ΜΙΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΣΑ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΦΡΗΝΤΡΙΧ ΣΙΛΛΕΡ / Παρουσιάζει ο Δημήτρης Μπαλτάς

Δημήτρης Μπαλτᾶς 

Φρήντριχ Σίλλερ, Ἐπιλογή ἀπό τό ἔργο του, εἰσαγωγή-ἐπιλογή-μετάφραση Κώστας Ἀνδρουλιδάκης, Στιγμή, Ἀθήνα 2015, σελ. 141 

Ὁ παρών τόμος περιλαμβάνει μεταφρασμένα κείμενα ἀπό περισσότερο ἤ λιγότερο γνωστά ἔργα τοῦ σπουδαίου Γερμανοῦ ποιητῆ καί φιλοσόφου Φρ. Σίλλερ (1759-1805). 

Προηγεῖται τῶν κειμένων μία ὄχι ἐξαντλητική ἀλλά ἰδιαιτέρως κατατοπιστική «Εἰσαγωγή» τοῦ μεταφραστῆ Κ. Ἀνδρουλιδάκη. Μεταξύ ἄλλων ὁ μεταφραστής ἀναφέρεται στίς ἐπιδράσεις (σσ. 14-16) στήν σκέψη καί τό ἔργο τοῦ Σίλλερ (ὁ Κάντ, ὁ προτεσταντικός εὐσεβσιμός, ἡ ἀρχαία ἡ λατινική ποίηση, ὁ Σαίξπηρ , ἡ φιλοσοφική σκέψη τοῦ Λαϊμπνιτς καί τοῦ Ρουσσώ, ὁ Γκαῖτε κ.ἄ.). Ὁ Κ. Ἀνδρουλιδάκης τονίζει σωστά ὅτι «κέντρο τοῦ στοχασμοῦ [τοῦ Σίλλερ] εἶναι ἡ αἰσθητική … Σκοπός τῆς τέχνης δέν εἶναι ἁπλῶς ἡ παρουσίαση αἰσθητῶν φαινομένων, ἀλλά ἡ ἀναπαράσταση τοῦ Ἀπείρου καί τοῦ Ἀπολύτου» (σ. 19). Ἀλλά καί ὁ Σίλλερ ἐπέδρασε, μέ τήν σειρά του, στήν σκέψη τῶν ἐκπροσώπων τοῦ γερμανικοῦ Ἰδεαλισμοῦ, στόν Σέλλινγκ καί στόν Χέγκελ, ἀργότερα στόν Σοπενχάουερ καί στόν Νίτσε, ἀκόμη καί στόν Ντοστογιέφσκι (σσ. 24-27). 

Ἀπό τά ἀνθολογούμενα κείμενα, τά ὑπ’ ἀριθμ. 1-3 καί 7-19 παρουσιάζουν φιλοσοφικό περιεχόμενο, ἐνῶ τά κείμενα ὑπ’ ἀριθμ. 4-6 ἔχουν περισσότερο ἱστορικό χαρακτήρα. Τό ὑπ’ ἀριθμ. 20 κείμενο περιέχει σύντομα ἀποσπάσματα ἀπό «Ἐπιστολές» τοῦ Σίλλερ. Παρενθετικά θά προσθέσω ὅτι τό ὑπ’ ἀριθμ. 10 ἐκτενές ἀπόσπασμα προέρχεται ἀπό τό ἔργο τοῦ Σίλλερ Καλλίας ἤ περί τοῦ κάλλους καί ἔχει ἤδη μεταφραστεῖ στήν ἑλληνική (μετ. Γ. Ξηροπαΐδη, Πόλις, Ἀθήνα, 2005), ἐνῶ τό ὑπ’ ἀριθμ. 15 προέρχεται ἀπό τό ἔργο του Περί τῆς αἰσθητικῆς παιδείας τοῦ ἀνθρώπου, τό ὁποῖο ἐπίσης ἔχει μεταφραστεῖ στήν ἑλληνική (μετ. Κ. Ἀνδρουλιδάκης, Ἰδεόγραμμα, Ἀθήνα, 2006). 

