Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΒΑΛΛΗΝΔΡΑΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΗΣ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΟΥ

ΜΝΗΜΕΙΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ
Γενική Επιμέλεια :

ΜΑΝΟΛΗΣ Κ. ΧΑΤΖΗΓΙΑΚΟΥΜΗΣ

Έκδοση : Κέντρον Ερευνών & Εκδόσεων (Αθήνα 1999)
ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΟΓΔΟΗ

ΚΑΤΑΒΑΣΙΕΣ ΠΕΤΡΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΟΥ

(Σύνθεση περ. 1764 - 1770)

Ψάλλει ο Σεβ. Μητροπολίτης Πατρών ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΒΑΛΛΗΝΔΡΑΣ

Το Ειρμολόγιο των Καταβασιών του Πέτρου Πελοποννησίου έχει εκτελεσθεί ολόκληρο (1990-1991) κατά την α΄ έντυπη εκδοχή του (Κων/πολη 1825) από τον Σεβασμιότατο μητροπολίτη Νικόδημο Βαλληνδρά. Αποτελείται από εννέα (9) ψηφιακούς δίσκους (CD) και έχει ταξινομηθεί ως Σώμα Τέταρτο στη Σειρά "Μνημεία Εκκλησιαστικής Μουσικής". Στους Δίσκους αυτούς περιέχονται αναλυτικά, και κατ' ήχον (έχουν παραλειφθεί ελάχιστα, τα οποία υπάρχουν ωστόσο στο Αρχείο): 13 Κανόνες του Πέτρου Πελοποννησίου, 4 του Πέτρου Βυζαντίου και 1 του Γρηγορίου πρωτοψάλτου σε εορτές του Ενιαυτού, του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου (συνολικά 144 Καταβασίες, CD 1ο - 4ο ) και τα επόμενα μέλη του Πέτρου Πελοποννησίου: οι Κανόνες της Μ. Εβδομάδας (Ειρμοί και Τροπάρια, CD 5ο-6ο), τα Ευλογητάρια και τα κατ' ήχον Προσόμοια (CD 7o), τα κατ' ήχον Καθίσματα και τα Αντίφωνα των Κυριακών του λεγέτου και του πλ. α΄ ήχου (CD 8ο ), τέλος τα Εξαποστειλάρια (του Πέτρου Πελοποννησίου) και οι γνωστές Καταβασίες του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος οι ψαλλόμενες "αντί του Άξιον εστίν" (CD 9ο). Η εκτέλεση του Ειρμολογίου του Πέτρου Πελοποννησίου αποτελεί έργο επίπονο και σπουδαίο.

