ΕΙΚΟΣΙ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΜΙΝΩΑ ΒΟΛΑΝΑΚΗ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

Είκοσι χρόνια συμπληρώνονται φέτος από την αναχώρηση του μεγάλου σκηνοθέτη και θεατρανθρώπου Μίνωα Βολανάκη (1925-1999).
Ας δούμε μερικές πινελιές του τεράστιου έργου του. 

Μόλις συνειδητοποίησα την επέτειο θυμήθηκα ένα τραγούδι του Βολανάκη! Δηλαδή ένα τραγούδι του Γιάννη Μαρκόπουλου σε στίχους του Βολανάκη, με την Βασιλική Λαβίνα, το οποίο συμπεριλαμβάνεται στον δίσκο ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ (1981).
Αυτό συνέβη - και είναι νομίζω μοναδικό - διότι το τραγούδι  Ώρα, ώρα σε στίχους Βολανάκη, είναι η μελοποίηση ενός χορικού του Αριστοφάνη από τις «Εκκλησιάζουσες» σε μετάφραση του Μίνωα Βολανάκη.

Είναι γνωστό ότι ο Βολανάκης υπήρξε και έξοχος μεταφραστής ιδίως από την αγγλική γλώσσα, ενώ ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρουσες οι προτάσεις του στη μετάφραση αρχαίας κωμωδίας και τραγωδίας. Αρκεί να θυμίσουμε ότι  στην παράσταση "Εκκλησιάζουσες" που ανέβασε πριν λίγα χρόνια το Εθνικό Θέατρο, χρησιμοποιήθηκε η μετάφραση του Μ. Βολανάκη. 

Ο Βολανάκης ανέβασε με εξαιρετική επιτυχία τις "Εκκλησιάζουσες" (1965), με πρωταγωνίστρια την Άννα Συνοδινού (Πραξαγόρα), τον Κώστα Καζάκο και άλλους γνωστούς ηθοποιούς, σε μουσική Γιάννη Μαρκόπουλου. Είναι η χρονιά που η Άννα Συνοδινού αποχώρησε από το Εθνικό Θέατρο, ίδρυσε το θίασο «Ελληνική Σκηνή Άννα Συνοδινού», διαμόρφωσε σε θέατρο το παλιό νταμάρι στο λόφο του Λυκαβηττού και παρουσίασε εκεί την "Αντιγόνη" του Σοφοκλή (σκηνοθεσία του Γιώργου Σεβαστίκογλου) και τις "Εκκλησιάζουσες" του Αριστοφάνη, σε σκηνοθεσία Μ. Βολανάκη.

Από τις "Εκκλησιάζουσες" σε μετάφραση και σκηνοθεσία Μ. Βολανάκη 

Αξίζει να μείνουμε λίγο στις "Εκκλησιάζουσες" του Βολανάκη, καθώς ο πολύς Μάριος Πλωρίτης σε κριτική του επικροτεί την σκηνοθετική ματιά του Βολανάκη, η οποία επικεντρώθηκε κυρίως στον τόνο της λαϊκής κωμωδίας παρά της θεαματικής επιθεώρησης. Όπως γράφει χαρακτηριστικά στην κριτική του (Θέατρο 6/7/1965), "ο Αριστοφάνης είναι σάτιρα, σαρκασμός, μυκτηρισμός, είναι λαϊκό γλέντι, γιορτή, ξεφάντωμα, δεν είναι θέαμα με την έννοια του ελαφρού ευρωπαϊκού πασατέμπο".
Επίσης, ο Πλωρίτης ως παράδειγμα επιτυχημένης μετάφρασης στον Αριστοφάνη φέρνει εκείνη του Βολανάκη στις "Εκκλησιάζουσες", η οποία είναι έξυπνη και αστραφτερή και καθώς χρησιμοποιεί σωρεία από "γραφικές" εκφράσεις της σημερινής μας γλώσσας, έδωσε στο κείμενο ζωντάνια και αμεσότητα. Η μετάφραση με τον τρόπο αυτό πέτυχε τον προορισμό της: να κοινωνήσει άνετα τους σατιρικούς στόχους του ποιητή. 

Και τώρα ας ακούσουμε το τραγούδι (χορικό από τις Εκκλησιάζουσες) του Μαρκόπουλου, σε στίχους Βολανάκη. 

