Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΕΡΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΜΑΝΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ ΜΕ ΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

Τον Ιούλιο του 1975 ο μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Κρήτης Ευγένιος τέλεσε τον Αγιασμό εγκαινίων του
υπαίθριου θεάτρου, στον ΚΟΥΛΕ Ηρακλείου (Λιμάνι).
Ακολούθησε ρεσιτάλ των Μάνου Χατζιδάκι και Σπύρου Σακκά, οι οποίοι διακρίνονται στην φωτογραφία

ΟΑΚ-Ε.ΘΕ.Κ και Μάνος Χατζιδάκις 

Αγαπητέ κ. Ανδριόπουλε, 

Αναφερόμενος στο κείμενο: ΟΤΑΝ Ο ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ ΑΠΗΓΓΕΙΛΕ ΤΟ ΔΙΚΟ ΤΟΥ "ΠΙΣΤΕΥΩ" ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΟ ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΚΡΗΤΗΣ (ΙΔΙΩΤΙΚΗ ΟΔΟΣ, Τρίτη, 7 Οκτωβρίου 2014), έκρινα χρήσιμο να θέσω υπόψη σας ορισμένες πληροφορίες για τη σχέση του Χατζιδάκι με την Κρήτη και για το «ΠΙΣΤΕΥΩ» του: 

Φ 01

Στις 28-4-1969 η Ορθόδοξος Ακαδημία Κρήτης (ΟΑΚ) οργάνωσε δημόσια συζήτηση με θέμα: Η ψυχική υγεία του Κρητικού λαού. Αφορμή ήταν μια σειρά αυτοκτονιών, που είχαν γίνει εκείνη την εποχή στην περιοχή. Με ιερείς, ιατρούς και άλλους αναζητήσαμε τα αίτια. Επισημάνθηκε ιδιαίτερα η κ α τ ά θ λ ι ψ η, με αναφορά στην πολιτική ατμόσφαιρα των χρόνων εκείνων. Ακολούθησε δεύτερη ημερίδα (29 Ιουνίου 1969) πάλι στην ΟΑΚ, που οργανώθηκε σε συνεργασία με τον Ιατρικό Σύλλογο Χανίων. Ο εκ των εισηγητών Δ. Καρτάκις, Ψυχίατρος, ανέφερε τον ευεργετικό ρόλο του καλού θεάτρου. Ο σπόρος είχε πέσει σε γη αγαθή. Ύστερα από σειρά δράσεων, που απέβλεπαν στην ευαισθητοποίηση και το συντονισμό πνευματικών ανθρώπων όλης της Κρήτης, πραγματοποιήθηκε στην Ακαδημία η παγκρήτια Καταστατική Συνέλευση και δημιουργήθηκε η ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΘΕΑΤΡΟΥ ΚΡΗΤΗΣ–Ε.ΘΕ.Κ., με έδρα τα Χανιά (19-11-1972). Η υπογραφή του Καταστατικού συμπληρώθηκε λίγες μέρες αργότερα στο Ηράκλειο. 

Φ 02 

Στις 6-5-1973 πραγματοποιήθηκε στον Άγιο Νικόλαο η πρώτη Γεν. Συνέλευση, που εξέλεξε το πρώτο δωδεκαμελές Διοικ. Συμβούλιο (3 από κάθε Νομό). Ο γράφων εξελέγη Πρόεδρος της Ε.ΘΕ.Κ και, επανεκλεγόμενος, διατήρησε τη θέση αυτή κατά την πρώτη δεκαετία της Εταιρείας.

