ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Ε. ΠΑΠΑΠΕΤΡΟΥ: "ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ" (Μέρος Γ' - Ερωταποκρίσεις)

ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ 

ΥΠΟ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Ε. ΠΑΠΑΠΕΤΡΟΥ 

(✝) Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν 

Εἰσήγηση στὴν ἐπιστημονικὴ συζήτηση ποὺ ὀργάνωσε ἡ Ἑλληνικὴ Φιλοσοφικὴ Ἑταιρεία στὴ Μεγάλη Αἴθουσα τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας (5 Δεκεμβρίου 1983, Ἀθήνα). Τὸ κείμενο δόθηκε πρὸς δημοσίευση στὸν τόμο ΜΖ' (2012) τῆς Ἐπετηρίδας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Ἀθηνῶν ἀπὸ τὴν οἰκογένεια τοῦ μακαριστοῦ καθηγητοῦ. 
Γ' Μέρος 
Καταγραφὴ τῶν ἀπαντήσεων ποὺ δόθηκαν ἀπὸ τὸν καθηγητὴ Παπαπέτρου σὲ ἐρωτήσεις καὶ ἐνστάσεις ὁρισμένων, οἱ ὁποῖοι συμμετεῖχαν στὴ συζήτηση. 

* * * 

Ἐρώτηση: Σχετικὰ μὲ τὴν πορεία καὶ τὸν ἔσχατο στόχο τῆς θεολογίας καὶ τῆς φιλοσοφίας..
Ἀπάντηση: Ὡς πρὸς τὸν στόχο...Ὁ στόχος τῆς φιλοσοφικῆς ἔρευνας εἶναι νὰ δημιουργήσει μία ἀληθινὴ μεταφυσική. Καὶ ὅταν λέω μεταφυσικὴ δὲν ἐννοῶ τίποτα τὸ δογματιστικό, χρησιμοποιῶ τὴ λέξη μὲ τὴν ἔννοια ποὺ τὴ χρησιμοποιεῖ ὁ H e i d e g g e r : “Μεταφυσικὴ εἶναι ἡ ἀλήθεια τοῦ ὄντος ἐν ὅλῳ”. Αὐτὸς εἶναι ὁ σκοπὸς τῆς φιλοσοφίας τελικά. Δὲν ὑποκαθιστᾶ τὶς ἐπιμέρους ἐπιστῆμες, διότι οἱ ἐπιμέρους ἐπιστῆμες ἔχουν ὀντικὲς σχέσεις μὲ τὰ ὄντα. Ἡ φιλοσοφία θέλει νὰ καταλήξει σὲ μία μεταφυσική, δηλαδὴ νὰ μᾶς δώσει νὰ καταλάβουμε τί εἶναι ἡ σχέση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν κόσμο στὸ ὅλο της. Δὲν νομίζω ὅτι βρισκόμαστε στὸ τέλος τῆς μεταφυσικῆς. Βρισκόμαστε στὸ τέλος μιᾶς δογματιστικῆς μεταφυσικῆς, μιᾶς μεταφυσικῆς ποὺ δὲν εἶναι κριτική. Παίρνω δύο παραδείγματα σύγχρονης φιλοσοφίας. Τὸ πρῶτο εἶναι ἡ ὀντολογικὴ διαφορὰ τοῦ H e i d e g g e r, ὅπου κατ’ ἐμὲ ὅλη ἡ θεωρία του (περὶ θεωρίας πρόκειται) περὶ τοῦ εἶναι, εἶναι μία θεολογία κατ’ οὐσίαν. Ἡ δεύτερη ἄποψη εἶναι τοῦ J a s p e r s, ἡ φιλοσοφικὴ θεολογία. Καὶ πῆρα δύο ἀνθρώπους ποὺ δὲν θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ τοὺς κατηγορήσει γιὰ δογματισμὸ ἢ τίποτα ἄλλο, διότι εἶναι οἱ δάσκαλοι τοῦ παρόντος καὶ τοῦ S a r t r e. Ὅταν τὸ σχεδίασμα τῆς φιλοσοφικῆς θεολογίας τοῦ J a s p e r s δείχνει καθαρὰ (παρὰ τὴν κριτικὴ ποὺ δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία πὼς κάνει στὸν χριστιανισμὸ) ὅτι καὶ μέσα ἀπὸ τὴν πιὸ ἄθρησκη, τὴν πιὸ κριτικὴ φιλοσοφικὴ σκέψη, ἡ μεταφυσικὴ ζεῖ, αὐτὴ εἶναι ἡ φιλοσοφικὴ πίστη τοῦ Jaspers. 

