Η ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΦΑΝΑΡΙΟΥ

Αναδημοσιεύω ένα άρθρο από το σημερινό ΒΗΜΑ ΙΔΕΩΝ - τεύχος 07/3/2008, που ήρθε πάνω στην ώρα. Εννοώ τον διάλογο για το Οικουμενικό Πατριαρχείο που γίνεται στο ιστολόγιό μας.

Η οικουμενικότητα του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως
Ενας δυσνόητος όρος για τη σημερινή τουρκική κοινότητα

Μερόπη Αναστασιάδου
Ιστορικός και νομικός, ερευνήτρια στο Eθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας της Γαλλίας (CNRS)

«Δεν είμαι θρησκευόμενος, αλλά στην Αθήνα τζαμί πρωτάνοιξε νομίζω πέρυσι. Δηλαδή, ο μεν θα είναι εδώ οικουμενικός, ενώ εκεί οι μουσουλμάνοι θα προσεύχονται στα υπόγεια. Παρατήστε το βιολί της ΕΕ και κοιτάξτε την πραγματικότητα» σημειώνει κάποιος που υπογράφει ως Αχμέτ Εφέ από το Ιγντίρ σε ένα από τα πάμπολλα φόρουμ που καλλιεργεί το Διαδίκτυο. Σε τρεις προτάσεις συμπυκνώνει εύγλωττα τη γνώμη τόσο του κράτους όσο και του μέσου Τούρκου για το Πατριαρχείο, αλλά και τη σύγχυση που δημιουργεί στην Τουρκία ο όρος «οικουμενικός».

Η άρνηση της Άγκυρας να αναγνωρίσει την οικουμενικότητα του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως είναι πάγια από τη δεκαετία του 1920 και εκφράζεται ξεκάθαρα. Κατά τους τελευταίους μήνες ωστόσο οι ευκαιρίες σύγκρουσης πύκνωσαν. Το Φανάρι δεν δίστασε να περιβληθεί, σε τουρκικό έδαφος, τον τίτλο του «οικουμενικού» ούτε κατά την επίσκεψη του Πάπα Βενέδικτου ΙΣΤ τον Νοέμβριο του 2006 ούτε, πιο πρόσφατα, στο πλαίσιο του Β΄ Συνεδρίου Ορθόδοξης Νεολαίας (Πόλη, Ιούλιος 2007).

Το καλοκαίρι του 2007 η αντιπαράθεση έφτασε στα δικαστήρια έπειτα από δύο μηνύσεις κατά του Πατριαρχείου που υπέβαλαν διαδοχικά ένας βούλγαρος ιερεύς για παρακώλυση άσκησης της θρησκευτικής του ελευθερίας και ένας (επίσης) βούλγαρος λαϊκός, πρώην μέλος της επιτροπής του βουλγαρικού ναού της Πόλης, για παράνομη χρήση του όρου «οικουμενικός». Για την πρώτη υπόθεση, τέλη Ιουνίου 2007, επιβεβαιώνοντας το αβάσιμο της καταγγελίας, το Ακυρωτικό Δικαστήριο έκρινε σκόπιμο να υπογραμμίσει παρεμπιπτόντως ότι ο Πατριάρχης υπόκειται πλήρως στην τουρκική νομοθεσία και επομένως δεν είναι «ekumenik».
Η αντιδικία με τον δεύτερο Βούλγαρο εκδηλώθηκε ως συνέχεια της πρώτης μέσα στον Ιούλιο. Το Φανάρι κλήθηκε να λογοδοτήσει, επειδή παρά την απόφαση του Ακυρωτικού συνέχισε να παρουσιάζεται ως «οικουμενικό». Τον Σεπτέμβριο του 2007, μια δεύτερη ευνοϊκή για το Πατριαρχείο απόφαση μαρτυρεί τη σαφή αμηχανία των δικαστικών και κυβερνητικών κύκλων. Ακόμη κι αν οι τούρκοι δικαστές ξεκαθάρισαν ότι δεν είναι οικουμενικός, κανείς δεν διανοείται ακόμη να περάσει από τη θεωρία στην πράξη, καταδικάζοντας τον Βαρθολομαίο Α΄ σε ποινή φυλάκισης για τη χρήση του σχετικού τίτλου. Λεπτομέρεια: ως συνήγορος του δεύτερου Βούλγαρου παρίσταται ο Κεμάλ Κεριντσίζ, δραστήριος εθνικιστής, με πρωτοβουλία του οποίου σύρθηκαν σε πολύκροτες δίκες, για παράβαση του άρθρου 301 του τουρκικού Ποινικού Κώδικα, οι Ορχάν Παμούκ (Νομπέλ Λογοτεχνίας 2006), Χραντ Ντινκ (αρμένης δημοσιογράφος που δολοφονήθηκε στις 19.1.2007 στην Πόλη), Μπασκίν Οράν (πολιτολόγος, πανεπιστημιακός), Ιμπραήμ Κάμπογλου (νομικός, πανεπιστημιακός), Ελίφ Σαφάκ (λογοτέχνης).

