Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου
Ο βυζαντινός ναός – μνημείο της Αγίας Κυριακής στην Κερατέα βρίσκεται στην περιοχή που είναι γνωστή με την ονομασία Μεγάλη Αυλή, εκεί όπου στην αρχαιότητα απλωνόταν ο δήμος της Κεφαλής.
Το ναΰδριο – όπως διαβάζουμε στο βιβλίο "Εκκλησίες της Αττικής" των Μπούρα Χαρ.- Ανδρεάδη Ρ.- Καλογεροπούλου Α. (Αθήνα 1969), απ΄ όπου και οι φωτογραφίες που παραθέτουμε εδώ - είναι μια μονόχωρη καμαροσκέπαστη βασιλική των βυζαντινών χρόνων (του τέλους της μεσοβυζαντινής περιόδου, 11ος-12ος αιώνας), με δίρριχτη στέγη και νεώτερη κεράμωση. Ανατολικά ο ναός καταλήγει σε μια χαμηλή, ευρύχωρη, ημικυκλική κόγχη Ιερού, με ένα στενόμακρο παράθυρο, τύπου πολεμίστρας, που είναι το μοναδικό παράθυρο σε ολόκληρο το ναό. Στη βάση του παραθύρου είναι εντειχισμένη επιτύμβια μαρμάρινη πλάκα με την επιγραφή: «Αρτέμιον Ευκράτου Μιλησία».
Στο δυτικό μέρος έχει προστεθεί μεταγενέστερος πρόναος που προεξέχει κατά πλάτος του κυρίως ναού. Οι διαστάσεις του κυρίως ναού είναι περίπου 3.70 x 5.20 μ. και του νάρθηκα 4.75 x 3.00 μ., χωρίς την κόγχη. Ο νάρθηκας είναι πλατύτερος από την ίδια την εκκλησία. Η είσοδος στο ναό γίνεται από μία τοξωτή θύρα με υπέρθυρο κόγχη. Δεξιά και αριστερά του υπερθύρου είναι εντειχισμένα δύο παλαιοχριστιανικά επιθήματα, με ανάγλυφους σταυρούς μέσα σε κύκλους. Το τέμπλο είναι κτιστό με μία είσοδο.
Η ιδιαιτερότητα του ναού, που προκαλεί και το ενδιαφέρον γύρω από αυτόν, είναι οι τοιχογραφίες του, λόγω της παλαιότητας τους και της υψηλής τέχνης τους. Οι τοιχογραφίες είναι γεμάτες ζωή και δύναμη. Στο νότιο τοίχο βρίσκονται η Βαϊοφόρος, η Υπαπαντή, η Γέννηση και κάτω δύο Άγιοι.
Ειδικότερα, τώρα, για την εικόνα της Υπαπαντής.
Αυτή παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον.
Πρώτον, λόγω της γεωμετρικής ισορροπίας της.
Στον γνωστό εικονογραφικό τύπο ο πρεσβύτης Συμεών με τον Χριστό στην αγκαλιά του είναι από τη μία μεριά και από την άλλη η Παναγία, η προφήτισσα Άννα και ο Ιωσήφ.
Στην Υπαπαντή της Κερατέας, δεξιά - όπως βλέπουμε την σύνθεση - είναι η Παναγία με τον Ιωσήφ και αριστερά ο Συμεών με τον νηπιάσαντα Κύριο και την Προφήτισσα Άννα πίσω του. Άρα διαμορφώνονται δύο ζεύγη. Το «οικογενειακό» και το «προφητικό».
Δεύτερον, λόγω του αγκαλοφορούμενου Χριστού από τον Συμεών.
Σύμφωνα με τον καθηγητή Ανδρέα Ξυγγόπουλο, υπάρχουν δύο βασικοί εικονογραφικοί τύποι του θέματος της Υπαπαντής, και κριτήριο για τη διάκρισή τους αποτελεί το αν το Θείο Βρέφος βρίσκεται στα χέρια της Παναγίας ή του Συμεών. Στα αρχαιότερα γνωστά παραδείγματα της εικόνας που έχουν σωθεί μέχρι τις μέρες μας, ακολουθείται ο πρώτος τύπος, σύμφωνα με τον οποίο το Βρέφος κρατά η Παναγία. Ο εικονογραφικός τύπος που παρουσιάζει τον Χριστό στα χέρια της Παναγίας ήταν ο επικρατέστερος μέχρι τις αρχές του 14ου αιώνα, ενώ ο δεύτερος τύπος, με τον Συμεών να κρατά τον μικρό Χριστό, είχε αρχίσει να γίνεται πολύ γνωστός ήδη από τα μέσα του 12ου αιώνα. Επομένως, η Υπαπαντή της Αγίας Κυριακής στην Κερατέα είναι από τα πρώτα δείγματα του νέου εικονογραφικού τύπου.
