Μαρία Χορς: Αφιέρωμα στη μεγάλη χορογράφο
100 χρόνια από τη γέννηση της
Η χορογράφος Μαρία Παναγιωτοπούλου – Χορς (1921-2015) θεωρείται μια από τις κορυφαίες μορφές της παράδοσης των χορικών της αρχαίας τραγωδίας στη σύγχρονη ελληνική σκηνή.
Φέτος συμπληρώθηκαν, την 25η Μαρτίου (!), ανήμερα της εθνικής επετείου, 100 χρόνια από την γέννηση της Μαρίας Χορς. Έμελλε να είναι μια γυναίκα εθνικού περιεχομένου.
Σπούδασε στο τμήμα Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ ταυτόχρονα παρακολούθησε μαθήματα χορού στη Σχολή Γυμναστικής και Ρυθμικής της Κούλας Πράτσικα (1899-1984). Ως μέλος της ομάδας χορού της Σχολής Πράτσικα για πολλά χρόνια, η Μαρία Χόρς έλαβε μέρος στις περισσότερες από τις παραστάσεις της ομάδας από το 1938. Το 1940 λόγω του Β’ Παγκοσμίου πολέμου διακόπτεται η λειτουργία της σχολής και απ’ το 1943 επαναλειτουργεί ένας μικρός πυρήνας ως το 1955 στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Μετά την αποφοίτησή της από την Σχολή, η Χορς παρακολούθησε μαθήματα χορού στη Γαλλία με πολύ σημαντικούς χορογράφους: Harald Kreuzberg, Rosalia Chladek, Anna Sokolow, Mary Wigman κ.α.
Το 1950 ίδρυσε το τμήμα Ρυθμικής στο Λύκειο Ελληνίδων στο οποίο δίδαξε επί σειρά ετών και επιμελήθηκε τη χορογραφία παραστάσεών του σε διάφορα θέατρα. Από το 1964 και για 42 χρόνια δίδαξε εκφραστική κίνηση, χορό και αυτοσχεδιασμό στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου. Για δέκα χρόνια δίδαξε και στην Δραματική Σχολή του Ωδείου Αθηνών. Έχει, επίσης, διδάξει στην Σχολή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και στο “Εργαστήριο Υποκριτικής Τέχνης” του Αμφι-Θεάτρου του Σπύρου Ευαγγελάτου. Η πρώτη επαγγελματική δουλειά της στο αρχαίο δράμα έγινε το 1956 (χορικά για την Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη, σε σκηνοθεσία Αλέξη Δαμιανού) και το 1958 εγκαινίασε τη μακρά συνεργασία της με τον Αλέξη Μινωτή και το Εθνικό Θέατρο. Με το Εθνικό Θέατρο χορογράφησε πολλά θεατρικά είδη και όλες σχεδόν τις τραγωδίες, πολλές απ’ αυτές δύο και τρεις φορές σε διαφορετικές εκδοχές και με άλλους συνεργάτες. Η εργασία της αυτή αριθμεί περισσότερες από 50 παραγωγές αρχαίων τραγωδιών, αλλά και αρκετά έργα πρόζας. Οι τραγωδίες ανέβηκαν στην Επίδαυρο και σε άλλα αρχαία θέατρα στην Ελλάδα, και περιόδευσαν σε Ευρώπη, Αμερική, Καναδά, Κίνα, Ρωσία και Ιαπωνία.
Συνεργάστηκε, επίσης, με το Εμπειρικό Θέατρο του Αλέξη Μινωτή και της Κατίνας Παξινού, το Αρχαίο Αττικό Θέατρο του Αλέξη Δαμιανού, το Αμφι-Θέατρο του Σπύρου Ευαγγελάτου, το Θέατρο Ουτοπία, την Εθνική Λυρική Σκηνή και την Εταιρεία Θεάτρου Κρήτης.
Από τις εργασίες της στο εξωτερικό ξεχωρίζουν τρεις: Το 1961 υπέγραψε τα χορικά της Μήδειας του Κερουμπίνι, που ανέβηκε στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου και στη συνέχεια στη Σκάλα του Μιλάνου, με τη Μαρία Κάλλας στον ομώνυμο ρόλο, σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή και σκηνικά – κοστούμια Γιάννη Τσαρούχη.
