Η ΖΩΗ ΚΑΙ Η ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΡΩΣΟΥ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥ ALEXANDER HERZEN

Δημήτρης Μπαλτᾶς 

Aileen M. Kelly, The discovery of chance. The life and thought of Alexander Herzen, Harvard University Press, 2016, σελ. 592 

Στό νέο της βιβλίο ἡ καθηγήτρια τῆς ἱστορίας τοῦ ρωσσικοῦ πολιτισμοῦ στό Cambridge AM.Kelly παρουσιάζει τήν ζωή καί τήν σκέψη μιᾶς ἀπό τίς κεντρικές μορφές στήν ρωσσική φιλοσοφία τοῦ 19ου αἰ., τοῦ Α. Herzen (1812-1870), τοῦ καί ἀποκληθέντος «Ρώσσου Βολταίρου». 

Στήν ἑλληνική βιβλιογραφία, ἐκτός τοῦ τόμου πού εἶχε ἐκδοθεῖ παλαιότερα μέ τίτλο Xέρτσεν Ἀνάλεκτα (μετ. Λ. Γεωργίου-Μ. Κορωναίου, Κάλβος, Ἀθήνα 1970), τοῦ βιβλίου τοῦ Μ. Ἀλεξανδρόπουλου γιά τόν Herzen (Ἕνας ἄνθρωπος, μιά ἐποχή, Ἀθήνα 1989), τό ὁποῖο ἀποτελεῖ μία κριτική προσέγγιση τοῦ βίου καί τῆς ἐποχῆς τοῦ Ρώσσου συγγραφέα, καί ἐλάχιστων μεταφρασμένων ἀποσπασμάτων του, δέν διαθέτουμε κάποια ἀκαδημαϊκή μονογραφία ἤ μετάφραση κάποιου ἔργου του. 

Σκιαγραφώντας συνοπτικά τήν προσωπικότητα τοῦ Ρώσσου συγγραφέα ἡ Kelly σημειώνει ὅτι «ὁ Herzen ὑπῆρξε μία ἀπό τίς πιό προικισμένες καί σύνθετες μορφές τῆς ἐποχῆς του. Πρῶτος σοσιαλιστής στήν ἱστορία τῆς Ρωσσίας, ἔπαιξε ἀποφασιστικό ρόλο στήν ἀφομοίωση τῶν ἰδεῶν τῆς Δύσης στήν ρωσσική σκέψη» (σ. 1). 

Στό σημεῖο αὐτό θά πρέπει νά τονίσω ὅτι ὁ Herzen, ἄν καί δέν ἦταν φιλόσοφος ὑπό τήν στενή ἔννοια τοῦ ὅρου, ἀσχολήθηκε ἰδιαιτέρως μέ τήν ἱστορία καί μάλιστα ἀπό φιλοσοφικῆς σκοπιᾶς. Ἡ A. Kelly τονίζει ὅτι «ἡ προσέγγιση τῆς ἱστορίας ἐκ μέρους τοῦ Herzen ὡς ἕνα σύνθετο process τῆς ἐμβρυολογίας τόν ἔκανε νά ἀποδεχθεῖ τίς ἀνακαλύψεις στίς ὁποῖες ὁδηγοῦσε ἡ ἐξελικτική θεωρία τοῦ Δαρβίνου» (σ. 526. Πβ. σσ. 417-418). 

Ἐάν γιά τόν Ν. Μπερντιάγιεφ «στό πρόσωπο τοῦ Herzen ὁ δυτικισμός ἅπτεται τῆς σλαβοφιλίας» (Δημ. Μπαλτᾶς, Tομές στή ρωσική σκέψη, Ἐναλλακτικές Ἐκδόσεις, Ἀθήνα 2009, σ. 132), στό βιβλίο της ἡ Kelly ἐπισημαίνει ὅτι «ἡ ἀντίθεση τοῦ Herzen στήν περί τῆς ἱστορίας θεώρηση τῶν σλαβοφίλων ἑστιάζεται στό ζήτημα τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων» (σ. 231). 

Μεταξύ τῶν συζητουμένων προσεγγίσεων τοῦ Herzen θά ἀναφέρω ἐπίσης τήν ἐπισήμανση τοῦ Berdiaeff ὅτι ὁ Herzen «δέν ἦταν ὀπαδός τῆς ὀπτιμιστικῆς θεωρίας γιά τήν πρόοδο, ἡ ὁποία εἶχε γίνει θρησκεία τοῦ ιθ΄ αἰ. (Δημ. Μπαλτᾶς, Tομές στή ρωσική σκέψη, ὅπ.π., σ. 137). Δικαιολογημένα λοιπόν ἡ καθηγήτρια Kelly θεωρεῖ ὅτι «ἡ ἔμφαση τοῦ Herzen στόν κυρίαρχο ρόλο τῆς τύχης στήν ἀνθρώπινη ζωή ὁδηγεῖ σέ σύγκριση μέ τόν πεσιμισμό τοῦ Nietzsche (σ. 185). 

Ἕνα ἄλλο ἐνδιαφέρον σημεῖο τῆς κριτικῆς τοῦ Herzen εἶναι τό γεγονός ὅτι ἔβλεπε τήν βαθμιαία ἀποσύνθεση τῆς Εὐρώπης, πρᾶγμα πού προκάλεσε τήν «ἀγανάκτηση τοῦ κύκλου τῆς Μόσχας, ὁ ὁποῖος ἀντετίθετο κυρίως στήν κρτική τῆς αἰσθητικῆς καί τῆς ἠθικῆς τῆς ἀστικῆς τάξης» (σ. 269). Ἕνα χαρακτηριστικό παράδειγμα τῶν ἀντιθέσεων ἀκόμη καί μέσα στούς κόλπους τῶν λεγόμενων δυτικόφιλων, ἀποτελεῖ τό δοκίμιο πού δημοσίευσε ὁ Ν. Chernyshevsky (1828-1889) στόν «Σύγχρονο», στό ὁποῖο «κατηγορεῖ τόν Herzen γιά διαιώνιση τοῦ ὀνείρου τῶν σλαβόφιλων ὅτι ὁ ἑτοιμοθάνατος πολιτισμός τῆς Εὐρώπης θά μποροῦσε νά ἀναγεννηθεῖ ἀπό ἕνα ἔθνος τῆς Ἀνατολῆς» (σ. 487). 

Στό βιβλίο της γιά τόν Ρῶσσο διανοητή πού παρουσιάζω σήμερα, ἡ συγγραφέας συζητεῖ ἐκτενῶς τήν σχέση τοῦ Herzen μέ τόν Proudhon (σ. 289κ.ἑ.) καί τόν Bakounin (σ. 513κ.ἑ.). Ἐπισημαίνει ἡ A.Kelly ὅτι «ὁ θαυμασμός τοῦ Herzen γιά τήν ἐμπειρική προσέγγιση τοῦ Proudhon στίς κοινωνικές ἀλλαγές καλλιεργήθηκε παράλληλα μέ τήν πεποίθησή του γιά τήν σημασία τῶν μεθόδων τῶν φυσικῶν ἐπιστημῶν στήν μελέτη τῆς ἱστορίας» (σ. 306). Πάντως ἡ συγγραφέας προσθέτει ὅτι «ἡ ἐπιμονή τοῦ Proudhon στήν προτεραιότητα τῶν οἰκονομικῶν καί κοινωνικῶν ζητημάτων ἔναντι τῶν πολιτικῶν τόν ἀπομόνωσαν ἀπό τούς ἄλλους Γάλλους ριζοσπάστες» (σ. 307). Ὅσον ἀφορᾶ τόν Bakounin, ἡ συγγραφέας ἀφοῦ σημειώσει τόν «μεγάλο ἐνθουσιασμό τοῦ Herzen γιά τό ὕφος καί τό περιεχόμενο τοῦ ἄρθρου ‘’Ἡ ἀντίδραση στήν Γερμανία’’ τό ὁποῖο εἶχε γράψει ὠς γνωστόν ὁ Bakounin, θά ἀναφερθεῖ στήν συνέχεια στήν «πολεμική τοῦ Herzen γιά τόν Bakounin», ἡ ὁποία ἔχει ἀφετηρία «τήν ἐκ μέρους τοῦ Herzen ἀπόρριψη τῆς στρατιωτικῆς ἐξέγερσης ὡς πρώτου βήματος τῆς σοσιαλιστικῆς μεταμόρφωσης τῆς Ρωσσίας» (σ. 518). 

Τό ἔργο τῆς καθηγήτριας A.Kelly ἀποτελεῖ τήν πληρέστερη σύγχρονη βιογραφία τοῦ Ρώσσου διανοητῆ Α. Herzen. Παρακολουθεῖ τήν βιβλιογραφία, καί μάλιστα τήν ρωσσόφωνη, τεκμηριώνοντας μέ ἀποσπάσματα ἀπό τά ἴδια τά ἔργα του τίς ἐπί μέρους ἀπόψεις της. Ἀπό τήν ἄλλη, δέν συζητεῖ ἰδιαίτερα, ἐκτός μιᾶς ἁπλῆς ἀναφορᾶς (σ. 566), τήν κριτική τῶν Ρώσσων φιλοσόφων τῆς Διασπορᾶς, κυρίως τοῦ N. Berdiaeff, τοῦ V. Zenkovsky καί τοῦ N.O. Losski πάνω στίς τοποθετήσεις τοῦ Herzen. Ἀλλά ἀναμετρᾶται (passim) μέ τήν παλαιότερη βιογραφία τοῦ Herzen πού εἶχε ἐκδώσει τό 1961 ὁ M. Malia. Σέ κάθε περίπτωση, τό βιβλίο τῆς Kelly μπορεῖ νά ἀναγνωσθεῖ μέ μεγάλη ἄνεση τόσο ἀπό τούς εἰδικούς τῆς ρωσσικῆς σκέψης, ὅσο καί ἀπό ἕνα εὐρύτερο κοινό, μέ ἱστορικά ἐνδιαφέροντα.