Καταρχήν, η ερμηνεία σ' αυτό του Σεβασμιοτάτου Νικοδήμου συνδέεται με ορισμένα ιδιοπρόσωπα δεδομένα. 1) Το πρώτο είναι η μακρόχρονη λειτουργική βίωση και πράξη, καθώς μάλιστα ο ίδιος ψάλλει σταθερά Καταβασίες στους Όρθρους. Η εμπειρία αυτή παρουσιάζεται έντονα αποτυπωμένη στην παρούσα εκτέλεση, πολύ περισσότερο που ρυθμοί και μέλη, στις εκτελούμενες σήμερα Καταβασίες, παραπέμπουν κατευθείαν στον Πέτρο τον Πελοποννήσιο (να σημειωθεί ότι οι ίδιες οι Καταβασίες του δεν ψάλλονται σήμερα). 2) Το δεύτερο είναι οι βαθύτερες μουσικές καταβολές και η οικείωση στο ύφος και στην παράδοση του Οικουμενικού πατριαρχείου και της Κωνσταντινούπολης γενικότερα (διαμέσου του δασκάλου, και θείου του, Γρηγορίου Βαλληνδρά, μαθητή του φημισμένου πρωτοψάλτη της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Ιακώβου Ναυπλιώτη). Η παρατήρηση αυτή καλύπτει βέβαια το γενικότερο ερμηνευτικό ιδίωμα του Σεβασμιοτάτου Νικοδήμου, ωστόσο στις Καταβασίες εδώ αποκτά ξεχωριστή σημασία, καθώς διευκολύνει την ορθή απόδοση ενός αυστηρού και δύσκολου μουσικού είδους που πήρε μεγάλη ανάπτυξη ειδικά στην Κωνσταντινούπολη (και σήμερα ακόμη οι Καταβασίες ψάλλονται κανονικά εκεί, κατά την αρχαία τάξη, στον πατριαρχικό Ναό). 3) Το τρίτο είναι απόλυτα προσωπικό: η ισχυρή έλλογη αντίληψη των μουσικών κειμένων. Το στοιχείο αυτό αποτελεί επίσης γενικότερο χαρακτηριστικό της ερμηνευτικής προσέγγισης του Σεβασμιοτάτου Νικόδημου, ωστόσο εδώ ενεργεί περισσότερο αποτελεσματικά, προκειμένου μάλιστα για δύσκολα ρυθμικά μέλη και με μακροσκελή, συχνά δυσνόητα ποιητικά κείμενα. Η ιδιότητα της έλλογης προσέγγισης αποτελεί κλειδί για την εξήγηση πολλών δεδομένων στην ερμηνεία του Ειρμολογίου των Καταβασιών του Πέτρου Πελοποννησίου από τον Σεβασμιότατο Νικόδημο Βαλληνδρά. Καταρχήν, ένα από τα πιο σπουδαία χαρακτηριστικά της ερμηνείας είναι η αείροη ρυθμική έκβαση. Μέλη, όπως οι Ειρμοί, που στηρίζονται ουσιαστικά στον ρυθμό και στο μέτρο, απαιτούν κατά την εκτέλεση ειδική εμπειρία, αντίληψη και γνώση του ρυθμού, ακόμη δεξιοτεχνία και αίσθηση του συγκεκριμένου αυτού μουσικού είδους για να αποδοθούν σωστά. Έτσι, στην εκτέλεση εδώ πρέπει να εξαρθεί ιδιαίτερα η ευστοχία του ρυθμού, ο οποίος αποτελεί, και στην περίπτωση αυτή, ουσιαστικό όχημα της μελωδίας. Στη ρυθμική απόδοση συμβάλλουν επίσης, με τη σειρά τους, ο ιδιότυπος (και παραδοσιακός) τονισμός (με περισσότερη ανάλωση χρόνου στη θέση απ' ότι στην άρση) και η εξαιρετική ακρίβεια της χρονικής αγωγής. Ένα δεύτερο στοιχείο, εξίσου σημαντικό είναι το παλαιότροπο ύφος, συγκεκριμένα η κατά τρόπον ισοσθενή και πεποικιλμένον εκφορά και απαγγελία των μελών. Πρέπει μάλιστα να τονισθούν ιδιαίτερα οι λελογισμένες αναλύσεις των ποιοτικών χαρακτήρων, υποταγμένες και εδώ φυσιολογικά μέσα στη ροή του όλου ερμηνευτικού σχήματος. Ακόμη, πρέπει να σχολιασθούν και ορισμένα περισσότερο προσωπικά υφολογικά στοιχεία, όπως το κομψό και το εύχαρι, κυρίως όμως το θριαμβικό (σε πολλά) και πυρρίχειο, τα οποία ανταποκρίνονται άριστα στη μελική και ποιητική υφή των Κανόνων, τέλος η έμφαση, η σιγουριά, το στεντόρειο. Γενικότερα, η ερμηνεία στο Ειρμολόγιο των Καταβασιών του Πέτρου Πελοποννησίου αποτελεί, στην πραγματικότητα, λειτουργική ψαλτική παρακαταθήκη του Σεβασμιοτάτου Νικοδήμου Βαλληνδρά. Και στην περίπτωση αυτή, ένα ολόκληρο μουσικό βιβλίο (296 σελίδες), από τα σημαντικότερα και εκφραστικότερα στην ιστορία της Εκκλησιαστικής μουσικής, και με καταβολές σε μια αρχαιότατη παράδοση, έχει ηχογραφηθεί και ερμηνευθεί κατά τρόπον αυθεντικό και γνήσιο από έναν Αρχιερέα και σπουδαίο ψάλτη μιας μεγάλης ερμηνευτικής γενιάς (η οποία δυστυχώς εκλείπει σιγά-σιγά).

ΜΑΝΟΛΗΣ Κ. ΧΑΤΖΗΓΙΑΚΟΥΜΗΣ
ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

ΙΔΙΟΜΕΛΑ ΚΑΙ ΔΟΞΑΣΤΙΚΑ

ΔΥΝΑΜΙΣ - ΜΕΓΑΛΑ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΑ

Ψάλλει ο Σεβ. Μητροπολίτης Πατρών ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΒΑΛΛΗΝΔΡΑΣ

