ΟΙ ΛΕΗΛΑΤΗΜΕΝΟΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

Του Αριστείδη Βικέτου

Φωτογραφική έκθεση με τίτλο "ΟΜΗΡΟΙ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ. Λεηλατημένοι εκκλησιαστικοί θησαυροί από την τουρκοκρατούμενη Κύπρο", παρουσιάζει στη Λευκωσία το Βυζαντινό Μουσείο του Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’ στο πλαίσιο της Διεθνούς Συνάντησης "Ο Πολιτισμός της Ειρήνης. Θρησκείες και πολιτισμοί σε διάλογο", που διοργανώνεται από την Εκκλησία της Κύπρου σε συνεργασία με την Κοινότητα του Αγίου Αιγιδίου Ιταλίας.
Η έκθεση έχει ως θέμα τη λεηλασία της πολιτιστικής κληρονομιάς των τουρκοκρατούμενων περιοχών της Κύπρου από αρχαιοκάπηλους και συγκεκριμένα τον γνωστότερο από αυτούς τον Τούρκο Aydin Dikmen.
Η έκθεση παρουσιάζει το εύρος της λεηλασίας από 50 διαφορετικούς ναούς από την Καρπασία και την Αμμόχωστο μέχρι τη Κυθραία, τη Λευκωσία, τον Καραβά και τη Μόρφου.
Από τις μεγαλύτερες υποθέσεις αρχαιοκαπηλείας, στις οποίες εμπλέκεται ο Aydin Dikmen, είναι η λεηλασία των τοιχογραφιών του ναού του Αγίου Ευφημιανού στη Λύση και των εντοίχιων ψηφιδωτών του 6ου αιώνα από το ναό της Παναγίας Κανακαριάς στη Λυθράγκωμη.
Οι υποθέσεις αυτές οδήγησαν την Ιντερπόλ και τη Γερμανική Αστυνομία στα χνάρια του Aydin Dik­men. Τον Οκτώβριο και Νοέμβριο του 1997 διενήργησαν έφοδο σε διαμερίσματα που διατηρούσε ο Τούρκος αρχαιοκάπηλος στο Μόναχο. Ο αριθμός των έργων τέχνης που ανευρέθηκαν συγκλονίζει.
Πρόκειται, σύμφωνα με τον Δρα Γιάννη Ηλιάδη, διευθυντή του Βυζαντινού Μουσείου, για έργα που προέρχονται από πενήντα περίπου διαφορετικούς λεηλατημένους ναούς στην τουρκοκρατούμενη Κύπρο, που έχουν πλήρως ταυτιστεί, ενώ δυστυχώς μεγάλο μέρος τους δεν έχει πλήρως ταυτολογηθεί λόγω ελλιπών αρχείων.
Από τα γνωστά έργα τέχνης ξεχωρίζουν τα τεμάχια ψηφιδωτών του 6ου αιώνα από την Παναγία Κανακαριά, τα σπαράγματα τοιχογραφιών από την Παναγία Αψινθιώτισσα στο Συγχαρί, όπως το κεφάλι του αγίου Ιγνατίου, τα σπαράγματα τοιχογραφιών από το ναό της Παναγίας Περγαμηνιώτισσας στην Ακανθού, που χρονολογούνται στο 12ο αιώνα, τα σπαράγματα τοιχογραφιών από το ναό Αγίας Σολομονής του 9ου αιώνα και τα σπαράγματα τοιχογραφιών από το ναό του Αντιφωνητή (περ. 1200 και τέλη 15ου αι.) καθώς επίσης ένας μεγάλος αριθμός εικόνων και παλαιά χειρόγραφα.
Χωρίς αμφιβολία η έφοδος της Γερμανικής Αστυνομίας στο Μόναχο έγινε πολύ αργά, αφού πιστεύεται ότι τεράστιος αριθμός άλλων θησαυρών είχε ήδη διοχετευτεί στην παράνομη αγορά έργων τέχνης. Στο Δικαστήριο της Βαυαρίας έχουν κατατεθεί ως τεκμήρια τα αρχεία που διατηρούσε ο Τούρκος αρχαιοκάπηλος.
Η λεπτομέρεια, μας ανέφερε ο Δρ Ηλιάδης, με την οποία διατηρούσε τα αρχεία του είναι πρωτοφανής: φωτογραφίες και σκίτσα πριν από την κλοπή των ψηφιδωτών και τοιχογραφιών, κατά τη διάρκεια της αφαίρεσής τους και μετά την αφαίρεσή τους, αλλά και αντίγραφα των ψηφιδωτών με σκοπό την πώλησή τους ως αυθεντικών στο παράνομο εμπόριο αρχαιοτήτων. Τα ψεύτικα πιστοποιητικά που διέθετε αποκλειστικά για τα αντίγραφα αποτελούν επαρκείς ενδείξεις για ένα καλά οργανωμένο έγκλημα.
H Γερμανική Δικαιοσύνη εκδικάζοντας την υπόθεση (2004) αποφάνθηκε ότι τα αποδεικτικά στοιχεία εκ μέρους της Κυπριακής Δημοκρατίας σχετικά με τις κατασχεμένες αρχαιότητες δεν ήταν επαρκή για το σύνολο των αντικειμένων. Δεν ήταν δυνατόν άλλωστε η Εκκλησία της Κύπρου να είχε φωτογραφήσει έως το 1974 όλες, μία προς μία, τις τοιχογραφίες, ψηφιδωτά, χειρόγραφα, παλαίτυπα και ιερά σκεύη όλων των εκκλησιών, που λεηλατήθηκαν από τους αρχαιοκάπηλους, ώστε να κατέχει για κάθε ένα αντικείμενο αποδεικτικά στοιχεία.
Ενώ όμως το δικαστήριο πείστηκε για την κυπριακή προέλευση μόνο 169 αντικειμένων, η επιστροφή τους δεν στάθηκε δυνατή, λόγω της δυσχέρειας ανάλογων αποδεικτικών στοιχείων και για τα υπόλοιπα. Έτσι, έως σήμερα το σύνολο των κλαπέντων ευρίσκεται στο Μόναχο αναμένοντας την επιστροφή τους, όταν οι γερμανικές αρχές το επιτρέψουν.

