ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΣΧΑΤΙΑ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙ ΠΟΤΕ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Του Αριστείδη Βικέτου

Το ίδρυμα Αναστασίου Λεβέντη θα ανταποκριθεί θετικά στο αίτημα ομάδας Γάλλων επιστημόνων, που εδρεύει στο Παρίσι (Société d’Etudes Syriaques), για χορηγία της συντήρησης των περίφημων εντοίχιων ψηφιδωτών των αρχών του 6ου αιώνα στο Καθολικό της Μονής του Αγίου Γαβριήλ ή Μαρ Γκαμπριέλ. Η Μονή βρίσκεται στη νοτιοδυτική γωνιά της Τουρκίας, εκεί που συνορεύει με τη Συρία και το Ιράκ, στη λοφώδη περιοχή του Τούρ Αμπδίν (Όρος των προσκυνητών του Θεού). Μια ομάδα Γάλλων συντηρητών έχει δώσει τις πρώτες βοήθειες στα ψηφιδωτά με χορηγία του Γαλλικού Υπουργείου Εξωτερικών και δύο ανωνύμων χορηγών. Συντονιστής του όλου προγράμματος ο νεαρός Γάλλος ερευνητής Sébastien de Courtois, που έγραψε τη διδακτορική διατριβή του για την ιστορία της Μονής του Μάρ Γκαμπριέλ.
Με σκοπό τη χρηματοδότηση της συντήρησης των ψηφιδωτών από το Ίδρυμα Λεβέντη, ο διευθυντής του Βάσος Καραγιώργης, Κύπριος καθηγητής Αρχαιολογίας, επισκέφθηκε πρόσφατα την Μονή μαζί με το σύμβουλο του Ιδρύματος, βυζαντινολόγο Χαράλαμπο Μπακιρτζή, επίτιμο έφορο Βυζαντινών Μνημείων Θεσσαλονίκης.
Επιστρέφοντας από την Μονή οι κύριοι Καραγιώργης και Μπακιρτζής έγιναν δεκτοί στην Κωνσταντινούπολη από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο, ο οποίος, σύμφωνα με τον καθηγητή Καραγιώργη είναι μια μορφή, «που συνοψίζει το μεγαλείο, αλλά και την τραγική μοίρα του Ελληνισμού».
Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος μίλησε με πολύ θαυμασμό για το έργο του Ιδρύματος Λεβέντη και τις μεγάλες του ευεργεσίες για τον Ελληνισμό και την Ορθοδοξία. Επίσης, όπως ανέφερε ο κ. Καραγιώργης, ο Προκαθήμενος της Ορθοδοξίας τους μίλησε για τη συγκίνησή του, που τον Δεκαπενταύγουστο θα λειτουργήσει στην Μονή της Παναγίας του Σουμελά στην Τραπεζούντα, γιατί θα είναι ο πρώτος Οικουμενικός Πατριάρχης που θα το πράξει ύστερα από 90 χρόνια.
Ο διευθυντής του Ιδρύματος Λεβέντη Βάσος Καραγώργης καταγράφει ένα συναρπαστικό οδοιπορικό στην ανατολική εσχατιά της πάλαι ποτέ Βυζαντινής Αυτοκρατορίας:

«Πετάξαμε από τη Λάρνακα στην Αθήνα, από εκεί με αεροπλάνο των Τουρκικών Αερογραμμών στην Κωνσταντινούπολη, την Άγκυρα, το Ντιγιαρμπακίρ (‘πρωτεύουσα’ των Κούρδων) για να βρεθούμε, ύστερα από κοπιώδες ταξίδι τριών ωρών με αυτοκίνητο στο Μοναστήρι με υψόμετρο 1200 μέτρων του Αγίου Γαβριήλ ή Μαρ Γκαμπριέλ, όπως είναι γνωστό στα Αραμαϊκά. Μείναμε εκεί τέσσερεις μέρες κάτω από θερμοκρασία που έφθανε καθημερινά στους 43 βαθμούς.

Η περιοχή του όρους Τούρ Αμπδίν κατοικείται από χριστιανούς που ήλθαν από τη Συρία τον 7ον αιώνα (630 μ.Χ.) και ανήκουν στη «Συριακή Ορθόδοξη Εκκλησία», που αποσχίσθηκε από τους υπόλοιπους Βυζαντινούς χριστιανούς μετά την Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδόνος (451 μ.Χ.). Υπήρξε εποχή που η Μονή είχε περί τους 700 μοναχούς. Σήμερα υπάρχουν μόνο τρεις με επικεφαλής τον Αρχιεπίσκοπο Τιμόθεο Σαμουήλ Aktaş, ένα σεβάσμιο κληρικό με σπουδές σε Αμερικανικά Πανεπιστήμια, που προσπαθεί να διατηρήσει την ανεξαρτησία της Μονής σε μια περιοχή που οι ισλαμιστές Κούρδοι γίνονται ολοένα πιο επιθετικοί. Τη δεκαετία του 1980 είκοσι πέντε χιλιάδες χριστιανοί αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα χωριά τους και μετανάστευσαν σε διάφορα μέρη του κόσμου, στην Ευρώπη, την Αμερική, την Αυστραλία. Σήμερα έχουν απομείνει μόνο τριανταπέντε χιλιάδες.

Περιδιαβάζοντας την περιοχή βλέπει κανείς τα ερειπωμένα χωριά, ερειπωμένες εκκλησίες ανάμεσα σε νεόκτιστα τζαμιά, σε μια προσπάθεια των ισλαμιστών Κούρδων να εξαλείψουν τον χριστιανικό πληθυσμό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το χωριό Χαμπσούς, όπου έμεινε μόνο μια Χριστιανή γριά που κρατά τα κλειδιά της εκκλησίας του Αγ. Συμεώνος. Περιμένει τη θεώρηση του διαβατηρίου της για να πάει στις Βρυξέλλες, όπου έχει μεταναστεύσει η υπόλοιπη οικογένειά της.

Στο Μοναστήρι Μάρ Γκαμπριέλ συρρέουν κατά τους καλοκαιρινούς μήνες πολλοί Χριστιανοί μετανάστες, που έφυγαν από τα γύρω χωριά είτε προσκυνητές είτε για να φέρουν τα παιδιά τους στην μονή να μάθουν την Αραμαϊκή γλώσσα και να μυηθούν στη διδασκαλία της Συριακής θρησκείας. Συναντήσαμε μικρά παιδιά των 8-10 ετών που μιλούσαν τα Αραμαϊκά αλλά και τη γλώσσα της νέας τους πατρίδας: Γαλλικά, Σουηδικά, Ολλανδικά, Αγγλικά. Στον όρθρο και στον εσπερινό έψαλλαν με βαθειά κατάνυξη τους Αραμαϊκούς ύμνους. Στα σχολεία του κράτους απαγορεύεται η διδασκαλία της Αραμαϊκής γλώσσας. Έμεινε μόνο η δυνατότητα του ‘κρυφού σχολειού’ της Εκκλησίας.

Μετά την πρωινή λειτουργία και ύστερα από το δείπνο συζητούσαμε με τον Αρχιεπίσκοπο για τα προβλήματα της Μονής, την ιστορία του ποιμνίου του, τις αγωνίες και τις ελπίδες του. Μας έδειξε με πολλή περηφάνια τις φωτογραφίες του με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολομαίο που επισκέφθηκε τη Μονή το 2004. Ο ίδιος επισκέφθηκε το Άγιον Όρος και διατηρεί στενές σχέσεις με τους αρχηγούς των Χριστιανικών Εκκλησιών και κυρίως με τον Σύριο Πατριάρχη που έχει την έδρα του στη Δαμασκό.

Στο ιερό της εκκλησίας θαυμάσαμε τα εντοίχια ψηφιδωτά που κοσμούν την εκκλησία που ιδρύθηκε από τον Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Αναστάσιο το 512. Το γεγονός ότι δεν απεικονίζουν ανθρώπινες μορφές, αλλά φυτικά και άλλα άψυχα μοτίβα τα διέσωσε από την καταστροφική μανία των εικονοκλαστών. Ο βυζαντινολόγος Χαράλαμπος Μπακιρτζής μας αναλύει με γνώση και ενθουσιασμό τη μεγάλη καλλιτεχνική και ιστορική του σημασία. Ο Γάλλος συντηρητής μας περιγράφει τα μέτρα που έλαβε για να μην αποκολληθούν και μας δείχνει με υπερηφάνεια το αποτέλεσμα της έως τώρα εργασίας του.

Εγκαταλείψαμε τη Μονή για το ταξίδι της επιστροφής το πρωί της 21ης Ιουλίου, την ώρα που οι καμπάνες της εκκλησίας καλούσαν τους μοναχούς και τους προσκυνητές του Μαρ Γκαμπριέλ για την πρωινή προσευχή. Διασχίζοντας τους κατάφυτους με δρύες λόφους του Τούρ Αμπδίν, ακολουθώντας για μεγάλο μέρος της διαδρομής τον ποταμό Τίγρη, αντικρίζοντας τις πολύβουες πόλεις Μιντυάτ, Μαρντίν και Ντιγιάρμπακιρ, διερωτήθηκα συχνά πού ακριβώς βρέθηκα για τρεις μέρες. Σ’ ένα κόσμο που δεν χαρακτηρίζεται με τα γνωστά σημερινά σύνορα, αλλά μια περιοχή αρχαία με σύνορα ποταμούς και όρη, με χαρακτηριστικά άλλης εποχής που θυμίζει Συρία, Μεσοποταμία αλλά και Βυζάντιο. Αναλογίστηκα το σκοπό της επίσκεψής μας σ’ αυτό τον απόμερο κόσμο που είναι γεμάτος από ιστορικές μνήμες. Δεν μου διέφευγε όμως και η σκέψη πως δύο Έλληνες διέσχισαν τεράστιες αποστάσεις για να αντικρύσουν μνήμες Βυζαντινές. Δεν μπορέσαμε να λησμονήσουμε τις πολύ πρόσφατες μνήμες ανάμεσα σε δύο χώρες που βρέθηκαν αντιμέτωπες τόσο συχνά στην ιστορία τους από την εποχή των Μυκηναίων και των Χετταίων, από τον 14ον αι. π. Χ. έως σήμερα: στον χάρτη της Μεσογείου, στο περιοδικό της αεροπορικής εταιρείας ‘Ανατολού’ που βρήκαμε στο κάθισμά μας στο αεροπλάνο από την Άγκυρα στο Ντιγιάρμπακιρ, κάποιος ταξιδιώτης είχε προσπαθήσει με μανία να εξαφανίσει την Κύπρο, διαγράφοντας την επανειλημμένα με μολυβιές σαν ανεπιθύμητη ύπαρξη. Μια άλλη σελίδα του περιοδικού ήταν αφιερωμένη στις σχέσεις Αιγαίου και Ανατολής, που όσο και αν προσπαθήσουμε να αγνοήσουμε, κάποιος πάντα θα μας τις υπενθυμίζει. Άμποτε να έλθει σύντομα η μέρα που η ιστορία θα διδάσκει φιλία αντί να διαιωνίζει εχθρότητες. Τις σκέψεις αυτές μοιράστηκαν μαζί μας μερικοί φωτισμένοι ακαδημαϊκοί συνάδελφοι που συναντήσαμε στην Πόλη.

Στην Κωνσταντινούπολη υποβάλαμε τα σέβη μας στον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο, μια μορφή που συνοψίζει το μεγαλείο αλλά και την τραγική μοίρα του Ελληνισμού. Μας μίλησε με πολύ θαυμασμό για το έργο του Ιδρύματος Λεβέντη και τις μεγάλες του ευεργεσίες για τον Ελληνισμό και την Ορθοδοξία. Μας μίλησε για τη συγκίνησή του που τον Δεκαπενταύγουστο θα λειτουργήσει στην εκκλησία της Παναγίας του Σουμελά στην Τραπεζούντα, γιατί θα είναι ο πρώτος Οικουμενικός Πατριάρχης που θα το πράξει ύστερα από 90 χρόνια.

Δεν είναι εύκολο να είσαι Έλληνας επισκέπτης της Μικρασίας όπου άλλοτε μεγαλούργησε αλλά και ταπεινώθηκε ο Ελληνισμός. Διανύσαμε νοερά αιώνες ιστορίας, αντικρίσαμε τα θαυμαστά έργα της άλλοτε Ελληνικής παρουσίας στην Ανατολική εσχατιά του Βυζαντινού κράτους, αφουγκραστήκαμε την κραυγή και την οιμωγή των ανθρώπων που φυλάουν σήμερα τις ‘άκρες’, όπως άλλοτε οι Ακρίτες, και αναλογιστήκαμε ποιά μοίρα άραγε καλεί σήμερα το Ίδρυμα Λεβέντη να διασώσει τις μνήμες του Ελληνικού παρελθόντος στη μακρινή Ανατολή».

φωτογραφίες:
1. Η εκκλησία της Μονής Αγίου Γαβριήλ
2.Ο Αρχιεπίσκοπος Τιμόθεος Σαμουήλ Ακτσάς στο ιερό βήμα της εκκλησίας περιγράφει το ψηφιδωτό.