Το ζήτημα της οικουμενικότητας του Πατριαρχείου επανέρχεται λοιπόν στο προσκήνιο και απασχολεί τον τουρκικό Τύπο. Λιγοστά ωστόσο τα κείμενα που στηρίζουν το Φανάρι. Ανάμεσα στους ελάχιστους φίλα προσκείμενους ο Μπασκίν Οράν και ο οικονομολόγος Τζενγκίζ Ακτάρ- ένθερμοι και οι δύο οπαδοί της προσχώρησης στην ΕΕ- τονίζουν την τεράστια σημασία που μπορεί να έχει για τις σχέσεις με την Ευρώπη η ύπαρξη σε τουρκικό έδαφος ενός θεσμού όπως το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Φωνές βοώντων εν τη ερήμω: οι περισσότεροι τούρκοι διανοούμενοι που εκφράζονται μέσα από τις στήλες των εφημερίδων παραμένουν, ανεξάρτητα από την πολιτική τους τοποθέτηση και τη γλωσσική τους πολυμάθεια, επιφυλακτικοί (αν όχι εχθρικοί) απέναντι στον επίμαχο όρο. Με τη γραφή τους συμβάλλουν μάλιστα στην αποκρυστάλλωση μιας κοινής γνώμης που, κατά συντριπτική πλειοψηφία, θεωρεί το Πατριαρχείο ξένο και ανεπιθύμητο σώμα στην τουρκική κοινωνία.
Ενας από τους λόγους της αντιπάθειας αυτής είναι ότι για έναν τουρκόφωνο η λέξη « εκιουμενίκ » (ekumenik) δεν έχει κανένα σημειολογικό βάρος. Δεν σημαίνει τίποτε, δεν παραπέμπει σε καμιά γνωστή έννοια. Και όταν αυτοί που τη χρησιμοποιούν την αποδίδουν στην τουρκική ως «εβρενσέλ» (evrensel=παγκόσμιος) μόνο φόβο και άγχος προκαλούν. «Εβρενσέλ» δεν ήθελαν να είναι και τα κομμουνιστικά ή σοσιαλιστικά κινήματα τα οποία ανέκαθεν το κεμαλικό κράτος αντιμετώπισε ως απειλή της εθνικής του κυριαρχίας (βλ. ενδεικτικά άρθρα 5 και 68 του τουρκικού Συντάγματος); «Εβρενσέλ» δεν ήταν και το χαλιφάτο που κατάργησε ο Μουσταφά Κεμάλ το 1924 για να διασφαλίσει την εδαφική ακεραιότητα της νέας Τουρκίας; «Εβρενσέλ» επομένως καταλήγει να είναι σχεδόν συνώνυμο της εθνικής διάσπασης...

Σε μια μουσουλμανική κοινωνία που δεν είναι εξοικειωμένη με την ιστορία του χριστιανισμού η θεολογική και εκκλησιαστική χρήση του όρου «οικουμενικός» είναι δυσνόητη- αν όχι ακατανόητη. Απομένει λοιπόν μόνη η πολιτική διάσταση. Μόλις κατοχυρώσει τον περιπόθητο τίτλο, το Πατριαρχείο θα σπεύσει να ιδρύσει ένα «μίνι Βατικανό» στην Πόλη, διαφεύγοντας τον έλεγχο της τουρκικής πολιτείας, ισχυρίζονται οι ακροδεξιές εθνικιστικές οργανώσεις. Αν και δεν προβάλλει τέτοια σενάρια, το Ακυρωτικό Δικαστήριο φαίνεται να εκλαμβάνει και αυτό την οικουμενικότητα του Πατριαρχείου ως αμφισβήτηση της κυριαρχίας του εθνικού κράτους.
Σαν να μην έφτανε δηλαδή το σημειολογικό κενό που δυσχεραίνει την επικοινωνία ακόμη και με τους εγγράμματους Τούρκους, το Πατριαρχείο πληρώνει και τα σπασμένα των εθνικιστικών ιδεολογιών. Επειδή αδυνατεί να φανταστεί διαφορετικό πλαίσιο, ο Αχμέτ Εφέ από το Ιγντίρ θεωρεί την οικουμενικότητα του Πατριάρχη περιορισμένη στην ελληνική επικράτεια και... υποκείμενη στην αρχή της αμοιβαιότητας ανάμεσα σε Αθήνα και Αγκυρα.
Μέσα σε αυτά τα γεωγραφικά όρια της Ελλάδας εννοεί να εγκλωβίσει και η επίσημη Τουρκία τον φάκελο «Φανάρι». Διότι διπλωμάτες και πολιτικοί- πόσο μάλλον η κοινή γνώμη!- ερμηνεύουν την οικουμενικότητα με βάση παραστάσεις της δικής τους πολιτισμικής ταυτότητας. Παραλληλίζουν με εμπειρίες του παρελθόντος που έχουν σημαδέψει τη δική τους συλλογική εθνική μνήμη. Και- το κυριότερο- φοβούνται τους αστάθμητους παράγοντες και το απρόβλεπτο ενός μεσοπρόθεσμου μέλλοντος.