ΜΠΑΚΟΥΝΙΝ: Περί της μή άθεης και αναρχικής φιλοσοφίας!

Μιχ. Μπακούνιν 

Περί τῆς φιλοσοφίας 

μετάφραση Δημήτρης Μπαλτᾶς 

Πουθενά ἀλλοῦ δέν ὑπάρχει πολυφωνία πού ἀποτελεῖ τόν οὐσιώδη χαρακτῆρα τῆς σύγχρονης βιβλιογραφίας, ὅσο στό ζήτημα γιά τήν φιλοσοφία: Κάποιοι ἰσχυρίζονται ὅτι ἡ φιλοσοφία εἶναι ἡ ἀληθινή, ἡ ὕψιστη ἐπιστήμη πού δίδει τό φῶς της σέ ὅλους τούς τομεῖς τῆς γνώσεως καί πού ἀπαιτεῖ τόν θετικιστικό τρόπο μελέτης· ἀντιθέτως, κάποιοι ἄλλοι ἰσχυρίζονται ὅτι ἡ φιλοσοφία δέν εἶναι παρά συνονθύλευμα ψευδαισθήσεων, ἕνα κενό παιχνίδι τῆς φαντασίας πού ἀποτελεῖ ἐμπόδιο στήν ἐξέλιξη τῶν ἄλλων θετικῶν ἐπιστημῶν. Κάποιοι λένε ὅτι ὁ ἄνθρωπος πού ἀσχολεῖται μέ αὐτήν, εἶναι ἕνας χαμένος ἄνθρωπος, γιατί αὐτό τόν ἀποκόπτει ἀπό κάθε πραγματικότητα, σκοτώνει μέσα του τήν θρησκευτική πίστη, ἐμφυτεύει μέσα του ἀμφιβολίες καί ἀπό ἕνα ὑγιῆ, δυνατό, χρήσιμο τόσο γιά τόν ἐαυτό του ὅσο καί γιά τήν κοινωνία ἄνθρωπο, τόν μεταμορφώνει σ’ ἕνα ἀρρωστημένο κι ἐντελῶς ἄχρηστο πλάσμα. Κάποιοι ἄλλοι, ἀντιθέτως, ἰσχυρίζονται ὅτι ἡ φιλοσοφία εἶναι ὁ μοναδικός τρόπος ἐξαλείψεως τῆς κάθε ἀμφιβολίας, τῆς κάθε πνευματικῆς ἀσθένειας, εἶναι τό μοναδικό μέσο γιά νά συμφιλιωθεῖ ὁ ἄνθρωπος, πού ἔχει ἤδη πέσει στήν ἐπήρεια τοῦ σκεπτικισμοῦ, μέ τήν πραγματικότητα, μέ τόν οὐρανό καί μέ τήν γῆ. 

Ἀπό ποῦ λοιπόν προέρχεται ἡ ἀντίφαση αὐτή, καί ὑπάρχει, ἄραγε, δυνατότητα ἐπιλύσεώς της; Ἡ ἐπίλυση τῆς ἀντιφάσεως πρέπει νά ἐνδιαφέρει τόν κάθε σκεπτόμενο ἄνθρωπο, τόν κάθε φίλο τῆς παιδείας, διότι τό ὄφελος πού ὑπόσχεται ἡ μία πλευρά καί ἡ ζημία πού ὑπόσχεται ἡ ἄλλη, εἶναι τόσο δυνατά καί ἔντονα, πού δέν μποροῦν νά μήν τραβήξουν τήν προσοχή. Τό ζήτημα αὐτό εἶναι ἕνα ἀπό τά κυριότερα ζητήματα τῆς ἐποχῆς μας καί γι’ αὐτό κάθε ἄνθρωπος πού συμμετέχει στόν πατροπαράδοτο ρωσσικό διαφωτισμό μας, πρέπει, στό μέτρο τῶν δυνατοτήτων του, νά συμβάλει στήν ἐπίλυση τοῦ ζητήματος αὐτοῦ. 