Φ 03 

Μέλη του Διοικ. Συμβουλίου της Ε.ΘΕ.Κ. στην ΟΑΚ
Πρώτη συνάντηση με τον Μάνο Χατζιδάκι 
«Ήταν περασμένα μεσάνυχτα της 15ης του Νοέμβρη 1973. Η Επιτροπή της Ε.ΘΕ.Κ., την οποία αποτελούσαν ο Αλέκος Παπαδερός, ο Γιώργος Δρανδάκης, ο Νίκος Κοπιδάκης και ο υπογράφων {Δημήτης Καρτάκης, Γεν. Γραμματέας της Ε.ΘΕ.Κ}, συσκέπτεται σε δείπνο εργασίας με τον Αλέξη Μινωτή. Η κουβέντα έφθασε και στο θέμα της συνεργασίας της Ε.ΘΕ.Κ με σπουδαίους καλλιτέχνες της Αθήνας, κρητικής καταγωγής. Κάποιος ανέφερε και το όνομα του Μάνου Χατζιδάκι... Ο Μινωτής μας άκουγε χωρίς να βγάζει μιλιά. Κάποια στιγμή σηκώθηκε πάνω και μας είπε: "Πάμε να τον βρούμε.". ..Γύρω στη 1.30 μετά τα μεσάνυχτα βρεθήκαμε στην Πλάκα, μπροστά στην είσοδο ενός υπογείου. Ένας βλοσυρός πορτιέρης δεν άφηνε κανένα να περάσει την πόρτα. Ο Μινωτής του είπε το όνομά του και τον παρακάλεσε να αναφέρει στον Μάνο την παρουσία του....Σε λίγο φάνηκε να προβάλλει στο θαμπό φως και μέσα σε καπνούς η σιλουέτα του Μάνου. Περπατούσε αργά και κρατούσε στο δεξί χέρι ένα ποτήρι με ποτό. Χαιρετήθηκαν εγκάρδια με το Μινωτή, ο οποίος άρχισε αμέσως τις συστάσεις: "Μάνο" του είπε, "εδώ είναι η Κρήτη, που θέλει να σε γνωρίσει. Αποφάσισε να φτιάξει δικό της θέατρο και χρειάζεται τη βοήθειά μας". Ο Παπαδερός διέκοψε απότομα τον Μινωτή και απευθυνόμενος στον Χατζιδάκι τον ρώτησε εάν είναι Κρητικός. "Να μας πείτε, κύριε Χατζιδάκι, εάν είστε Κρητικός και ύστερα θα σας πούμε τί σας θέλουμε." Ο Χατζιδάκις, ύστερα από μικρή σιωπή, είπε με έμφαση: "Ναι, είμαι Κρητικός". Ίσως ήτανε η πρώτη φορά που ο Μάνος Χατζιδάκις δήλωνε την καταγωγή του. Ύστερα του μιλήσαμε για τους σκοπούς και τα οράματα της Ε.ΘΕ.Κ και του ζητήσαμε ν’ αρχίσει αυτός τη δραστηριότητα της Εταιρείας με μουσικές εκδηλώσεις στην Κρήτη. Ο Χατζιδάκις ενθουσιάστηκε με την προσπάθεια που ξεκινούσε τότε στον τόπο μας και μας υποσχέθηκε κάθε δυνατή βοήθεια.» (Δημήτρης Ν. Καρτάκις, Εταιρεία Θεάτρου Κρήτης (Ε.ΘΕ.Κ). Ίδρυση-Δράση-Μετεξέλιξη. Έκδοση Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Χανίων-Εταιρεία Θεάτρου Κρήτης 2009, σελ. 257 εξ.).

Φ 04 

Πράγματι ο Μάνος τήρησε την υπόσχεσή του. Με το ΠΟΛΥΤΡΟΠΟΝ του συγκλόνισε και τους 4 Νομούς της Κρήτης (24-30 Μαΐου 1974). Καλωσορίζοντάς τον είχαμε γράψει στο πρόγραμμα των συναυλιών: «Η μουσική του Μάνου Χατζιδάκι, όπως κάθε αληθινή μουσική, έχει ξεπεράσει τα σύνορα ενός τόπου, μιας χώρας και είναι παγκόσμιο πνευματικό αγαθό. Οφείλουμε πολλή ευγνωμοσύνη στο δημιουργό της, γιατί, κινούμενος σε τέτοιες οικουμενικές διαστάσεις, αφουγκράστηκε από τους πρώτους τη φωνή της Κρήτης. Ανάμεσα από το κλάμα της προγονικής γης, που ΄φουρτουνιάζει το πέλαγος΄ και κάνει τον ορίζοντα μουντό, άκουσε την έκκληση της Ε.ΘΕ.Κ. και ήρθε να μεταδώσει, με τη θεία μουσική δημιουργία του, γαλήνη και φως. Ο Μάνος Χατζιδάκις και οι εκλεκτοί συνεργάτες του μπορούν να είναι σίγουροι πως γίνονται συνοικοδόμοι ενός έργου, που, όπως ελπίζουμε, δεν εξαντλείται στην παροδικότητα.» (Καρτάκις, σελ. 52). 