ΟΙ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΚΑΝΑΚΑΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΓΙΟΥ ΕΥΦΗΜΙΑΝΟΥ
Το 1979 το Τμήμα Αρχαιοτήτων της Κύπρου πληροφορήθηκε ότι τα ψηφιδωτά της εκκλησίας της Παναγίας της Κανακαριάς στη Λιθράγκωμη (επαρχία Αμμοχώστου) είχαν αφαιρεθεί. Η καταστροφή αυτή καταγγέλθηκε στην UNESCO, στο Συμβούλιο της Ευρώπης, στο Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων (ICOM), στο Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Χώρων (ICOMOS) και στη Europa Nostra, αλλά και σε καθηγητές Βυζαντινής τέχνης παγκοσμίως. Το 1983 επιστράφηκαν, μέσω Γερμανίας και με τη μεσολάβηση εμπόρου τέχνης στο Λονδίνο, τα κλεμμένα μετάλλια με τις μορφές των αποστόλων Λουκά και Βαρθολομαίου, που αφαιρέθηκαν από την αψίδα της εκκλησίας.
Το 1988 εντοπίστηκαν τέσσερα τμήματα των ψηφιδωτών στην Ινδιανάπολη των Η.Π.Α, στην κατοχή της εμπόρου έργων τέχνης Peg Goldberg η οποία διατηρούσε γκαλερί. Η Peg Goldberg κατείχε παράνομα τα εξής τμήματα: 1. Το άνω τμήμα του στήθους του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. 2. Το άνω τμήμα της παράστασης της Θεοτόκου και του Χριστού.3. Τα μετάλλια που εικονίζουν τους απόστολους Ματθαίο και Ιάκωβο.