Ο Δίσκος αυτός, τέταρτος (4ος) της Σειράς "Σύμμεικτα Εκκλησιαστικής Μουσικής", περιέχει πολλά και ποικίλα μέλη. Συγκεκριμένα: έξι (6) Ιδιόμελα εορτών του Ενιαυτού, έξι (6) Ιδιόμελα της Μ. Εβδομάδας του Νικολάου πρωτοψάλτου Σμύρνης, τέσσερα (4) Δοξαστικά, τρία (3) Δύναμις Τρισαγίων και τα αρχαία Μεγάλα Προκείμενα. Εκτός από τα μέλη του Νικολάου και τα αρχαία Προκείμενα, τα υπόλοιπα είναι σχεδόν όλα συνθέσεις, ακριβέστερα καλλωπισμοί και προσαρμογές, του μητροπολίτη Νικοδήμου Βαλληνδρά. Οι προσωπικές αυτές συνθέσεις, όπως και τα άλλα μέλη, ψάλλονται από τον ίδιο σταθερά και αδιάλειπτα έως σήμερα, επί πολλές δεκαετίες, στις αρμόδιες Ακολουθίες. Έτσι, ιδιοπρόσωπη μουσική έκφραση, πολυχρόνιο λειτουργικό βίωμα και οικεία ερμηνεία συνυπάρχουν εδώ κατά τρόπο μοναδικό και ασυνήθιστο.

Η πρώτη ομάδα μελών είναι τα Ιδιόμελα εορτών του Ενιαυτού, δηλαδή του Αγ. Ανδρέα, πολιούχου της πόλης των Πατρών (τιμητική απαρχή από τον οικείο Μητροπολίτη), του Αγ. Νικολάου, του Αγ. Σπυρίδωνα (το προεόρτιο των Χριστουγέννων), του Ευαγγελισμού και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Αν και ανήκουν σε διαφορετικές εορτές, έχουν μεταξύ τους συνθετική και ερμηνευτική ομοιογένεια σαν να πρόκειται για ενιαίο σύστημα (τα περισσότερα άλλωστε είναι σε ήχο β΄). Το ύφος σ' αυτά είναι παντού εκφραστικό, χαρίεν και ευφρόσυνο, ενώ η εκτέλεση συλλαβική, έγχρονη, ρυθμική, με ιδιαίτερη έμφαση στον τονισμό των θέσεων, σχεδόν ορχηστρική και πυρρίχεια. Στη συγκεκριμένη περίπτωση πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο ότι ο ερμηνευτικός και εκτελεστικός τρόπος έχει επηρεάσει καθοριστικά και τη συνθετική επεξεργασία. Έτσι, όλοι οι επιμέρους καλλωπισμοί των μελών υποτάσσονται στην έγχρονη και ρυθμική ερμηνευτική αντίληψη. Η ομάδα αυτή των μελών, όπως έχουν καλλωπισθεί και όπως ψάλλονται, δείχνει πόσο ζωντανή είναι ακόμη η εκκλησιαστική ψαλτική τέχνη και παράδοση.
Η δεύτερη ομάδα είναι τα μέλη του Νικολάου πρωτοψάλτου Σμύρνης, όλα Ιδιόμελα της Μ. Εβδομάδας (Μ. Τρίτης, Μ. Τετάρτης και Μ. Πέμπτης). Η μεγάλη παράδοση του Νικολάου Σμύρνης βρίσκει εδώ, στην ερμηνεία του Σεβασμιοτάτου Νικοδήμου, την ιδανική της έκφραση. Καταρχήν, ο Σεβασμιότατος Νικόδημος Βαλληνδράς, ψάλλει σταθερά όλη τη Μ. Εβδομάδα πολλά μέλη του Νικολάου (από το "Δοξαστάριο του Τριωδίου" του Ίδιου, Κων/πολη 1857). Τα μέλη αυτά άκουσε κατ' επανάληψη ψαλλόμενα από τον πρωτοψάλτη (και δάσκαλό του) Γρηγόριο Βαλληνδρά (θείος από πατέρα), αλλά και από τους εκ Σμύρνης πρωτοψάλτες Πέτρο Μανέα και Κωνσταντίνο Μεταξά. Έτσι, στην παρούσα ηχογράφηση καταγράφεται όχι μόνο η προσωπική ερμηνευτική άποψη και το μακροχρόνιο προσωπικό ψαλτικό βίωμα, αλλά και η έσχατη αναλαμπή μιας μεγάλης και σπουδαίας παράδοσης που δεν επιβιώνει πια. Η παράδοση αυτή του Νικολάου Σμύρνης, διαφορετική αρκετά από εκείνην των πατριαρχικών ψαλτών (των οποίων μάλιστα συνάντησε τις ζωηρές επιφυλάξεις), διακρίνεται από ύφος περίτεχνο και ηδυπαθές. Τα ψαλλόμενα εδώ μέλη είναι εξαιρετικά ευάρεστα, καθώς τα αναδεικνύει λαμπρά ο εκφραστικός και στιβαρός τρόπος ερμηνείας και η εν γένει βιωματική απόδοση.
Η τρίτη ομάδα είναι τέσσερα δοξαστικά, ένα του Ευαγγελισμού (του Εσπερινού) μέλος Κωνσταντίνου Πανά (Απεστάλη εξ ουρανού ηχ. πλ. β΄), δύο της Μ. Πέμπτης (Δόξα και Νυν των Αποστίχων) καλλωπισμοί μητροπολίτη Νικοδήμου Βαλληνδρά σε μέλη Γεωργίου Ραιδεστηνού και Κωνσταντίνου Πρίγγου (Κύριε αναβαίνοντός σου εν τω σταυρώ ηχ πλ δ΄ και Ήδη βάπτεται κάλαμος ηχ πλ δ΄), και ένα της Κυριακής του Θωμά (των Αποστίχων) επίσης καλλωπισμός μητροπολίτη Νικοδήμου Βαλληνδρά (Φιλάνθρωπε, μέγα και ανήκουστον ηχ πλ α΄). Και στα μέλη αυτά (παρά την ελαφρά κόπωση στα δοξαστικά της Μ. Πέμπτης) είναι αποτυπωμένη βαθιά η βιωματική εμπειρία και ο αείζωος ψαλτικός οίστρος. Ιδιαίτερα εξαίρεται η απόδοση του δοξαστικού του Ευαγγελισμού, ενός σύγχρονου μέλους με πολύ ενδιαφέρουσα δομή και πλούσια συμπλοκή γραμμών και φράσεων, επάνω σε παραδοσιακά πρότυπα. Και στο μέλος αυτό η μακρόχρονη (κατ' έτος) εκτέλεση από τον ίδιο τον Σεβασμιότατο στην εορτή του Ευαγγελισμού έχει προσδώσει στην ερμηνεία, παρά τη δυσκολία και την έκταση του δοξαστικού, ευχέρεια και άνεση, έμφαση, κύρος, πειστικότητα. Γενικότερα, στα τέσσερα αυτά δοξαστικά (όπως και στα μέλη της πρώτης ομάδας) πρέπει να επισημανθεί η όντως αυθεντική συνέχεια της ζώσας ψαλτικής παράδοσης, και η οποία πρέπει να αντιδιαστέλλεται σταθερά προς την άλλη σύγχρονη μορφή της, τη νέο-παραδοσιακή.
Η τέταρτη, και τελευταία, ομάδα περιλαμβάνει ιστορικότερα μέλη. Τρία Δύναμις Τρισαγίων (δύο του Νηλέως Καμαράδου, με προσαρμογή σε άλλους ήχους από τον μητροπολίτη Νικόδημο Βαλληνδρά, και ένα του Ιωάννη Παλάση) και, τέλος, τα ακραιφνώς αρχαία Μεγάλα Προκείμενα. Στην ομάδα αυτή, μέλη και ερμηνεία παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον. Κυρίως στα Δύναμις, με τη λαμπρή (και εύρυθμη στο κράτημα) οικείωση και μελωδικότητα, αναδύεται παντού κυρίαρχη η ηδύτητα και στιβαρότητα της Κωνσταντινουπολίτικης παράδοσης. Απεναντίας, στα παλαιά Προκείμενα κυριαρχεί το λιτό και κλασικό ύφος. Τα μέλη αυτά (παλαιά, νεώτερα, σύγχρονα), έτσι όπως συνυπάρχουν και ψάλλονται συχνά στις αρμόδιες Ακολουθίες, δείχνουν ότι η παράδοση δεν είναι σήμερα κάτι στατικό και ανέλικτο, αλλά πλουραλισμός και κινητικότητα. Ιδιαίτερα σε μια τέχνη τόσο ακόμη ζωντανή, όπως η εκκλησιαστική ψαλτική.
Γενικά, οι εκτελέσεις εδώ του Σεβασμιοτάτου Νικοδήμου, ενώ ερμηνευτικά στοιχούνται στην παλαιά παράδοση, εκφράζουν ωστόσο παντού μια φυσική και ζώσα ψαλτική πραγματικότητα. Στην ουσία πρόκειται για δημιουργική συνέχεια και όχι για απλή αναβίωση ενός "νεκρού" παρελθόντος, και από την άποψη αυτή η περίπτωση παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Επιπλέον, μέλη παλαιά, σύγχρονες συνθέσεις, τρόπος εκφοράς, όλα αναδύνουν παντού την αίσθηση ιεροπρέπειας και λειτουργικής βίωσης. Έτσι, επιτυγχάνεται λαμπρά η ιστορική συνέχεια και, ταυτόχρονα, η πνευματική τέρψη και κατάνυξη του εκκλησιαστικού σώματος, πράγμα που αποτελεί άλλωστε και τον καθαυτό κύριο στόχο της μεγάλης αυτής μουσικής τέχνης.

ΜΑΝΟΛΗΣ Κ. ΧΑΤΖΗΓΙΑΚΟΥΜΗΣ