Απάντηση του Χατζιδάκι στα παραπάνω: 

«Είμαι χαρούμενος που θα τραγουδήσω επιτέλους μαζί σας. Εγώ, Κρητικός, μαζί με σας τους Κρητικούς. Γνωρίζετε καλά, καθώς κι εγώ, πως εμείς οι Κρητικοί ξεύρουμε να τραγουδάμε καλύτερα απ’ τους άλλους. Γιατί τραγουδάμε από χιλιάδες χρόνια πριν. Και το τραγούδι μας περιέχει συγκρατημένο πάθος, φαντασία και απέραντη ευγένεια σαν τα κεντήματα της γιαγιάς μου, της γραίας Χατζιδάκαινας, που τάχω στη μνήμη μου αναλλοίωτα από παιδί, κεντήματα γεμάτα χάρη και περισσή ευγένεια. 

Ευχαριστώ τη νεοσυσταθείσα Εταιρεία Θεάτρου Κρήτης, που, μαζί με την έναρξη των τολμηρών οραματισμών της, μού ‘δωσε την ευκαιρία σήμερα να τραγουδήσω όλα τα πάθη του Οδοιπόρου, του Αλκιβιάδη, του Τζώνη του Μπόγια, του Μεθυσμένου Κοριτσιού, του ευαίσθητου Ληστή και της Μπελίσας. Είναι πάθη γνησίως κρητικά κι ήρθε ο καιρός να σας τα παραδώσω μ’ όλη μου την αγάπη.» 

Σε συνέντευξη του σε τοπική εφημερίδα (ΕΘΝΙΚΗ ΦΩΝΗ, 1-6-1974) ο Μάνος δήλωσε: «Γεννήθηκα στην Ξάνθη, εκεί βρέθηκε ο πατέρας μου και η μάνα μου και με κάμανε. Από έξι ετών είμαι στην Αθήνα. Και για να ακριβολογώ, είμαι Κρητικής καταγωγής με Κρητική συνείδηση και Αττική παιδεία.» (Καρτάκις, 52 εξ.). 

Μια ξεχωριστή στιγμή 

Στην αίθουσα του κινηματογράφου στα Χανιά δεν χωρούσε ούτε κουνούπι. Στο τέλος ανέβηκα στη σκηνή, χαιρέτησα τους συντελεστές και κάλεσα τον Μάνο. Και πάλι το χειροκρότημα δεν είχε τελειωμό. Ατάραχος στην αρχή ο Μάνος, αλλάζει ξαφνικά στάση και τρόπο. Είχε προσέξει πως οι στρατηγοί κι οι άλλοι αξιωματικοί στρατού και αστυνομίας, που κάθονταν στην πρώτη σειρά, δεν συμμετείχαν στο χειροκρότημα. Προφανώς είχαν λάβει το μήνυμα: Τα πιο ζωηρά και παρατεταμένα χειροκροτήματα είχε προκαλέσει το Μεθυσμένο Κορίτσι-«Τώρα που το κορίτσι δεν κυκλοφορεί πήραν κουράγιο οι λογικοί και κυβερνούν αυτούς που έχουν το θάρρος να ονειρεύονται. Τώρα που το κορίτσι χάθηκε απ’ τους δρόμους, κυκλοφορεί πανίσχυρος στην πολιτεία ο Φόβος». Βλέποντας τη συμπεριφορά των ισχυρών ο Χατζιδάκις έπλεξε πίσω στη μέση του τα χέρια του, έσκυψε και άρχισε να τους «γαζώνει» επίμονα, κινώντας αργά το κεφάλι του ζερβά-δεξιά με βλέμμα που έσπαζε κόκαλα! Ο κόσμος κατάλαβε, η αίθουσα τράνταξε. Και εκείνοι, νικώντας τον δικό τους φόβο, έκλεισαν τη βραδιά με το δικό τους χειροκρότημα. 

Το βράδυ της 15ης Αυγούστου 1974, κατά τις δραματικές εκείνες ώρες του Έθνους, η Ε.ΘΕ.Κ. εγκαινίασε επίσημα το έργο της με τη ΘΥΣΙΑ ΤΟΥ ΑΒΡΑΑΜ του Βιτσέντζου Κορνάρου, στο υπαίθριο θέατρο του Φιρκά Χανίων –εκεί που είχε υψωθεί η ελληνική σημαία την 1η Δεκεμβρίου 1913, κατά την τελετή της Ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Σκηνοθέτης και πρωταγωνιστής ο Αλέξης Μινωτής.

Φ 05 

Τον Ιούλιο του 1975 ο μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Κρήτης Ευγένιος τέλεσε τον Αγιασμό εγκαινίων του υπαίθριου θεάτρου, στον ΚΟΥΛΕ Ηρακλείου (Λιμάνι), που είχε διαμορφώσει η Ε.ΘΕ.Κ. με τη βοήθεια της Υπηρεσίας Βυζαντινών και Νεωτέρων Μνημείων και της Νομαρχίας Ηρακλείου. Ύστερα από σύντομη δική μου προσλαλιά, ο Μάνος Χατζιδάκις (πιάνο) και ο Σπύρος Σακκάς (τραγούδι) μας χάρισαν μια σπάνια χαρμονή. Στο πρόγραμμα της μουσικής εκείνης πανδαισίας ο Μάνος είχε σημειώσει, ότι «τα τραγούδια αυτά, που σας παρουσιάζω απόψε, είναι αυστηρώς προσωπικές μου υποθέσεις... Αν τώρα, μέσ’ απ’ αυτά τα τραγούδια μου μπορέσουμε τούτο το βράδυ να συνομιλήσουμε, τόσο το καλύτερο. Θ’αποδειχτούμε συγγενείς.». Συνομιλήσαμε όντως! 

Φ 06 

Αργότερα η καλλιτεχνική επικοινωνία του Χατζιδάκι με την Κρήτη συνεχίσθηκε με τις "Μουσικές Γιορτές" στα Ανώγεια (1979) και τη δουλειά του στη Μουσική Ακαδημία και στους «Μουσικούς Αυγούστους» στο Ηράκλειο (1980 εξ.). 

Το «ΠΙΣΤΕΥΩ» του Μάνου 

Όσον αφορά στο «ΠΙΣΤΕΥΩ» του Χατζιδάκι, που όπως γράφετε, απήγγειλε στην Ορθόδοξο Ακαδημία Κρήτης, μπορώ να καταθέσω τα ακόλουθα: 

"ΠΡΟΚΛΗΣΗ" ΚΑΙ "ΑΠΑΝΤΗΣΗ" ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΜΑΣ ΖΩΗ» - αυτό ήταν το θέμα του 352ου συνεδρίου που είχε οργανώσει η ΟΑΚ από 19 μέχρι 21 του Γενάρη 1979. Τους όρους πρόκληση και απάντηση είχαμε χρησιμοποιήσει με την έννοια που έχουν στο έργο του A.J. Toynbee, ως challenge και respond, δηλαδή με την παραδοχή, ότι η πορεία κάθε πολιτισμού εξαρτάται βασικά από την απάντηση που δίδει στις εκάστοτε προκλήσεις, είτε απειλές είναι αυτές, είτε ευκαιρίες. Επιδίωξή μας ήταν η κριτική θεώρηση των όσων συνέβαιναν τότε στην πολιτιστική ζωή της Κρήτης.

Το συνέδριο ήταν παγκρήτιο. Είχαν προσέλθει άνθρωποι από τον κλήρο, βουλευτές, δήμαρχοι, δημιουργοί στο χώρο των Γραμμάτων και των Τεχνών, εκπρόσωποι πολιτιστικών φορέων κ. ά. Κύριος στόχος: Να γνωριστούν καλύτερα οι εκπρόσωποι των πολιτιστικών φορέων της Κρήτης, να τονωθούν δεσμοί αγάπης, να μελετηθούν κοινά προβλήματα σε Ομάδες κατά συγγένεια φορέων, να διερευνηθούν τα γενικότερα πολιτιστικά προβλήματα της Κρήτης. 