Αξίζει να σημειωθεί και μια σύμπτωση: 16 Σεπτεμβρίου 1977 «έφυγε» η Μαρία Κάλλας και 16 Σεπτεμβρίου 2015 η Μαρία Χορς.
Το 1963 χορογράφησε τον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλή στο Φεστιβάλ του Θεάτρου Vicenza του Palladio, (σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή) και το 1964 επιμελήθηκε τα χορικά της Μήδειας του Ευριπίδη που ανέβηκε στο ίδιο θέατρο με ιταλικό θίασο, σε διδασκαλία Κατίνας Παξινού.
Εκτός από το αρχαίο δράμα η Χορς επιμελήθηκε χορογραφικά πολλά έργα σημαντικών συγγραφέων του ελληνικού και παγκόσμιου ρεπερτορίου, που παρουσιάστηκαν από το Εθνικό Θέατρο. Μιλάμε για μία δουλειά από το 1956 έως το 1993.
Σταθμός στην πορεία της το γεγονός ότι χορογράφησε επί 42 χρόνια (1964-2006), τις Τελετές Αφής της Ολυμπιακής Φλόγας. Στη μακρόχρονη σταδιοδρομία της συνεργάστηκε με όλους σχεδόν τους σημαντικούς καλλιτέχνες της σκηνής (σκηνοθέτες, ενδυματολόγους, σκηνογράφους, συνθέτες).
ΧΟΡΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΑ ΤΡΑΓΩΔΙΑ
Ο τρόπος προσέγγισης που διάλεξε η χορογράφος για την κινησιολογική του σύνθεση και δημιουργία ήταν αρκετά καινοτόμος για την εποχή εκείνη. Στις χορογραφίες της ο χορός βιώνει το χώρο και αλληλεπιδρά άμεσα με την όλη εξέλιξη του δράματος δημιουργώντας ατομικά και όχι πάντοτε ως ομάδα μια ιδιαίτερη και προσωπική αντίληψη της κίνησης. Οι ρυθμοί και οι κινήσεις του δεν υπάγονται σε μια προκαθορισμένη εξωτερική νόρμα, αλλά εξαρτώνται από τη συγκίνηση και την εσωτερική ανάγκη του καλλιτέχνη. Ο τρόπος σύνθεσης της χορογράφου έρχεται σε συμφωνία με πολλές από τις αρχές και τις θεωρίες της Mary Wigman. Έτσι λοιπόν η άποψη της χορογράφου για τη χορογραφία του χορού στην αρχαία τραγωδία είναι ότι δεν πρέπει να δημιουργείται κάποια σύνθεση κωδικοποιημένων κινήσεων, αλλά οι μορφές και οι κινήσεις που χρησιμοποιούνται πρέπει να βγαίνουν βιωματικά από τις καθημερινές ιδιαίτερες για τον καθένα κινήσεις ή χειρονομίες, στα πάθη του, τον πανικό, την οργή ή τη χαρά του. Με βάση αυτό το ζωντανό υλικό μπορεί να αρχίσει η εργασία της αισθητικής οργάνωσης, της απαλλαγής από ότι περιττό, της ενοποίησης με βάση τα κριτήρια της χορογράφου, κάτι που θα προσδώσει στην κίνηση αξία και εκφραστική δύναμη. Ο/Η καλλιτέχνης κατέχεται από τις κινήσεις της ζωής της εποχής του και εκφράζει τη συμβολική τους εικόνα, και με αυτόν τον τρόπο η χορογραφία για το χορό προσδίδει στο σύνολο του έργου διαχρονικότητα. (βλ. Σοφία Παπαδοπούλου, Μ. Χορς, Άνθρωπος με μεγάλο πάθος και αγάπη για το χορό σε http://www.presspublica.gr/m-m-xors-anthropos-me-megalo-pathos-kai-agapi-gia-to-oro/).