Ἕνα ἀπό τά κυριότερα αἴτια τῆς παρανοήσεως εἶναι ὡς ἐπί τό πλεῖστον ἡ ἀοριστία τῶν ἐννοιῶν καί τῶν ἐκφράσεων, γι’ αὐτό θά προσπαθήσουμε νά καθορίσουμε πρῶτα ἀπ’ ὅλα τί εἶναι ἡ φιλοσοφία, ὥστε, στηριζόμενοι ἀργότερα σ’ ἕνα συγκεκριμένο ὁρισμό της, νά εἴμαστε σέ θέση νά ἐπιλύσουμε καί ἄλλα δύο ζητήματα: εἶναι χρήσιμη ἡ φιλοσοφία καί μπορεῖ, ἄραγε, νά ὑφίσταται; 

Τί εἶναι φιλοσοφία καί ποιό εἶναι τό ἀντικείμενό της; Ἰδού τό πρῶτο ζήτημα πού ἀντιμετωπίζει ἡ μελέτη μας. Φιλοσοφία, μέ τήν κυριολεκτική ἔννοια τῆς λέξεως, σημαίνει «φιλία τῆς σοφίας», μία ἔκφραση πού χρησιμοποιεῖται ἀπό κάποιους συγγραφεῖς μας, ἀλλά εἶναι πολύ ἀόριστη: ὁ καθένας μπορεῖ νά ἀγαπᾶ τήν φιλοσοφία χωρίς νά εἶναι φιλόσοφος καί χωρίς νά ἀσχολεῖται μέ την φιλοσοφία ὡς ἐπιστήμη. Θά ἦταν πολύ λυπηρό ἐάν ἡ σοφία καί ἡ ἀγάπη πρός αὐτήν ἦταν ἀποκλειστικό κτῆμα μερικῶν μόνον ἀνθρώπων πού ἀσχολοῦνται μέ τήν φιλοσοφία καί παρέμενε ἀπρόσιτη γιά τούς ὑπολοίπους. Οἱ ὑπόλοιποι αὐτοί ἀποτελοῦν τήν πλειονότητα τοῦ ἀνθρώπινου γένους, καί τό ἀνθρώπινο γένος, σέ ὅποιο ἐπίπεδο ἐξελίξεως καί ἄν βρίσκεται, διψᾶ γιά σοφία καί δέν μπορεῖ νά ὑπάρξει χωρίς αὐτήν. 

Ὑπάρχει ἡ πρακτική σοφία πού ἀπορρέει ἀπό τήν θρησκευτική παιδεία τοῦ ἀνθρώπου καί ἡ ὁποία ἀποτελεῖ μία ἀπό τίς οὐσιώδεις βάσεις τῆς κρατικῆς εὐημερίας: εἶναι ἡ σοφία τοῦ οἰκογενειάρχη, ἡ σοφία τοῦ μέλους τῆς κοινωνίας τῶν πολιτῶν πού ἀποκτᾶται ἀπό τήν θρησκευτική παιδεία, τίς γνώσεις καί τίς ἐμπειρίες τῆς ζωῆς. Ὁ Μέγας Πέτρος δέν ἦταν φιλόσοφος, ἀλλά κανείς δέν μπορεῖ νά ἀρνηθεῖ τήν σοφία του καί τήν ἀγάπη του γιά τήν σοφία. Εἶναι γνωστό ὅτι ἡ λ. φιλοσοφία ἐμφανίσθηκε στην Ἑλλάδα, ὅταν ἡ ἐπιστήμη δέν εἶχε ἀποκτήσει ἀκόμη τήν αὐτονομία της καί ὅταν μέ τήν φιλοσοφία ἐννοοῦσαν τήν πολιτική σοφία καί ἐν γένει τήν κοινωνική εὐσυνειδησία. Οἱ λ. φιλοσοφία καί φιλόσοφος χρησιμοποιοῦνται καί σέ μᾶς ὑπό μία ἄλη ἔννοια: ὁ ὑπάλληλος πού δέν πῆρε τήν διάκριση τήν ὁποία περίμενε, λέγει: «Εἶμαι φιλόσοφος καί ὑπομένω τήν δυστυχία μου μέ σθένος!». Χωρίς νά ἀρνούμαστε τό σθένος καί τό ὕψιστο τῆς ἀρετῆς πού εἶναι ἀπαραίτητο γιά μία τέτοια ἠρωϊκή πράξη, δέν μποροῦμε νά μήν δεχθοῦμε τήν ἐντελῶς ἰδιαίτερη σημασία τῆς λ. φιλοσοφία στἠν σφαῖρα τῆς μελέτης μας. 

Ἀπό κάποια ἐποχή καί μετά ἀποκτήσαμε τήν συνήθεια –καί ἡ συνήθεια αὐτή μᾶς ἦλθε ἀπό τούς Γάλλους- νά ἀποκαλοῦμε τήν κάθε εἴδους ἐπιχειρηματολογία φιλοσοφία. Στήν Γαλλία κυκλοφοροῦν μυθιστορήματα μέ τίτλο «roman philosophique»· μερικά ἀπό αὐτά ἔχουν πολύ ἐνδιαφέρον καί ἀναφέρονται στά μεγαλύτερα ζητήματα τῆς σύγχρονης ἐποχῆς, ἀλλά, παρ’ ὅλα αὐτά, δέν ἔχουν τό δικαίωμα νά κάνουν φιλοσοφία· μπορεῖ νά εἶναι κανείς πολύ καλλιεργημένος ἄνθρωπος, νά λαμβάνει μέ δυνατή παρουσία μέρος στά ζητήματα τῆς ἐποχῆς καί νά μήν εἶναι φιλόσοφος. Φιλοσοφία εἶναι μία θετική ἐπιστήμη πού διαθέτει συνοχή καί πού ἐμπεριέχεται στόν ἴδιο της τόν ἑαυτό, ἐνῶ ἡ ἐπιχειρηματολογία καί οἱ συνήθεις συλλογισμοί δέν ἔχουν καί δέν μποροῦν νά ἔχουν αὐτήν τήν ἀξίωση. Ἡ συνήθεια αὐτή, ἡ ὁποία καλλιεργήθηκε στήν Σχολή τῶν λεγομένων Γάλλων φιλοσόφων τοῦ 18ου αἰ., εἶχε τίς πλέον βλαβερές συνέπειες γιά τήν φιλοσοφία· ἡ ἄσκοπη ἐπιχειρηματολογία, οἱ ἐπιφανειακοί καί ἀνούσιοι συλλογισμοί ἔχουν κάνει μεγάλο κακό στή γῆ καί ἔχουν καταστρέψει πολλούς νέους ἀνθρώπους, ἀποκόπτοντάς τους ἀπό τά οὐσιαστικά καί σημαντικά ζητήματα τῆς ζωῆς καί παραδίδοντάς τους στήν ἐπιζήμια κυριαρχία τῆς ἀπερίσκεπτης καί ἀνόητης αὐθαιρεσίας. Καί ἀποτέλεσμα ἦταν νά προκύψει ἡ κοινή ἄποψη ὅτι ἡ φιλοσοφία, ἡ ἀθεΐα καί ὁ φιλελευθερισμός, τά τόσο ἐπικίνδυνα γιά τήν εὐημερία τῆς κοινωνίας πράγματα, εἶναι ἕνα καί τό αὐτό. Ὅμως, αὐτἡ ἡ ἄποψη εἶναι ἐντελῶς ψευδής· ὁ ἄνθρωπος πού ἔχει τήν ἱκανότητα νά σκέπτεται πράγματι καί πού ἀσχολεῖται οὐσιαστικῶς μέ τήν φιλοσοφία, δέν μπορεῖ νά ἔχει ἐπιφανειακή σκέψη καί ποτέ δέν θά εἶναι ἄθεος καί ἀερολόγος φιλελεύθερος. Τό πρῶτο πραγματικό βῆμα στήν σφαῖρα τῆς ἀληθινῆς φιλοσοφίας εἶναι ἡ ἄρνηση τῆς ὁποιασδήποτε ἐπιφανειακῆς σκέψεως· μέσα ἀπό τήν σταδιακή ἐξέλιξή της ἡ φιλοσοφία μπορεῖ νά καταλήξει σέ μονομερῆ σκέψη, στήν ἀφαίρεση, ὅμως ὁ σκοπός της θά εἶναι πάντοτε σημαντικός, εἶναι πάντοτε διαποτισμένος ἀπό ἀγάπη γιά τήν ἀλήθεια· μία τέτοια φιλοσοφία δέν θά εἶναι ποτέ ἄθεη καί ἀναρχική, διότι ἡ οὐσία τῆς ζωῆς καί τῆς κινήσεώς της συνίσταται στήν ἀναζήτηση τοῦ Θεοῦ καί τοῦ αἰωνίου. 

(σημ. μετ.: M. Μπακούνιν, Περί τῆς φιλοσοφίας, 1840, ἀνατύπωση Μόσχα 2000, σσ. 31-34).