Ώρα, ώρα ήρθε η ώρα | Ώρα, ώρα ήρθε πια τώρα | Η ώρα η ώρα έχει φτάσει | Φτάσει και φτάσει | Καιρός για δράση | Πάρτε τα ποδιά σας στο ρυθμό μας | Έφτασε η ώρα για το σκοπό μας | Πάρτε τα πόδια σας | Πάρτε πόδι παιδιά | Ώρα, ώρα ήρθε η ώρα | Ώρα, ώρα ήρθε πια τώρα | Η ώρα η ώρα έχει φτάσει | Φτάσει και φτάσει | Καιρός για δράση | Μπρος παιδιά στο καθήκον μας | Τώρα πάμε | Μπρος παιδιά κι ήρθε η ώρα μας | Για να πάμε | Όλοι εσείς τυχεροί | Στης χαράς τα μέρη | Όποιος έξω απ' το χορό | Πολλά τραγούδια ξέρει | Ώρα, ώρα ήρθε η ώρα | Για περισυλλογή | Και για την αλλαγή

Σκέπτομαι τώρα ότι ο Βολανάκης είναι συνομήλικος του Μάνου Χατζιδάκι και του Μίκη Θεοδωράκη, γεννημένος δηλ. κι αυτός το 1925.

Σκέπτομαι, επίσης, ότι ο Βολανάκης ήταν στην καλλιτεχνική συντροφιά – πνευματική θα την έλεγα καλύτερα – του καφέ Ζόναρς, με τον Χατζιδάκι, τον Ελύτη, τον Γκάτσο, τον Κατσίμπαλη, τον Χατζηκυριάκο – Γκίκα και τόσους άλλους δημιουργούς που τροφοδότησαν την νεοελληνική μας ευαισθησία.
Η συνεργασία Χατζιδάκι – Βολανάκη είναι κάτι που ήδη με απασχολεί σοβαρά και ελπίζω να βρω τον χρόνο για την σχετική έρευνα. 

Αξίζει, τώρα, να θυμηθούμε τι έχει πει ο σκηνοθέτης και ιερέας π. Πέτρος Μινώπετρος, ο οποίος σε μία συνέντευξή του είχε προσδιορίσει τις οφειλές του στον δάσκαλό του: 

«Από αυτόν έμαθα αρχαίο δράμα, ελισαβετιανό θέατρο, ποιητικό θέατρο, αμερικανικό θέατρο Τένεσι Γουίλιαμς. Εμαθα επίσης τη μεγάλη ευθύνη, το βάρος και τη δυσκολία τού να αυτοπροσδιορίζεσαι ως Ελληνας, το να είσαι ανοικτός σε όλες τις πολιτιστικές παραδόσεις του κόσμου, την ελληνικότητα στην οικουμενική της διάσταση, τη διαιώνιση της ύπαρξης του Γένους μέσα από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, τις ομοιότητες της ζωής του καλλιτέχνη με την ασκητική εμπειρία, την αυτονομία της σκέψης, τις μεθόδους αναζήτησης και τα κλειδιά της προσωπικής σου έκφρασης που δεν θα σε εγκαταλείψουν στην πραγμάτωση του έργου τέχνης». 
Τα όσα λέει ο π. Πέτρος Μινώπετρος είναι ολόκληρα κεφάλαια του βίου και του έργου του Μ. Βολανάκη και χρήζουν ειδικής αναλύσεως.
Στέκομαι μόνο σ’ αυτό το …περίεργο που λέει για το Οικουμενικό Πατριαρχείο: «τη διαιώνιση της ύπαρξης του Γένους μέσα από το Οικουμενικό Πατριαρχείο»! 
Πώς ο Βολανάκης είχε συλλάβει κάτι τέτοιο; Μου φαίνεται σπουδαίο! Τελικά έχει μια εξήγηση…

Στην θαυμάσια μελέτη της θεατρολόγου Κωνσταντίνας Σταματογιαννάκη για τον μεγάλο θεατράνθρωπο (Μίνως Βολανάκης, Το προνόμιο της παρουσίας, Ε.Λ.Ι.Α., Εκδόσεις ERGO, 2009), διαβάζουμε:
«Ο πατέρας του καταγόταν από την Κρήτη και ήταν έμπορος στον Πειραιά, ενώ η μητέρα του, το γένος Μακρίδη, προερχόταν από λόγια οικογένεια της Κωνσταντινούπολης… Ο παππούς του Βολανάκη από την πλευρά της μητέρας του Νικόλαος Γ. Μακρίδης, ήταν γιατρός του σουλτάνου, έλαβε το τιμητικό αξίωμα του «εθνικού συμβούλου» από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και δημοσίευσε ιατρικές και ιστορικές μελέτες». 
Μια παρατήρηση εδώ για τους βίους παράλληλους Χατζιδάκι – Βολανάκη. Ο Μάνος Χατζιδάκις ήταν γιος του δικηγόρου Γεωργίου Χατζιδάκι από τον Μύρθιο Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου και της Αλίκης Αρβανιτίδου από την Αδριανούπολη. Και οι δύο είχαν Κρητική και Πολίτικη καταγωγή!
Άρα, λοιπόν, ο Βολανάκης είχε ρίζες στην οικουμενικότητα της Πόλης, όπως και ο άλλος μεγάλος θεατράνθρωπος, ο Κάρολος Κουν, ο οποίος γεννήθηκε το 1908 στην Προύσα και φοίτησε στη Ροβέρτειο Σχολή της Κωνσταντινούπολης.

Νίκος Κούνδουρος, Μίνως, Βολανάκης, Νίκος Κούρκουλος, και Κλέαρχος Κονιτσιώτης (1965)
Φωτό: Ψηφιακό Αρχείο του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης ©/ LIFO

Από την "Ηλέκτρα" του Κ.Θ.Β.Ε.  σε σκηνοθεσία Μ. Βολανάκη (1975)

Σκέπτομαι ακόμα την παράσταση Ηλέκτρα του Σοφοκλή, που ανέβασε με το Κ.Θ.Β.Ε. - του οποίου ήταν τότε διευθυντής – στις 2 Αυγούστου 1975 στο Αρχαίο Θέατρο Φιλίππων και μετά στην Επίδαυρο (9 και 10 Αυγούστου). 

Ήταν η πρώτη φορά που ο Βολανάκης ανέβαζε τραγωδία σε ανοιχτό χώρο. Ήταν η πρώτη φορά που ανέβαζε Ηλέκτρα. Η πρώτη φορά που ανέβαζε Σοφοκλή και η πρώτη φορά που ανέβαζε έργο στην Επίδαυρο. Άλλωστε αυτή ήταν και η πρώτη φορά που εμφανίστηκε το Κ.Θ.Β.Ε. στην Επίδαυρο, καταργώντας την μέχρι τότε αποκλειστικότητα του Εθνικού Θεάτρου στο Φεστιβάλ Επιδαύρου. 

Στο ρόλο της Ηλέκτρας η Άννα Συνοδινού. Η Νέλλη Αγγελίδου, Κλυταιμνήστρα, η Κατερίνα Χέλμη, Χρυσόθεμις, ο Αλέκος Πέτσος, Παιδαγωγός και ο Δημήτρης Καρέλλης, Ορέστης. Σκηνοθεσία-Μετάφραση: Μίνως Βολανάκης. Σκηνικά – Κοστούμια: Διονύσης Φωτόπουλος. 

Όταν ο Βολανάκης έλεγε: «Δεν πιστεύω ότι μπορεί κανείς ν’ ανεβάζει όποια τραγωδία θέλει, όποια στιγμή θέλει για λόγους θεατρικής πολιτικής. Για να φθάσεις στο ρίγος που είναι η τραγωδία, πρέπει το έργο να έχει σχέση με το άγχος της στιγμής, ομολογητέο ή ανομολόγητο. Κι αυτό το άγχος εκφράζει η Ηλέκτρα… Η τραγωδία γεννήθηκε στη δημοκρατία, στη δημοκρατία αναπτύχθηκε, στη δημοκρατία πέθανε. Κι από αυτή την άποψη η Ηλέκτρα είναι έργο σημαδιακό». 

Τέλος, το 1977, στην Εθνική Λυρική Σκηνή ανέβαινε, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, η όπερα «Μαχάγκονυ» των Μπέρτολντ Μπρεχτ και Κουρτ Βάιλ. 
Παραθέτουμε εδώ το συλλεκτικό, πλέον, πρόγραμμα εκείνης της παραγωγής και ένα βίντεο - ντοκουμέντο με σκηνές από τις δοκιμές της όπερας των Kurt Weill και Brecht "Austieg und Fall der Stadt Mahagony".
Στις δοκιμές διηύθυνε ο Μάνος Χατζιδάκις, ενώ στην παράσταση ο Χανς Βέρνερ Πίντγκεν.
Στην παράσταση αυτή συμμετείχαν σπουδαίοι λυρικοί τραγουδιστές όπως οι: Βάσω Παπαντωνίου, Ζάχος Τερζάκης, Δημήτρης Καβράκος, Ανδρέας Κουλουμπής, Κική Μορφωνιού κ.α.
Τη σκηνοθεσία υπέγραφε ο Μίνως Βολανάκης.
Αλλά στον μεγάλο θεατράνθρωπο θα επανέλθουμε.

ΕΘΝΙΚΗ ΛΥΡΙΚΗ ΣΚΗΝΗ - ΜΑΧΑΓΚΟΝΥ 1977 by Panagiotis Andriopoulos on Scribd