Διαφωνῶ μὲ τὸν ὅρο πίστη, διότι πίστη δὲν εἶναι ἡ εὐπιστία στὸν μῦθο. Πίστη εἶναι ἡ συναρπαγὴ ἀπὸ τὸ ὑπερβατικό. Καὶ ἀκριβῶς αὐτὴ ἡ συναρπαγὴ ἀπὸ τὸ ὑπερβατικὸ εἶναι κατ’ ἐξοχὴν κριτικὴ λειτουργία τοῦ ἀνθρώπου. Μὴ συγχέουμε τὴν πίστη τὴ χριστιανική, τὴν πίστη τῆς θεολογίας, μὲ τὴν εὐπιστία ἀπέναντι σὲ προκριτικὰ σχήματα. Ὅτι ἡ πίστη πολλὲς φορὲς θεωρεῖται ἔτσι, συμφωνῶ.

Πιστεύω ὅτι αὐτὸ ποὺ προσπαθεῖ ἡ φιλοσοφία νὰ κάνει εἶναι μία ἀληθινὴ μεταφυσική. Αὐτὴ ἡ ἀληθινὴ μεταφυσικὴ ἔχει ὡς περιεχόμενό της αὐτὸ ποὺ ἡ παραδεδομένη θεολογία ὀνομάζει Θεό. Καὶ αὐτὸ εἶναι τὸ ὑπερβατικὸ τοῦ ἀνθρώπου. 

Διαφωνῶ μὲ τὸ ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι δέσμιος του κόσμου. Ὁ ἄνθρωπος ἀγωνίζεται νὰ ξεπεράσει τὸν κόσμο. Κάθε πράξη αὐθυπέρβασης εἶναι ξεπέρασμα τοῦ κόσμου. Ὅταν ὁ τεχνίτης ἔφτιαξε αὐτὴν τὴν τσάντα, ξεπέρασε τὸν κόσμο. Ἡ τσάντα δὲν ἦταν δοσμένη. 

Ἡ οὐσία τῆς δημιουργίας τοῦ ἀνθρώπου εἶναι νὰ προχωρήσει πρὸς τὸ ὑπερβατικό. Ὅποιος μάλιστα ἔχει σπουδάσει τὸν B l o c h, πιστεύω ὅτι σ’ αὐτὸ τὸ σημεῖο τουλάχιστον πρέπει νὰ συμφωνήσει. Δηλαδὴ ἡ ὑπέρβαση τοῦ κόσμου εἶναι ἡ οὐσία τοῦ ἀνθρώπου, ὄχι ἡ παραδοχὴ τοῦ κόσμου στὸ ὅποιο εἶναι. Ἡ ἔννοια τῆς πράξης, ἡ ἔννοια τῆς δημιουργίας εἶναι ἡ οὐσία τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὑπέρβαση τοῦ κόσμου. Ἄλλο τώρα ἂν ἡ ὑπέρβαση τοῦ κόσμου δὲν γίνεται μὲ σχήματα ξεπερασμένα, δογματιστικά, μυθολογικοῦ χαρακτῆρα. 

Ὡς πρὸς τὴ δέσμευση τῆς θεολογίας. Αὐτὸ ποὺ δεσμεύει τὴ θεολογία δὲν εἶναι τὸ ἀνθρώπινο, ἀλλὰ τὸ θεῖο. Τὸ θεῖο, ὄχι τὸ ἱερὸ τῆς θρησκειολογίας, ὁ Θεός, ὄχι ὁ ἄνθρωπος. Ὄχι τὸ θρησκευτικὸ ἱερό, ὄχι αὐτό. Τὸν θεολόγο τὸν δεσμεύει τὸ θεῖο. Καὶ τὸ θεῖο δὲν τὸ διαθέτει ὁ ἄνθρωπος θετικιστικά. Δὲν μπορεῖ δηλαδὴ ὁ θεολόγος νὰ πεῖ, “ἐγὼ ξέρω τί θέλει ὁ Θεὸς τώρα, τὄχω στὴν τσέπη μου, ἔχω τὸ Εὐαγγέλιο, κατέχω τὴν ἀλήθεια”. Διότι ἀνὰ πᾶσα στιγμὴ ὁ ἄνθρωπος κάνει ἕνα βῆμα πρὸς τὰ μπρὸς καὶ αὐτὸ τὸ βῆμα πρὸς τὰ μπρὸς εἶναι ἕνα βῆμα παραπέρα, τί θὰ ψηφίσει στὶς ἐκλογές, τί θὰ κάνει ἐδῶ τί θὰ κάνει ἐκεῖ. Αὐτὸ τὸ δεδομένο ποὺ σοῦ παρέχει ἡ Ἁγία Γραφή, ἡ Παράδοση, δὲν εἶναι δεδομένο μὲ τὴν ἔννοια ὅτι τὸ διαθέτεις. Εἶναι κάτι ποὺ σὲ κάνει νὰ προχωρήσεις πέρα ἀπὸ αὐτό. Ὅλη ἡ Χριστολογία αὐτὸ ἀκριβῶς θέλει νὰ δείξει. Ὅτι ὁ ἄνθρωπος βλέπει τὸν Χριστὸ ὡς ἄνθρωπο καὶ προσπαθεῖ, μέσα ἀπὸ τὸν Χριστὸ ὡς ἄνθρωπο, νὰ φθάσει στὸν Θεό. Καὶ αὐτὴ ἡ κατανόηση εἶναι ἀτέρμων. Καὶ ὑπάρχει πρόοδος σ’ αὐτὴν τὴν κατανόηση. Δὲν εἶναι τὸ δεδομένο ἐκεῖνο ποὺ δεσμεύει τὸν θεολόγο, ἀλλὰ ὁ Θεός. Καὶ Θεὸς εἶναι ἐκεῖνο ποὺ εἶναι παραπέρα ἀπὸ αὐτὸ ποὺ ἤδη κατάλαβε. 

Ἡ κριτικὴ πάνω στὸ θέμα τῆς θρησκείας αἰσθάνομαι ὅτι δὲν μὲ ἀφορᾶ. Δεύτερον, νομίζω ὅτι τονίστηκαν μόνο τὰ ἀρνητικὰ περὶ θρησκείας. Διότι, ἂν πάει κάποιος στὸν Ἅγιο Σάββα τώρα καὶ δεῖ ἕναν ἄνθρωπο ποὺ πεθαίνει... Καὶ εἰπώθηκε ὅτι, “ὅταν ἡ πραγματικὴ βιολογικὴ δύναμη ἔχει ὑπονομευθεῖ...” ὑπάρχει βιολογικὴ δύναμη ποὺ νὰ μὴν ἔχει ὑπονομευθεῖ; Ὁ ἄνθρωπος πάνω στὴ θρησκεία βρίσκει τόσες παρηγοριές. Ὑπάρχουν δηλαδὴ ἐκτὸς ἀπὸ τὰ ἀρνητικὰ καὶ θετικὰ στοιχεῖα.

Ἐρώτηση: Πῶς γίνεται κάθε ἀλήθεια νὰ εἶναι θεολογική; Δὲν εἶναι δυνατόν. Ἡ γεωμετρική, ἡ φιλοσοφικὴ ἀλήθεια δὲν εἶναι θεολογικές... 

Ἀπάντηση: Ἔχετε μία ἀντίληψη περὶ τοῦ Θεοῦ ποὺ δὲν εἶναι ὁ Θεός. Τὸ “ἕνα καὶ ἕνα κάνει δύο” εἶναι καὶ θεολογικὴ ἀλήθεια. Καὶ ἀσφαλῶς, ὅταν θὰ πᾶτε στὴν κόλαση μαζί μου, θὰ βρεῖτε καὶ ἐκεῖ μερικοὺς ποὺ ἔχουν κάνει λάθος στὸ ἕνα σὺν ἕνα ἴσον δύο. Ὑπ’ αὐτὴν τὴν ἔποψη μπορῶ νὰ σᾶς ἀπαντήσω καὶ σὲ κάτι ἀκόμα. Ὁ διάλογος μαρξισμοῦ καὶ ὀρθοδοξίας. Ὅπου ὁ μαρξισμὸς εἶναι ἀλήθεια, ἐκεῖ εἶναι καὶ ὀρθοδοξία. 

Ἐρώτηση: Εἴπατε ὅτι ἡ φιλοσοφία δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι θρησκευτική, διότι ἔτσι θὰ περιπίπταμε σὲ ψυχολογισμό. Αὐτὸ σημαίνει σὲ τελευταία ἀνάλυση ὅτι ἡ θρησκευτικότητα ταυτίζεται μὲ τὴν ψυχολογία; 

Ἀπάντηση: Θὰ χρησιμοποιήσω ἐδῶ τὸν ὁρισμὸ τῆς θρησκείας τοῦ S c h l e i – e r m a c h e r, ποὺ εἶναι “τὸ συναίσθημα τῆς ἀπόλυτης ἐξάρτησης ἀπὸ τὸν Θεό”. Ἡ θρησκευτικότητα εἶναι συναίσθημα, ἔστω βίωμα. Τὰ λογικὰ στοιχεῖα ποὺ λειτουργοῦν μέσα στὴ θρησκευτικότητα εἶναι τὰ διαθέσιμα λογικὰ στοιχεῖα ποὺ ἔχει ὁ θρησκευόμενος ἄνθρωπος. Αὐτὰ ἔχει, αὐτὰ χρησιμοποιεῖ. Ἐν τῷ μεταξὺ τὰ διανοητικὰ στοιχεῖα ἀναπτύσσονται, αὐτονομοῦνται καὶ βρισκόμαστε σὲ μία νέα κατάσταση τοῦ πνεύματος. Βεβαίως, ἡ θρησκευτικότητα ἔχει συντηρητικὸ χαρακτῆρα. Ὁ θρησκευόμενος θὰ εἶναι ἐκεῖνος, ὁ ὁποῖος θὰ ἐγκαταλείψει τελευταῖος τὸ θρησκευτικό του πιστεύω. Ὄχι μόνο ὁ χριστιανὸς θρησκευόμενος, καὶ ὁ μουσουλμᾶνος... Αὐτὸ εἶναι φυσικό. Κάποιος ποὺ ἔχει μία ἀξία δὲν τὴν ἐγκαταλείπει εὔκολα. Οἱ ρίζες τῆς θρησκευτικότητας εἶναι στὸ ἀσυνείδητο. Ἡ φιλοσοφία μπορεῖ νὰ μεταπηδήσει ἀπὸ ἕνα φιλοσοφικὸ ρεῦμα σὲ ἕνα ἄλλο. Εἶναι ξώπετση ὅλη αὐτὴ ἡ φιλοσοφικὴ τοποθέτηση. Ἕνα ἐπιχείρημα, τὸν ἔκανες σκόνη τὸν ἄλλον καὶ ἄλλαξε τοποθέτηση. Ἡ θρησκεία ἑδράζεται στὸ ἀσυνείδητο τοῦ ἀνθρώπου. Ἀκριβῶς γι’ αὐτὸ καὶ εἶναι δύναμη ζωῆς στὸ ἀδιέξοδο, τὸ ὑπαρξιακὸ ἀδιέξοδο ποὺ κατατείνει ὁ ἄνθρωπος, δὲν εἶναι κάτι τὸ περιστασιακό. Ὑπ’ αὐτὴν τὴν ἔννοια εἶναι γεγονὸς ὅτι ἡ θρησκευτικότητα δεσμεύει αὐτὴν τὴν αὐτονόμηση τοῦ λόγου. Ἀλλὰ ὁ ἄνθρωπος προχωράει. Ἡ σημερινὴ προβληματικὴ τῆς θεολογίας, καὶ τῆς πανεπιστημιακῆς κ.λπ., δὲν εἶναι ἡ προβληματικὴ τοῦ Μεσαίωνα. Οἱ μέθοδοι ποὺ ἀποκτᾶ ὁ ἀνθρώπινος λόγος στὴν ἐξέλιξή του, εἶναι καὶ μέθοδοι τῆς θεολογίας, ἴσως μὲ κάποια καθυστέρηση λόγῳ τῶν ἐρεισμάτων ποὺ ἔχει ἡ παραδεδομένη θρησκευτικὴ ἀντίληψη στὸ ἀσυνείδητο. 

Ἐρώτηση: Ποιός ἔχει δίκιο, ἀφοῦ καὶ ἡ δική μου συνείδηση καὶ ἡ δική σας μπορεῖ νὰ πλανηθεῖ;

Ἀπάντηση: “Ἡ παγκόσμια ἱστορία εἶναι τὸ παγκόσμιο δικαστήριο”, εἶναι ἡ περίφημη φράση τοῦ S c h i l l e r. Στὸ τέλος ἔχει ἡ ἀχλάδα τὴν οὐρά. Καθ’ ὁδὸν κάνουμε καὶ σφάλματα ὅλοι μας καὶ πολλοὶ θεολόγοι εἶναι κατ’ οὐσίαν εἰδωλολάτρες. Αὐτὸ τὸ εἴπαμε, νομίζω. 

Ἐρώτηση: Παίρνετε τὴν ὀντολογικὴ διαφορὰ τοῦ H e i d e g g e r. Ὁ H e i d e g g e r θεωρεῖ τὴν θεολογία ὡς ἀκατανοησία... 

Ἀπάντηση: Ἡ ἐρώτηση αὐτὴ εἶναι σπουδαία καὶ ἔχω νὰ πῶ τὸ ἑξῆς: Ἡ θεολογία, τὴν ὁποία ὁ H e i d e g g e r μὲ ὅλο τὸ σύστημά του καταδικάζει, εἶναι μία θεολογία ὅπου ὡς Θεὸς θεωρεῖται τὸ ὄν. Αὐτὸ ὀνομάζει ὁ H e i d e g g e r θεολογία καὶ αὐτὸ ἀπορρίπτει. Τὴ σχέση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸ εἶναι δὲν τὴν ὀνομάζει θεολογία, ἀλλὰ μεταφυσική. Ἐγὼ ὀνομάζω θεολογία αὐτὸ ποὺ ὁ H e i d e g g e r ὀνομάζει μεταφυσική, καὶ αὐτὸ ποὺ ὁ H e i d e g g e r ἀπορρίπτει ὡς θεολογία δὲν τὸ ὀνομάζω θεολογία.