"ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Ο ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ" ΤΟΥ ΜΑΝΩΛΗ ΚΑΛΟΜΟΙΡΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

«...Πιστεύω πως μέσα στον Παλαιολόγο έκλεισα όλους τους ψαλμούς και τους χυμούς της γέρικης καρδιάς μου, σαν το παλιό δέντρο που, πριν φύγει για πάντα και γείρει τους κλώνους του να πέσει στη μαύρη γης, θέλει να ανθίσει μια τελευταία φορά και να χαρίσει στον κάμπο τη στερνή του ευωδιά και τα τελευταία του φύλλα. Γι' αυτό αντικρίζω τη μουσική του Παλαιολόγου με κάποιο δέος, ξέροντας πως είναι το στερνό μου τραγούδι...».

Με τις παραπάνω φράσεις συνόδευε στα 1961 ο 78χρονος τότε Μανώλης Καλομοίρης την πέμπτη, τελευταία και πλέον μεγαλόπνοη όπερά του με τίτλο «Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος», βασισμένη στο ομώνυμο έργο του Νίκου Καζαντζάκη. Μια μουσική τραγωδία - θρύλος!

Με τον «Κωνσταντίνο Παλαιολόγο» κλείνει ο κύκλος της δημιουργίας αλλά και της ζωής του Μανώλη Καλομοίρη αφού λίγους μόλις μήνες μετά την ολοκλήρωση της σύνθεσης ο μεγάλος έλληνας συνθέτης ­ η δημιουργική πορεία του οποίου συνδέθηκε με την ιδέα μιας συμφωνικής μουσικής που θα «συμπύκνωνε» τα χαρακτηριστικά της εθνικής παράδοσης ­ έφυγε από τη ζωή. Ο θάνατος τον βρήκε στις 3 Απριλίου 1962 χωρίς να προλάβει να δει επί σκηνής το κύκνειο άσμα του, η πρεμιέρα του οποίου δόθηκε από την Εθνική Λυρική Σκηνή στις 12 Αυγούστου του ίδιου χρόνου και στο πλαίσιο του τότε Φεστιβάλ Αθηνών. Διηύθυνε ο Ανδρέας Παρίδης. 

Η σύνθεση της τριμερούς όπερας είχε ολοκληρωθεί στις 23 Φεβρουαρίου 1961 και λίγο αργότερα εκδιδόταν η παρτιτούρα του έργου από την Εθνική Λυρική Σκηνή. Οι στίχοι και το εν γένει κείμενο του Καζαντζάκη διατηρήθηκαν αυτούσιοι ­ εκτός από κάποιες μικρές παρεμβολές ­ ενώ για λόγους «μουσικής οικονομίας», όπως ο ίδιος ο Καλομοίρης δήλωνε, η δραματική πλοκή τροποποιήθηκε ελαφρώς με τη συντόμευση ορισμένων σκηνών, χωρίς ωστόσο να αλλοιωθούν «ο χαρακτήρας και το χρώμα του έργου του μεγάλου συγγραφέως». Δημοτικό τραγούδι, βυζαντινό μέλος και θρύλοι απεδείκνυαν για μία ακόμη φορά την έντονη έλξη που ασκούσαν στον συνθέτη.
Η όπερα έχει διάρκεια 2 ώρες και 15 λεπτά. 

Στιγμιότυπο από την παράσταση του Φεστιβάλ Αθηνών 2001

Καταθέτοντας τον «Κωνσταντίνο Παλαιολόγο» στην Ακαδημία Αθηνών ο Μανώλης Καλομοίρης χαρακτήριζε αυτή την τελευταία του όπερα ό,τι καλύτερο είχε στο είναι του «από δύναμη, από ψυχή, από καρδιά, από απελπισία» μεταφράζοντας την τελευταία σε δημιουργική δύναμη.
«Όχι πως νομίζω ότι έγραψα ένα μουσικό αριστούργημα αντάξιο του θαυμαστού δραματικού λόγου» δήλωνε τότε ο συνθέτης. «Ο Θεός φυλάξοι! Πιστεύω όμως πως με τη μουσική μου στον "Παλαιολόγο" εχάραξα μια σελίδα στην ιστορία της Ελληνικής Τέχνης. Και όχι τόσο για το δούλεμα των βυζαντινών ήχων και ψαλμών όσο γιατί έδειξα πως εδώ στην μουσικήν Ελλάδα που δέρνεται από λογής λογής ανέμους και αμφιβολίες κρατώ ακλόνητα τα καλλιτεχνικά μου ιδανικά, τους πνευματικούς μου θεούς, την πίστη μου στην ελληνική μουσική ιδέα».

Ο Καλομοίρης σημείωνε κάπου αλλού δικαιολογώντας την «αθέτηση» μιας παλαιότερης δέσμευσής του: «Δεν ξεχνώ πως κάποτε υποσχέθηκα στον φίλο μου Αντίοχο Ευαγγελάτο να του χαρίσω τη μουσική του "Παλαιολόγου"· όμως το έργο, καθώς διαμορφώθηκε, ξεπέρασε κάθε μου προγενέστερη προσπάθεια... Γι' αυτό τον παρακαλώ να δεχτεί να αφιερώσω τον "Κωνσταντίνο Παλαιολόγο" στον ελληνικό λαό, από τον απλό λαό των ανίδεων και καλών ανθρώπων ως σε όλους που νιώθουνε, όπως ο ίδιος ο Αντίοχος, τον παλμό, τον πόνο και τη δόξα του έθνους και της φυλής...».

Νομίζω πως ο Καλομοίρης όταν έγραφε τα παραπάνω δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι την όπερά του αυτή θα σκηνοθετούσε κάποια στιγμή ο γιος του Αντίοχου Ευαγγελάτου, ο αείμνηστος Σπύρος Ευαγγελάτος, ο οποίος υπέγραψε την σκηνοθεσία στο ανέβασμα της όπερας τον Ιούλιο του 2001 στο Ηρώδειο. 

Από το ανέβασμα της όπερας στην Αθήνα το 1971

Την τελευταία αυτή όπερα του Καλομοίρη μπορείτε να ακούσετε, αγαπητοί φίλοι, από τους ψηφιακούς δίσκους 9-10 του σπουδαίου συλλογικού έργου Αντίς για όνειρο, που περιέχει Έργα Ελλήνων συνθετών 19ου και 20ου αιώνα. Η ηχογράφηση της όπερας προέρχεται από τη συναυλιακή παράσταση του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου στη Θεσσαλονίκη το Νοέμβριο του 1997. Διευθύνει ο αρχιμουσικός Βύρων Φιδετζής, ο "απόστολος" της νεοελληνικής μουσικής δημιουργίας.
Το θεατρικό έργο "Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος" του Ν. Καζαντζάκη, μπορείτε να ακούσετε στη συνέχεια από την "Θεατρική βραδιά" του Γ' Προγράμματος. Πρόκειται για μία ηχογράφηση του 1982.