Η Κυπριακή Κυβέρνηση μαζί με την Εκκλησία της Κύπρου, ξεκίνησαν αμέσως δικαστικό αγώνα εναντίον της κ. Goldberg. Το δικαστήριο της Ινδιανάπολης και το Εφετείο στο Σικάγο πήραν την απόφαση όπως τα τέσσερα ψηφιδωτά επιστραφούν στο νόμιμο ιδιοκτήτη τους, δηλαδή στην Εκκλησία της Κύπρου. Τα ψηφιδωτά επιστράφηκαν το 1991 και σήμερα εκτίθενται στο Βυζαντινό Μουσείο του Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’ στη Λευκωσία. Το Σεπτέμβριο του 1997 βρέθηκε και αποκτήθηκε το μετάλλιο με τη μορφή του αποστόλου Θαδδαίου και τον Οκτώβριο του ίδιου έτους βρέθηκε στην κατοχή του αρχαιοκάπηλου Aydin Dikmen από τη γερμανική αστυνομία το μετάλλιο με τη μορφή του αποστόλου Θωμά. Ένα μήνα μετά βρέθηκε και το δεξί χέρι του αρχαγγέλου Γαβριήλ και το αριστερό χέρι της Παναγίας.
Η εκκλησία του Αγίου Θεμωνιανού ή Ευφημιανού βρίσκεται περίπου 2 χιλιόμετρα στα ΝΔ του χωριού Λύση της επαρχίας Αμμοχώστου. Είναι ένα ιδιαίτερα μικρό λιθόκτιστο κτίσμα, μονόκλιτο με τρούλο και το εσωτερικό του κοσμείται με τοιχογραφίες του 13ου και 14ου αι. Η κτητορική επιγραφή που υπάρχει στη βάση της αψίδας αναφέρει ότι ο ναός ήταν αφιέρωμα του Λαυρέντιου, ιερομόναχου και ηγούμενου της μονής του Άγιου Ανδρόνικου, στον Άγιο Θεμωνιανό, έναν τοπικό άγιο. Ο τρούλος της εκκλησίας εκοσμείτο με τοιχογραφία που παρουσιάζει το Χριστό Παντοκράτορα ο οποίος περιβάλλεται από αγγέλους, την Παρθένο Μαρία και τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή. Επίσης απεικονίζεται η Ετοιμασία του Θρόνου της Δευτέρας Παρουσίας. Στην αψίδα απεικονίζεται η Παναγία Δεόμενη, μεταξύ των αρχαγγέλων Γαβριήλ και Μιχαήλ. Οι τοιχογραφίες αυτές διατηρούνταν σε πολύ καλή κατάσταση αφού το 1972 το Τμήμα Αρχαιοτήτων είχε αναλάβει τη συντήρησή τους. Μετά την Τούρκικη εισβολή όμως, και πιο συγκεκριμένα το 1984, οι τοιχογραφίες αποτοιχίστηκαν. Σύμφωνα με την εφημερίδα Herald Tribune (09.01.1994), το 1984 ένας Τούρκος λαθρέμπορος πούλησε δύο τοιχογραφίες που διατηρούνταν σε πολύ κακή κατάσταση λόγω της διάσπασής τους σε μικρότερα τμήματα. Οι τοιχογραφίες βρέθηκαν δήθεν τυχαία σε εγκαταλειμμένη εκκλησία στη Ν. Τουρκία. Το Τμήμα Αρχαιοτήτων απέδειξε ότι οι τοιχογραφίες αποτοιχίστηκαν βίαια από την εκκλησία του Αγίου Θεμωνιανού στη Λύση και μετά από χρονοβόρες διαπραγματεύσεις, συμφωνήθηκε ότι ανήκουν στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου. Οι τοιχογραφίες ανακτήθηκαν το 1984 από το Ίδρυμα Μενίλ (Μenil Foundation), στο Houston του Texas για την Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύπρου στην οποία ανήκουν. Οι τοιχογραφίες αυτές εκτίθενται στο Ίδρυμα Μενίλ.

Φωτό: - Ο τούρκος αρχαιοκάπηλος Ντικμέν με ένα από τα ψηφιδωτά, που εντοπίστηκαν στην κατοχή του. Η φωτογραφία έχει ληφθεί στη Γερμανία και περιλαμβάνεται στην έκθεση του Βυζαντινού Μουσείου του Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου.

- Ψηφιδωτό, που απεικονίζει τον Απόστολο Θωμά. Είναι μεταξύ αυτών που δεν έχουν επιστραφεί ακόμη στην Εκκλησία της Κύπρου.