Πρέπει να μην ξεχνάμε ότι η Μαρία Χορς είχε δασκάλα την Κούλα Πράτσικα, η οποία συμμετείχε στις Δελφικές Γιορτές που διοργάνωσε το ζεύγος Σικελιανού. Επηρεάζεται, λοιπόν, σίγουρα από τον τρόπο της Εύας Πάλμερ – Σικελιανού, αφού «η χορογραφία σε παραστάσεις αρχαίου δράματος του 20ού αιώνα αρχίζει ουσιαστικά με την Εύα Palmer – Σικελιανού… Η πρωτοποριακή ανάδειξη του άδοντος και ορχούμενου Χορού σε πρωταγωνιστή της σκηνικής παρουσίασης του αρχαίου δράματος έγινε στο πλαίσιο των δύο Δελφικών Εορτών – του 1927 και του 1930…» (Βλ. Φεσσά Ε., Η χορογραφία στο Αρχαίο Δράμα – Η προσφορά της Εύας Palmer – Σικελιανού, περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες, τεύχ. 93, σ. 23-30).
Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΗΣ ΧΟΡΣ ΣΤΟΝ ΑΙΣΧΥΛΟ
Ενδεικτικά αναφερόμαστε στην εργασία της Χορς στον Αισχύλο.
Πρόκειται για τον πρώτο από τους τρεις μεγαλύτερους τραγικούς ποιητές, όπου ο χορός κατέχει μεγαλύτερο ρόλο σε σχέση με τον πιο περιορισμένο ρόλο του στα έργα του Σοφοκλή και του Ευριπίδη. Την εποχή του Αισχύλου, η τραγωδία παριστάνεται από έναν υποκριτή και τον Χορό, που συγκροτείται από δώδεκα μέλη. Γι’ αυτό στις πρώιμες αισχυλικές τραγωδίες, όπως τους Πέρσες, ο ηθοποιός συχνά διαλέγεται απευθείας με τον Χορό. Ο ίδιος ο ποιητής, προσθέτει δεύτερο υποκριτή. Με αυτό τον τρόπο αναδεικνύεται ο λόγος, αυξάνονται τα διαλογικά μέρη και μειώνονται σταδιακά τα χορικά. Στους Πέρσες, για παράδειγμα, ο Χορός έχει πρωταγωνιστικό ρόλο. Εκτεταμένη συμμετοχή του Χορού και στις «Ικέτιδες», όπου ο Χορός είναι ο πραγματικός πρωταγωνιστής, κυριολεκτικά στο προσκήνιο.
Η Χορς χορογράφησε τις εξής τραγωδίες του Αισχύλου για το Εθνικό Θέατρο (Κεντρική Σκηνή): Προμηθεύς δεσμώτης (1963), Ορέστεια: Αγαμέμνων (1965), Αγαμέμνων (1966), Ορέστεια: Αγαμέμνων (1967), Πέρσαι (1971), Προμηθεύς δεσμώτης (1974), Ικέτιδες (1977, 1978), Προμηθεύς δεσμώτης (1979).
Επίσης, η Μ. Χορς χορογράφησε τους Πέρσες για το “Εμπειρικό Θέατρο” Αλέξη Μινωτή (1984), και για το “Αμφι-Θέατρο” του Σπύρου Ευαγγελάτου τις Αισχύλειες τραγωδίες: Ευμενίδες (Επίδαυρος 1986), Χοηφόροι (Επίδαυρος 1987) και Ορέστεια (1990).
Ακόμα κι όταν μία τραγωδία ανέβαινε σε άλλη σκηνοθεσία, η Χορς φαίνεται πως έκανε μια καινούργια χορογραφία, προσαρμοζόμενη στα νέα δεδομένα (σκηνοθεσία, μουσική).
Σημειώνουμε ότι συνεργάστηκε για τις τραγωδίες του Αισχύλου με έξι συνθέτες, οι οποίοι είχαν διαφορετικές αντιλήψεις για την μουσική στην Αρχαία Τραγωδία. Πρόκειται για τους συνθέτες: Γιάννη Χρήστου (Προμηθεύς Δεσμώτης, 1963 – Ορέστεια: Αγαμέμνων, 1965), Στέφανο Βασιλειάδη (Πέρσες 1971), Μιχάλη Αδάμη (Προμηθεύς Δεσμώτης, 1974), Μίκη Θεοδωράκη (Ικέτιδες, 1977 – Ευμενίδες, 1986 – Χοηφόροι 1987), Γιώργο Κουρουπό (Προμηθεύς Δεσμώτης, 1979), Θόδωρο Αντωνίου (Πέρσες, 1984).
Υπάρχει πολύ δρόμος για την ανακάλυψη του τρόπου εργασίας της Χορς στο Αρχαίο Δράμα.
ΟΙ ΤΕΛΕΤΕΣ ΑΦΗΣ ΤΗΣ ΟΛΥΜΠΙΑΚΗΣ ΦΛΟΓΑΣ
Είναι γνωστό ότι η Μαρία Χορς έχει συνδέσει το όνομα της με την τελετή αφής της Ολυμπιακής Φλόγας. Το 1936 στην πρώτη τελετή της Αφής συμμετείχε ως ιέρεια, υπό την καθοδήγηση της δασκάλας της Κούλας Πράτσικα, της πρώτης χορογράφου της τελετής της Αφής. Για σαράντα δύο χρόνια (1964-2006) η Χορς χορογραφούσε ανελλιπώς την τελετή προσθέτοντας συνεχώς καινούργια στοιχεία. Το όνομα της, λοιπόν, έχει δικαίως συνδεθεί άρρηκτα με την τελετή Αφής της Φλόγας.
Τα έτη 2000, 2002, 2004 και 2006 έχουμε την συνεργασία της Χορς με τον με τον μουσικό και συνθέτη Γιώργο Χατζημιχελάκη, η οποία πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο οργάνωσης και παρουσίασης των τελετών αφής και επρόκειτο σαφώς για μια πρωτοτυπία, καθώς για πρώτη φορά συνυπήρξαν ο χορός, η μουσική, και ο λόγος. Μέχρι αυτή τη συνεργασία τον ρυθμό στις ιέρειες έδινε η ίδια η Χορς με το τύμπανό της.
Η ποιήτρια Ιουλίτα Ηλιοπούλου έγραψε για την δασκάλα της Μαρία Χορς.
«Ως χορογράφος και ως δασκάλα αυτοσχεδιασμού -υπήρξα μαθήτρια φανατική της Μαρίας Χορς στη σχολή θεάτρου του Ωδείου Αθηνών- γνώριζε με κάθε τρόπο να αποβάλλει ό,τι περιττό φορτώνουν η αγωνία της πρωτοτυπίας και οι καιροί και να συγκρατεί ό,τι ουσιώδες εντοπίζει η πνευματικότητα, το ένστικτο και η ποιητική σοφία του καλλιτέχνη. Ήξερε η Μαρία Χορς να επικεντρώνει πάντα το ενδιαφέρον της στο καίριο, να κάνει σημαντικό το φαινομενικά αυτονόητο , που θα πει, να δίνει νόημα στις μικρές κινήσεις των ποδιών ή της ψυχής μας. Ήξερε ν’ ακούει την αδιόρατη ανάσα που προηγείται μιας χειραψίας, ή ενός άλματος και ανάλογα να μπορεί πληρέστερα κι απ’ τον πιο δεινό ψυχαναλυτή να ερμηνεύει τον μυστικό κόσμο τού κάθε ηθοποιού, χορευτή, μαθητή της.
Δεν θα ξεχάσω κατά τη διάρκεια μιας άσκησης συγκέντρωσης στο μάθημα της εκφραστικής κίνησης, τον ιδιαίτερο εκείνο τρόπο με τον οποίο πλησίαζε και «ενεργοποιούσε» κάθε έναν μαθητή της. Άλλοτε μ’ έναν αιφνιδιασμό, άλλοτε μ’ ένα σκούντημα, άλλοτε με μια καθημερινή χειρονομία, κι άλλοτε με μια κίνηση άπειρης τρυφερότητας. Για κάθε έναν μαθητή κάτι ιδιαίτερο, που μυστικά μόνο εκείνη ήξερε πως αρμόζει στη ιδιοσυγκρασία, αλλά και στην ψυχική του κατάσταση τη δεδομένη στιγμή».
Η Μαρία Χορς είναι αναμφισβήτητα μια μεγάλη ελληνίδα του 20ού αιώνα, της οποίας η τεράστια προσφορά δεν έχει αποτιμηθεί ακόμα. Ας ελπίσουμε να μην την σκεπάσει η λήθη… Έχει ακόμα πολλά να μας διδάξει.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου