτο και πιάνο
Στάθης Μαυρομμάτης, σαξόφωνο
Χριστίνα Παντελή, πιάνο
- Tango 'a modo mio', Seduction dance (από το έργο Four Sax Dances op.164) για κουαρτέτο σαξοφώνων
S.T.A.B Saxophone Quartet
- Serenata con danza (από το έργο SaxQuartet N.2 op.34n.2) για κουαρτέτο σαξοφώνων
S.T.A.B Saxophone Quartet
Guido de Flaviis, σοπράνο σαξόφωνο
Στάθης Μαυρομμάτης, άλτο σαξόφωνο
Ilia Samsonov, τενόρο σαξόφωνο
Κώστας Τζέκος, βαρύτονο σαξόφωνο

Παραθέτουμε στη συνέχεια το πρόγραμμα του αφιερώματος στον Δημήτρη Νικολάου στην Κερατέα, καθώς και παλιότερα άρθρα του Θωμά Ταμβάκου για τον συνθέτη. 

Πρόγραμμα αφιερώματος στον συνθέτη Δημήτρη Νικολάου by Panagiotis Andriopoulos on Scribd