Σέ ἕνα χαρακτηριστικό ἀπό τά παρουσιαζόμενα κείμενα, ὁ Σίλλερ ἀναφέρεται ἐκτενῶς στήν παιδευτική ἀξία τοῦ θεάτρου, τό ὁποῖο «δρᾶ βαθύτερα καί διαρκέστερα ἀπό τήν ἠθική καί τούς νόμους» (σ. 33, σ. 34). Ἐδῶ θά διευκρινισθεῖ ὅτι γιά τόν Σίλλερ ὁ ἄνθρωπος «δέν εἶναι προορισμένος νά ἐπιτελεῖ ἠθικές πράξεις ἀλλά νά εἶναι ἕνα ἠθικό ὄν» (σ. 54), ἑπομένως ἔχει σημασία ὁλόκληρος ὁ χαρακτήρας τοῦ ἀνθρώπου. Εἶναι ἀξιοσημείωτη ἡ τοποθέτηση τοῦ Σίλλερ ὅτι «ὅταν δέν θά διδάσκεται πιά καμιά ἠθική, δέν θά βρίσκει πίστη καμιά θρησκεία, δέν θά ὑφίσταται κανείς νόμος, θά ἐξακολουθεῖ νά μᾶς προξενεῖ ρίγος ἡ Μήδεια σάν θά κατεβαίνει τρεκλίζοντας τήν κλίμακα τοῦ ἀνακτόρου καί θά ἔχει πιά τελεστεῖ ἡ παιδοκτονία» (σ. 33). 

Εἰδικότερα ἡ τραγωδία, γιά τόν Σίλλερ, «ἔχει τήν ἐξουσία, καί μάλιστα τήν ὑποχρέωση, νά ὑποτάξει τήν ἱστορική ἀλήθεια στούς νόμους τῆς ποίησης» (σ. 49), δηλαδή τῆς ποιητικῆς ἀλήθειας. Στό ἴδιο πλαίσιο κινεῖται καί ἡ τοποθέτηση τοῦ Γερμανοῦ ποιητῆ καί στοχαστῆ ὅτι ἡ ποίηση «δέν πρέπει νά ἀποβλέπει στόν πολίτη μέσα στόν ἄνθρωπο, ἀλλά στόν ἄνθρωπο μέσα στόν πολίτη» (σ. 67). 

Στό ἀπόσπασμα «Περί τοῦ παθητικοῦ» ὁρίζει ὁ Σίλλερ ὅτι «ὁ ἔσχατος σκοπός τῆς τέχνης εἶναι ἡ ἀναπαράσταση τοῦ ὑπεραισθητοῦ, καί ἰδιαιτέρως ἡ τραγική τέχνη τό ἐπιτυγχάνει αὐτό μέ τό νά αἰσθητοποιεῖ τήν ἠθική ἀνεξαρτησία ἀπό τούς φυσικούς νόμους στήν κατάσταση τῆς ἁψιθυμίας» (σ. 61). Περιττό νά σημειώσω ὅτι τήν ἀντίληψη περί τῆς τέχνης ὡς ἀναπαράστασης τοῦ Ἀπολύτου θά ἀναπτύξει ἐκτενέστερα ὁ Φρ. Σέλλινγκ (1775-1854) στήν περίφημη «Φιλοσοφία τῆς τέχνης», πού παραμένει ἀκόμη ἀμετάφραστη στήν ἑλληνική. 

Ἡ διατύπωση τοῦ Σίλλερ ὅτι «θά ἐπιδιώξομε νά κάνομε τήν ὀμορφιά μεσίτισσα τῆς ἀλήθειας» (σ. 70) εἶχε μία ἀπροσδόκητη ἐπίδραση στήν ρωσσική σκέψη, καί συγκεκριμένα στόν μεγάλο Ρῶσσο φιλόσοφο Βλαδίμηρο Σολοφιώφ (1853-1900) ὁ ὁποῖος, ἀκολουθώντας τήν γνωστή διατύπωση τοῦ Φ. Ντοστογιέφσκι (1821-1881) ὅτι «ἡ ὀμορφιά θά σώσει τόν κόσμο», θά ὑποστηρίξει, μέ τήν σειρά του, ὅτι «ἡ ὀμορφιά ταυτίζεται μέ τό καλό καί τήν ἀλήθεια» (Dictionnaire de la philosophie russe, sous la direction de Françoise Lesourd, L’ age d’ Homme, Lausanne 2010, σ. 240). 

Σέ μία γενικότερη ἀποτίμηση, μέ τά ἀνθολογούμενα κείμενα τοῦ παρόντος τόμου ἔχουμε μία σύντομη ἀλλά ἀκριβή εἰκόνα τῶν περί τῆς αἰσθητικῆς ἀντιλήψεων τοῦ Φρ. Σίλλερ. Ἄν καί ἔχουν διατυπωθεῖ ἐπιφυλάξεις ὡς πρός τήν σύνδεση τοῦ ποιητικοῦ ὕφους καί τοῦ φιλοσοφικοῦ λόγου στό ἔργο του Σίλλερ, ἐντούτοις νομἰζω ὅτι ἡ συμβολή του στήν αἰσθητική φιλοσοφία εἶναι ἀξιοσημείωτη. Ἄλλωστε, ὅπως εἶχε πεῖ ὁ μεγάλος Ρῶσσος γλωσσολόγος Α. Ποτέμπνια (1835-1891), ἡ ποίηση εἶναι σκέψη μέ εἰκόνες.