Αξίζει να σημειωθεί πάντως, ότι το νήπιο κινείται δυναμικά προς την μητέρα του, την Παναγία, η οποία μας το υποδεικνύει με μία εξπρεσιονιστική κίνηση των χειρών της, σα να περιμένει, ακόμα, να το αγκαλιάσει εκ νέου.
Το έργο των αγιογραφιών της Αγίας Κυριακής στην Κερατέα φαίνεται να ανήκει σε μια χρονολογική φάση, που έχει πλέον προσδιοριστεί επακριβώς, βάσει ανεξίτηλης επιγραφής που βρέθηκε στη νότια πλευρά της κόγχης του Ιερού και παραπέμπει στο έτος 1197. Η επιγραφή βρέθηκε μετά από εργασίες συντήρησης του 1984, όπου αποκαλύφθηκαν και άλλες παραστάσεις που ήταν εντελώς άγνωστες, όπως η Κοίμηση της Θεοτόκου, η Μεταμόρφωση του Σωτήρος, ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, ο Άγιος Γεώργιος και ο Άγιος Θεόδωρος.
Οι τοιχογραφίες του ναού χρονολογούνται, όπως είπαμε, το 1197, επί Μητροπολίτου Αθηνών Αγίου Μιχαήλ Χωνιάτου (1182 - 1204 μ.Χ), ο οποίος συνδέθηκε στενότατα με την περιοχή. Μάλιστα είναι το πρώτο μνημείο στον ελλαδικό χώρο στο οποίο μνημονεύεται ο ιστορήσας καλλιτέχνης. Το όνομα του ήταν Γεώργιος. Η επιγραφή με τα στοιχεία της χρονολογίας και του αγιογράφου βρέθηκαν σε συντήρηση που διενέργησε η Εφορεία Αρχαιοτήτων αρκετά χρόνια μετά την έκδοση του βιβλίου "Εκκλησίες της Αττικής". Στο εν λόγω βιβλίο, οι μελετητές συγκρίνουν την τοιχογραφία της Υπαπαντής με μια άλλη ίδια παράσταση που σώζεται στον Ναό του Αγίου Βλασίου στην Απουλία της Κάτω Ιταλίας και είναι χρονολογημένη επίσης το 1197.
Δυστυχώς δεν γνώριζαν τότε (1969) τα πολύτιμα στοιχεία της επιγραφής, τα οποία θα έθεταν νέα ερωτήματα προς έρευνα και απάντηση, για το κατά πόσο η επαρχιακή τέχνη υστερεί γνώσεως των καλλιτεχνικών εξελίξεων που συμβαίνουν συγχρόνως στα μεγάλα καλλιτεχνικά κέντρα όπως η Κωνσταντινούπολη, η Θεσσαλονίκη κ.α. και πόσο γρήγορα οι διαμορφούμενες τάσεις ταξιδεύουν έως τους χρωστήρες ακόμα και των πιο απομακρυσμένων ζωγράφων.
Σε σχετική έρευνα αναγνωρίζονται κοινά τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά στον τοιχογραφικό διάκοσμο τεσσάρων ναών του 13ου αιώνα, του Σωτήρα στο Αλεποχώρι Μεγάρων, των Ταξιαρχών στο Μαρκόπουλο, της Όμορφης Εκκλησιάς στην Αίγινα και της Αγίας Κυριακής στην Κερατέα. Αναγνωρίζεται στις αγιογραφίες η έντονη εξάρτηση από την τεχνοτροπία της εποχής των Κομνηνών και τεχνοτροπική και αισθητική συγγένεια με ρομαντικές τοιχογραφίες (βλ. Μουρίκη Ντούλα, Οι τοιχογραφίες του Σωτήρα στο Αλεποχώρι Μεγαρίδος, σ. 55-57).
.jpg)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου