ΤΟ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ ΤΟΥ ΣΚΑΛΚΩΤΑ

«Κατοχή. Πάνω σε μια γυμνή και παγωμένη άσφαλτο με μοναδικό φωτισμό την ψυχρή όψη ενός φεγγαριού, προχωράμε μ΄ ένα φίλο. Ένας λεπτός μα διαπεραστικός ήχος μπουζουκιού καθρεφτίζεται -λες- μες στην άσφαλτο και μας ακολουθεί βήμα προς βήμα. Ο φίλος μου προσπαθεί να μου εξηγήσει τη διάθεση φυγής και την έντονη εμμονή σ΄ αυτή τη διάθεση που κρατούν οι τέσσερις νότες του περιφερόμενου τότες τραγουδιού «Θα πάω εκεί στην αραπιά». Μάταια προσπαθούσε να μου μεταδώσει τη συγκίνησή του και να μου δείξει μαζί αυτό το αντίκρισμα που υπήρχε αυτής της «διάθεσης φυγής» - καθώς την ονόμαζε στην όλη δημιουργημένη ατμόσφαιρα της πολιτείας των Αθηνών. Του λόγου μου -κάπως δικαιολογημένα βλέπετε με τη μικρή μου τότες ηλικία- του έφερνα όλες μου τις αντιρρήσεις, κουβαλώντας γνωστά επιχειρήματα που ιδιαίτερα σήμερα χρησιμοποιούνται πάρα πολύ από Αθηναίους της ώριμης ηλικίας. Δηλαδή περί αγοραίου, φτηνού και χυδαίου είδους καθώς κι άλλα παρόμοια. Αυτός όμως επέμενε τονίζοντας την κάθε λέξη του σύμφωνα με το ρυθμό «Θα πάω εκεί στην αραπιά», θέλοντας ίσως να μου δώσει και μια ρυθμική επαλήθευση των όσων έλεγε πάνω στο τραγούδι».

Αυτά έλεγε, μεταξύ άλλων ο Μάνος Χατζιδάκις, στην περίφημη διάλεξή του για το Ρεμπέτικο στο Θέατρο Τέχνης στις 31 Ιανουαρίου 1949. Σχεδόν οκτώ μήνες πριν τον αιφνίδιο θάνατο του Νίκου Σκαλκώτα (20-9-1949)… Και πέντε χρόνια μετά τη σύνθεση του Κοντσέρτου για 2 βιολιά, στο δεύτερο μέρος του οποίου ο Σκαλκώτας χρησιμοποίησε το πασίγνωστο ρεμπέτικο «Θα πάω εκεί στην Αραπιά» του Βασίλη Τσιτσάνη. Ο Χατζιδάκις προφανώς αγνοούσε το μέγα γεγονός που είχε συντελεστεί εν κρυπτώ υπό του ιδιοφυούς Σκαλκώτα: το πρώτο έργο της νεοελληνικής λόγιας ή κλασικής, αν προτιμάτε, μουσικής που περιείχε ρεμπέτικο θέμα, είχε συντεθεί αλλά ουδείς το γνώριζε.
Ούτε φυσικά κι ο έγκριτος μουσικοκριτικός Μίνως Δούνιας, ο οποίος σε κείμενό του στην Καθημερινή (8-2-1949) μεμφόταν ευγενικά τον Χατζιδάκι για τον παραλληλισμό του ρεμπέτικου «με την αιώνια, μεγάλη τέχνη».
Ο Χατζιδάκις δεν δίστασε να πει ότι η μελωδική γραμμή του τραγουδιού «Αρχόντισσα» του Τσιτσάνη «αφάνταστη σε περιεκτικότητα και σε λιτότητα πλησιάζει τον Μπαχ»!
Ο Δούνιας εξανίσταται: «Δεν βλέπω γέφυρα να συνδέει τον Μπαχ με τα μπουζούκια».
Κι εγώ αυτή τη στιγμή, φίλοι μου, σχεδόν εξήντα χρόνια από την μαγική εκείνη εποχή, ακούω το μαγικό Κοντσέρτο για 2 βιολιά του Σκαλκώτα και διαβάζω το σημείωμα του μουσικολόγου Κωστή Δεμερτζή για το έργο που αναπτύσσει ρεμπέτικο θέμα: «Όσον αφορά την γραφή των σολιστικών μερών στο Κοντσέρτο αυτό, η απώτερη καταγωγή της εντοπίζεται στον Μπαχ»!

Ρεμπέτικο, Μπαχ, Σκαλκώτας, σε μιαν απίστευτη συνύπαρξη την οποία μπορούμε πια να απολαύσουμε στην κυριολεξία, χάρη στον σημαντικότατο ψηφιακό δίσκο που μόλις κυκλοφόρησε από την BIS. Το πρώτο έργο που ακούμε είναι το κοντσέρτο για 2 βιολιά – α’ παγκόσμια ηχογράφηση – σε ενορχήστρωση Κωστή Δεμερτζή, απολύτως ειδικού στην Σκαλκωτική ενορχήστρωση. Παίζουν: β' βιολί ο Γιώργος Δεμερτζής, ο οποίος έχει παίξει και ηχογραφήσει τα άπαντα του Σκαλκώτα για βιολί και κουαρτέτο εγχόρδων και ο Σίμος Παπάνας α' βιολί. Δυο εξαιρετικοί μουσικοί, διαφορετικών γενεών, που συνυπάρχουν στο κοντσέρτο σαν από πάντα. Σα να ήταν γραμμένο γι’ αυτούς το έργο. Και πώς όχι τελικά; Αφού αυτοί μας το αποκαλύπτουν. Η Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης υπό τον επίσης εξαίρετο νέο μαέστρο Βασίλη Χριστόπουλο, συμβάλει σημαντικά στην ανάδειξη σύνθεσης.

Ο Γ. Δεμερτζής και ο Σ. Παπάνας μας «τραγουδούν» υπέροχα το «Θα πάω εκεί στην Αραπιά», πιο χρωματικά, είν’ αλήθεια, από τη μελωδία του Τσιτσάνη, μα αυτό ήθελε κι ο Σκαλκώτας. Ένα «λαϊκό τραγούδι» για βάση, και πάνω του, όπως παρατηρεί εύστοχα ο Κ. Δεμερτζής, «να στήνει ονειρικές και εξώκοσμες παραλλαγές». Δεμερτζής και Παπάνας μας καθιστούν κοινωνούς μιας από τις πιο όμορφες μουσικές του Σκαλκώτα. Και ενός έργου - ορόσημου για την ελληνική μουσική πραγματικότητα. Και γι’ αυτό τους είμαστε ευγνώμονες.
Ο Μίνως Δούνιας στο προμνημονευθέν κείμενό του για το ρεμπέτικο λέει πως «η μελωδική γραμμή του χαρακτηρίζεται, ως επί το πλείστον, από μια καταθλιπτική κατιούσα». Νομίζω ότι αυτό το αντιλαμβάνεται πολύ καλά όταν ακούει την επεξεργασία Σκαλκώτα στο θέμα του Τσιτσάνη, αλλά θα το εκλάβει ως αρετή κι όχι ως υστέρημα. Δεμερτζής και Παπάνας παίζουν με τη δέουσα μελαγχολία, που φωτίζει τις απόκρυφες πτυχές του εαυτού… Οι δοξαριές, σταλαγματιές γλυκασμού. Ας θυμηθούμε ότι ο συνθέτης γράφει το έργο σε μια πολύ δύσκολη περίοδο. Κατοχή… Με την απελευθέρωση να υποφώσκει…

Στον ψηφιακό δίσκο υπάρχουν κι άλλα δύο έργα του Σκαλκώτα. Το Κοντσερτίνο για δύο πιάνα και ορχήστρα (1935) με σολίστ την Μαρία Αστεριάδου και το Νίκο Σαμαλτάνο και το «Χαρακτηριστικό κομμάτι για ξυλόφωνο και ορχήστρα (Νυκτερινή διασκέδασις)» (1949), με σολίστ τον Δημήτρη Δεσύλλα. Ένας δίσκος που αξίζει να ακούσει και να ξανακούσει κανείς. Όσο περισσότερο ευλαβικά σκύβει κανείς στη σκαλκωτική δημιουργία, τόσο αφουγκράζεται την ιδιοφυΐα του συνθέτη και μετέχει μουσικής εξαίσιας.