Εισηγήσεις έκαμαν οι: Δημ. Κακαβελάκης - «Ο Πολιτιστικός Φορέας: Η φύση του και η λειτουργικότητά του στη σύγχρονη κοινωνία», Μ. Καρέλλης, Δήμαρχος Ηρακλείου - «Η πόλiς και τα πολιτιστικά της προβλήματα», Αντ. Σχετάκης - «Η πολιτιστική ζωή στην ύπαιθρο», Παναγ. Λαμπρίας, Γεν. Γραμματέας του ΕΟΤ, «Πολιτιστική θεώρηση του τουριστικού φαινομένου». Το δικό μου θέμα ήταν: «‘ΠΡΟΚΛΗΣΗ’ και ‘ΑΠΑΝΤΗΣΗ’»-Η σύγχρονη πολιτιστική μας πραγματικότητα από τη σκοπιά της Φιλοσοφίας του Πολιτισμού». Μεταξύ εκείνων που έκαμαν εκτενείς παρεμβάσεις ήταν ο Μητροπολίτης Κυδωνίας και Αποκορώνου (νυν Αρχιεπίσκοπος Κρήτης) Ειρηναίος και ο Υπουργός Πολιτισμού και Επιστημών Δ. Νιάνιας (που είχε έλθει με στελέχη του Υπουργείου, τόσο για το συνέδριο, όσο και κυρίως για να συζητήσει με την Ε.ΘΕ.Κ. τρέχοντα θέματά της, καθώς και την ιδέα που είχε αρχίσει να διαφαίνεται: Η Ε.ΘΕ.Κ ως το πρώτο στην Ελλάδα μοντέλο αποκεντρωμένης πολιτισμικής ανάπτυξης, βασισμένης σε εθελοντική πρωτοβουλία, και δράση-μετεξέλιξή της σε ΗΜΙΚΡΑΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΡΗΤΗΣ, με φορέα την Ε.ΘΕ.Κ. όπως και έγινε αργότερα, για να προσλάβει έπειτα τη νομική μορφή ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ.

Ο Μάνος Χατζιδάκις υπήρξε γοητευτικά προκλητικός, αναπτύσσοντας το θέμα που είχαμε ορίσει: «Αισθητική Αγωγή και Μουσική Παιδεία στην ελληνική Επαρχία και ιδιαίτερα στην Κρήτη». 

Όσον αφορά τώρα στο «ΠΙΣΤΕΥΩ» του Χατζιδάκι: Ούτε η μνήμη μου, ούτε στοιχεία που τηρούνται στην Ακαδημία με βοηθούν να επιβεβαιώσω το περιεχόμενο του «ΠΙΣΤΕΥΩ» του, ούτε και τον αναγραφόμενο τρόπο της απαγγελίας του. Η διάταξη της αίθουσας, όπου έγινε το συνέδριο εκείνο, είναι τέτοια, που, αν κανείς σταθεί όρθιος και στρέψει τα νώτα προς τους συνέδρους, θα έχει ενώπιόν του, σχεδόν σε απόσταση επαφής, μια εικόνα του Χριστού, που ο Φρανσουά Μιτεράν γράφει στα Απομνημονεύματά του πως τον βρήκε πολύ αυστηρό, όταν συμμετείχε σε ένα συνέδριο στην στην ίδια αίθουσα τον Αύγουστο του 1977. Δεν μπορώ να φανταστώ τον Μάνο της ευαισθησίας και της ευγένειας, να στρέφει τα νώτα σε συνέδρους, πράγμα που μάλλον δεν θα επέτρεπα και εγώ να κάμει (διηύθυνα τις εργασίες του συνεδρίου). 

Πώς θα μπορούσε ίσως να εξηγήσει κανείς τα γραφόμενα του Μάνου; Μελετώντας το κείμενο της ομιλίας του στο συνέδριο (υπάρχει στην ΟΑΚ) και το «ΠΙΣΤΕΥΩ», διαπιστώνω αρκετές ομοιότητες. Πεποίθησή μου είναι λοιπόν, ότι ο Μάνος συνόψισε αργότερα την ομιλία του εκείνη σε μορφή «ΠΙΣΤΕΥΩ» και το ανακοίνωσε στο Ραδιόφωνο, τοποθετώντας το δραματουργικά στα πλαίσια του συνεδρίου. Λοιπόν: συγχωρείται η ...αμαρτία, ότι ηγάπησε πολύ Κρήτην και μουσικήν! (πρβλ. Λουκ. 7, 47). 

Αλέξ. Κ. Παπαδερός