ΕΞΑΙΣΙΟΣ ΚΟΥΚΟΥΖΕΛΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΧΟΡΩΔΙΑ

φωτογραφίες: Takla Motasem

"Mια μοναδική βραδιά βυζαντινής μουσικής με έργα του Ιωάννου Κουκουζέλη του Μαϊστορος χάρισε, χθες βράδυ, στο πολυπληθές ακροατήριο της, η Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία που διηύθυνε ο δημιουργός της Λυκούργος Αγγελόπουλος. Ήταν ένα μελωδικό ταξίδι στην μεγάλη τέχνη της Εκκλησιαστικής μουσικής, στην παράδοση του Γένους, στο Βυζάντιο της Ρωμιοσύνης.

Ο διακεκριμένος και πολυβραβευμένος χοράρχης Λυκούργος Αγγελόπουλος, Άρχοντας Πρωτοψάλτης της Αγιωτάτης Αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως, καθώς και τα μέλη της Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδίας πέτυχαν να μετατρέψουν την κατάμεστη αίθουσα του ιστορικού Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» σε ένα μουσικό Μέγαρο όπου οι βυζαντινοί ψαλμοί πλημμύρισαν κάθε γωνιά της και διαχύθηκαν παντού".

Αυτά γράφει, μεταξύ άλλων, στο ρεπορτάζ του ο Νίκος Παπαχρήστου για την χθεσινή, όντως ιδιαίτερη, συναυλία της Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδίας. Περισσότερα δείτε εδώ.

Στο κατατοπιστικό πρόγραμμα της συναυλίας διαβάζουμε για τον Κουκουζέλη:

Ο βυζαντινός μαΐστωρ Ιωάννης Κουκουζέλης ο Παπαδόπουλος (τέλη 13ου - αρχές 14ου αιώνα) η δεύτερη πηγή της βυζαντινής μουσική μετά τον όσιο Ιωάννη το Δαμασκηνό, ακμάζει την περίοδο που η μουσική της εκκλησίας φτάνει στο αποκορύφωμα της μεγάλης τέχνης. Το ύφος γίνεται μελισματικό και δημιουργείται το καλοφωνικό είδος μελοποιίας με τις εκτεταμένες συνθέσεις. Είναι η εποχή των μεγάλων μαϊστόρων επιφανής εκπροσωπος των οποίων είναι ο Ιωάννης Κουκουζέλης.

Την ίδια εποχή έχουμε παράλληλα και την δημιουργία των κρατημάτων. Τα κρατήματα είναι ελεύθερες συνθέσεις στις οποίες αντί για συγκεκριμένο κείμενο χρησιμοποιούνται διάφορες συλλαβές όπως τε-ρι-ρεμ, το-ρο-ρο, νε-νε-να κ.α. Είναι η απόλυτη μουσική των βυζαντινών κατά τον συνθέτη Μιχάλη Αδάμη. Ο λόγιος Μητροπολίτης Φιλαδελφείας Γεράσιμος Βλαχος ο Κρής (17ος αιώνας), μας δίνει τη θεολογική ερμηνεία: Η χρήση των συλλαβών αντί κειμένου δημιουργεί μία ψαλμωδία ανάλογη με την ακατάπαυστη ψαλμωδία των αγγέλων στον ουρανό και κατά τη συμβολική θεολογία ο τρόπος αυτός ψαλμωδίας δεν θέλει να δείξει άλλο, παρά το ακατανόητο της Θεότητος.

Για τα μέλη του Κουκουζέλη, που πρώτη φορά ερμηνεύθηκαν στις μέρες μας, διαβάζουμε στο πρόγραμμα:

Τα δύο καλοφωνικά στιχηρά του προγράμματος ανήκουν στην α' και γ' ώρα των Χριστουγέννων. Χαρακτηρίζονται δε με την ένδειξη “καλλωπισμός”. Ψάλλονται στην εξήγηση του διδασκάλου Χουρμουζίου στην ισχύουσα μέθοδο του συστήματος. Ο Χουρμούζιος έχει εξηγήσει είκοσι οκτώ στιχηρά του Ιωάννη Κουκουζέλη με την ένδειξη “καλλωπισμός”.

Ο πρώτος “καλλωπισμός” του παλαιού στιχηρού “Τάδε λέγει Ιωσήφ προς την Παρθένον...” από τον Ιωάννη Κουκουζέλη, αρχίζει με μία εκτεταμένη μουσική φράση στο πλάγιο του τετάρτου ήχο εν είδει μακρού απηχήματος. Στη συνέχεια ο μονοφωνάρης οδηγεί το μέλος στο Νενανώ με μία εξαιρετικά έντεχνη εναλλαγή διατόνου και χρώματος. Στο μέλος απαντάται δύο φορές η λέξη “Λέγε” σε ανάλογη μελωδική έκταση. Η δεύτερη επανάληψη του “Λέγε” οδηγεί τη σύνθεση σε μία μελωδική κορύφωση, γνωστή στην τεχνοτροπία του Κουκουζέλη πριν η σύνθεση ολοκληρωθεί. Στο τέλος επισυνάπτεται αυτούσια η καταληκτική μουσική περίοδος από το παλαιό στιχηρό, η οποία εισάγεται με την ένδειξη “από χορού”.

Ο δεύτερος “καλλωπισμός” του παλαιού στιχηρού “Ούτος ο Θεός ημών...” της τρίτης ώρας, είναι ιδιαίτερα κατανυκτικός, καθώς το μέλος χρησιμοποιεί όλους τους κλάδους του πλαγίου του δευτέρου ήχου.

Και εδώ η σύνθεση ορίζεται σε τρία μέρη από τη λέξη “πάλιν”. Και εδώ απαντούμε ακόμα μια φορά την τεχνική του Κουκουζέλη που κορυφώνει το μέλος πριν αυτό οδηγηθεί στην κατάληξη του. Επαναλαμβάνεται επίσης εδώ και η προσθήκη του τέλους του στιχηρού από το παλαιό στιχηράριο.

Το κράτημα σε ήχο πλάγιο του πρώτου το καλούμενον “αηδονάτον” έχει και αυτό τα χαρακτηριστικα της υψηλής του τέχνης. Μία ευρύτατη θεματική επεξεργασία στο πρώτο μισό του μέλους δίνει τη θέση της σε μία λαμπρή ανάπτυξη σε ψηλές περιοχές κυρίως του τετραφώνου πλαγίου του πρώτου, και σε συνδυασμό με τις συνεχείς ρυθμικές εναλλαγές, εξασήμων, πεντασήμων και επτασήμων ρυθμικών ποδών, δημιουργεί μία μεγαλοπρεπή σύνθεση.

Δοξαστικό Α΄ Ώρας Χριστουγέννων: “Τάδε λέγει Ιωσήφ...” Ήχος πλ. δ΄

Κείμενο τροπαρίου

Τάδε λέγει Ἰωσήφ πρὸς τὴν Παρθένον˙ Μαρία, τί τὸ δρᾶμα τοῦτο, ὃ ἐν σοὶ τεθέαμαι; ἀπορῶ καὶ ἐξίσταμαι, καὶ τὸν νοῦν καταπλήττομαι! Λάθρα τοίνυν ἀπ' ἐμοῦ, γενοῦ ἐν τάχει. Μαρία, τί τὸ δρᾶμα τοῦτο, ὃ ἐν σοὶ τεθέαμαι; ἀντὶ τιμῆς, αἰσχύνην˙ ἀντ' εὐφροσύνης, τὴν λύπην˙ ἀντὶ τοῦ ἐπαινεῖσθαι, τὸν ψόγον μοι προσήγαγες. Οὐκ ἔτι φέρω λοιπόν, τὸ ὄνειδος ἀνθρώπων˙ ὑπὸ γὰρ Ἱερέων ἐκ τοῦ ναοῦ, ὡς ἄμεμπτον Κυρίου σὲ παρέλαβον˙ καὶ τί τὸ ὁρώμενον;

Κείμενο “καλλωπισμού”

Τάδε τάδε λέγει Ιωσήφ προς την πα- προς την παρθέ(νε..)νο- (νο..) προς την παρθένον
είτα άρχεται ο μονοφωνάρης:
νεενανώ
Μαρί- Μαρία (χα..να..) τί (χι..νι..χι..) το δράμα τού- (χου..) τί το δράμα τούτο
ο ε- (νε..) ο εν σοι τεθέ- (νε..χε..) ο εν σοι τεθέ- τεθέ(νε)αμαι
Μαρία τί το τί το δρά(να..)μα το δράμα τού(χου..χου)το
απορώ(νω..χω..) και εξίσταμαι και εξίστα- και εξίσταμαι
και τον νουν καταπλήττομαι, καταπλήττομαι
λέγε
λά- λάθρα λά(χα..)- λά(χα..)θρα τοί(νοι..χοι..)- τοίνυν απ' εμού
γενού(νου..) εν τάχει
Μαρί(νι..)α τί το δρά(να..)- το δράμα τούτο
ο εν σοί τεθέα- τεθέαμαι
Μαρί- Μαρία αντί τιμής (κι..κι..νι..χι..) αισχύ(νυ)- αισχύνην
αντ' ευφροσύνης (κι..κι..χι.ρι..τι..τι..κι..)
την λύ(χυ..)- την λύπην
λέγε(νε..)
αντί του ε(νε..χε..)- επαινείσθαι (ναι..) αντί του επαι-
του επαινεί(νει..χει..νει..)- του επαινεισθαι του επαινείσθαι
τον ψόγο- τον ψογον μοι προσή(νη..χη..)-
προσήγα(να..)- προσήγαγες
Μαρί(νι..)α τί(νι..) το δράμα τού(νου..)- τούτο
ο εν σοι τεθέ(νε..)αμαι (τε..τε..τε..ρι..ρε..ρεμ..τε..ανα..νε..ιι..κε)
Μαρία τί το δράμα τού(νου..)το (χο..) ο εν σοι(νοι..τιν..τι..τι..χι..)
τεθέαμαι, τεθέαμαι.
Ουκέτι φέρω λοιπό(νο..)- λοιπόν
το όνειδο(νο..χο..)ος ανθρώ- ανθρώπων
το όνειδο- το όνειδος ανθρώ(νω..)- ανθρώπων
από χορού
υπό γαρ ιερέ(νε..)ων εκ του να- εκ του ναού
ως άμε(νε..)μπτον Κυρίου σε παρέλα(να..)- σε παρέλαβο(νο..)ον
και τί (νι..) το ορώμε- το ορώμενον.

Α΄ Στιχηρό Γ΄ Ωρας Χριστουγέννων: Ὁύτως ο Θεός ημών...” Ήχος πλ. β΄

Κείμενο τροπαρίου

Οὗτος ὁ Θεὸς ἡμῶν, οὐ λογισθήσεται ἕτερος πρὸς αὐτόν, ὁ τεχθεὶς ἐκ Παρθένου, καὶ τοῖς ἀνθρώποις συναναστραφείς. Φάτνῃ πενιχρᾷ, Υἱὸς μονογενής, κείμενος ὁρᾶται βροτός˙ καὶ σπαργάνοις πλέκεται, ὁ τῆς δόξης Κύριος˙ καὶ Μάγους ἀστὴρ μηνύει, εἰς αὐτοῦ προσκύνησιν˙ καὶ ἡμεῖς μελῳδοῦμεν˙ Τριὰς Ἁγία, σῶσον τὰς ψυχᾶς ἡμῶν.

Κείμενο “καλλωπισμού”

Ού(χου..)- ούτος ο Θε(χε..νο..)ός -(χο..)ός ο Θεός ημών
ου(νου..) λογι(χη..χη..) ου λογισθήσεται
έ(χε..χε..)τερο(νο..χο..)ος προς αυτό- προς αυτόν
ο τε- ο τεχθεί(νει..χει)εις εκ παρθέ- εκ παρθένου
πάλιν
ο(νο..) τεχθείς εκ παρθέ- εκ παρθένου
και τοις ανθρώποις συνα(χα..χα..να..)-
συναναστραφεί(νει..)- συναμαστραφείς
φάτνη φάτνη πενι- πενιχρά(να..χα..) πενιχρά
πάλιν
φάτνη (κι..κι..κι..τι..τι..τι) φάτνη πενι- πενιχρά (να..χα..)
πενιχρά πενιχρά φάτνη πενιχρά
κειμενον
υιος μονογε- μονογενή(χη..)ης μονογενή(κι..κι..)
κείμενος ορά(να..)ται(χαι..) βροτός
και σπαργάνοις πλέκε- πλέκεται
ο της δόξης Κύ(νυ..χυ..)ριος(νο..χο..)ος Κύριο- Κύριος
από χορού
και μάγους αστήρ μηνύ- μηνύει(νε..ει..νει..)
εις αυτού προσκύ(νυ..)νη- προσκύνησιν
και ημείς μελωδού(νου..)μεν
Τριάς Αγία σώσον τας ψυχά(να..)ας η- τας ψυχάς ημών

Η συναυλία έκλεισε με το εξαίσιο κράτημα το λεγόμενον "αηδονάτον" σε ήχο πλ.α'. Μια καταπληκτική από κάθε άποψη σύνθεση.

Μετά τα παρατεταμένα χειροκροτήματα του κοινού, η Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία έψαλε και τρεις ωδές από τις προεόρτιες Καταβασίες του Πέτρου Μπερεκέτη "Χριστός εν πόλει...".

Στην συναυλία παρέστησαν πολλοί φίλοι της ΕΛ.ΒΥ.Χ. και φιλόμουσοι εν γένει. Τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πάσης Ελλάδος Ιερώνυμο εκπροσώπησε ο πρωτοπρεσβύτερος π. Θωμάς Χρυσικός, προϊστάμενος του Ι. Ναού Αγίας Ειρήνης Αιόλου, και τον Μητροπολίτη Καισαριανής ο Πρωτοσύγκελλος της Μητροπόλεως Αρχιμ. Αναστάσιος Τασόπουλος. Παρών και ο φιλόμουσος και ρέκτης του Τυπικού Αρχιμ. Μάξιμος Ματθαίος.
Σημειώνουμε ιδιαίτερα την παρουσία του συνθέτη και επί σειρά ετών προέδρου της ΕΛ.ΒΥ.Χ. Μιχάλη Αδάμη, του Κωνσταντινουπολίτη πρωτοψάλτη Κωνσταντίνου Μαφίδη, του συγγραφέα Γιώργου Πρίντζιπα, του Νίκου Διονυσόπουλου, ο οποίος ηχογράφησε και τη συναυλία, της σκηνοθέτιδος Στέλλας Αρκέντη που βιντεοσκόπισε την εκδήλωση, της μουσικολόγου και συνθέτριας Σωτηρίας Αδάμ. 

Παρόντες ήσαν και ψάλτες που συνεργάζονται με την Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία, όπως οι: Παναγιώτης Κουτράς, Ανδρέας Χρόνης, ο ισοκράτης Αλέξης Γιαννακόπουλος (από τα ιδρυτικά μέλη της ΕΛ.ΒΥ.Χ.), Κώστας Αγγελίδης και Γιώργος Κωνσταντίνου.

Τα δύο βίντεο από τη συναυλία που δημοσιεύουμε εδώ, και επιμελήθηκε το amen.gr, περιλαμβάνουν αποσπάσματα από το στιχηρό "Τάδε λέγει...", το οποίο ήταν το πρώτο έργο της βραδιάς.

Τα μέλη της ΕΛ.ΒΥ.Χ. που συμμετείχαν στη χθεσινή συναυλία είναι τα εξής:

Λεωνίδας Λιούμης, Δημήτριος Ζαϊτίδης, Δαμιανός Σερέφογλου, Ηλίας Φραγκάκης, Ιωάννης Τσιοτσιόπουλος, Βασίλειος Γεωργαράς, Βασίλειος Ζάχαρης, Νικόλαος Περάκης, Ευάγγελος Κοτσώνας, Στέφανος Σουλδάτος, Χρήστος Κωνσταντής, Παναγιώτης Ανδριόπουλος, Ευάγγελος Παπαχρήστος, Κυριάκος Στάντζος, Αντώνιος Αετόπουλος, Ιωάννης Πανουσάκης, ιεροδ. Αρτέμιος Γιαννακός, Γεώργιος Πολυχρονάκος, Αθανάσιος Σαρακίνης, Ευάγγελος Ρόκας, Πέτρος Ανδρουτσόπουλος, Αναστάσιος Αχτύπης, Ιωάννης Καραχάλιος, Νικόλαος Γεωργαντώνης, Δημήτριος Καραπαναγιώτης, Αλέξανδρος Πιτσικάκης, Μιχαήλ Βοριάς, Ιωάννης Σακκάς.