ΖΗΣΙΜΟΣ ΛΟΡΕΝΤΖΑΤΟΣ: Και ο κόσμος θα σωθεί αλλάζοντας ο άνθρωπος, όχι αλλάζοντας ο κόσμος

Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος (1915-2004) είναι ένας σπουδαιότατος διανοητής του 20ού αιώνα, που εκπροσωπεί την Άλλη Ελλάδα, τη διαχρονική και ουσιαστική. 

Με αφορμή τα 110 χρόνια από τη γέννησή του, σταχυολογώ ενδεικτικές καταγραφές από τα «Collectanea» (εκδόσεις Δόμος), σε επιμέλεια Σταύρου Ζουμπουλάκη. Τα σημειώματα καλύπτουν μια περίοδο εξήντα και πλέον χρόνων, από το 1941 μέχρι τις αρχές του 2000. Τη συλλογή είχε ετοιμάσει προς έκδοση ο ίδιος ο συγγραφέας, αλλά με όρο να κυκλοφορήσει μετά τον θάνατό του.

Έγραψε ο ίδιος: "Τα Collectanea τούτα, δίχως ημερομηνίες, τα βλέπω σαν τις χαμάδες της πατρίδας μας, για τις οποίες το Εγκυκλο/κόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη (1927-1931) γράφει: "χαμάδα (η). Ελαία ώριμος πεσούσα από του δένδρου και τρωγομένη ανάλατος". Με τον ίδιο τρόπο και οι καταγραφές αυτές πρέπει, καθώς πέφτουν ώριμες από το δέντρο, να μαζεύονται και να τρώγονται, σα να λέγαμε, όπως είναι -δίχως άλλη επεξεργασία - ήγουν ανάλατες". 

542 Στη βραδινή προσευχή μου είδα χθες, ξαφνικά, τούτο που δεν είχα ξαναδεί: «ποιητήν ουρανού και γης ορατών τε πάντων…». Ως εδώ –είδα– μπορούν να ψάχνουν και να παλεύουν για την «αλήθεια» τους η φιλοσοφία ή η επιστήμη, μέσα στον πολυθαύμαστο κόσμο «ουρανού και γης», «ορατών τε πάντων». Aπό εκεί και πέρα, εκείνο που με συνέχει εμένα και με συντηρεί είναι το παραμικρό συμπλήρωμα «και αοράτων». Στον ποιητή και των δυο (τε άτονο) και όχι μοναχά του ενός, κατευθύνεται η προσευχή μου. 

852 Tο πρώτο πράμα στη ζωή μου είναι η ζωή. Έπειτα έρχονται τα άλλα όλα, η σκέψη, η δουλειά, τα ενδιαφέροντα, η απασχόληση με διάφορα προβλήματα ή ζητήματα, η διανόηση κοντολογίς ή τα γράμματα και οι τέχνες. Δεν μπορώ, δηλαδή, κάθε μέρα να βάζω, πρώτα από τη ζωή μου, την απασχόλησή μου με όσα διαβάζω σε βιβλία, με όσα γράφω ή αναπτύσσω ή διαλογίζομαι ή απασχολούμαι, επειδή τάχα κατέχω μιαν ιδιότητα άλλη από τη ζωή –και για μερικούς σπουδαιότερη– εκείνη του σκεφτόμενου ή του φιλόσοφου ή του κριτικού ή του ερευνητή ή του περιφερόμενου ομιλητή σε συναπαντήματα και συνέδρια. Δεν κάνω όπως άλλοι. Όμως στη ζωή μου μέσα υπάρχουν η θρησκεία και η αγάπη, οι μόνες δυνάμεις που αναταράζουν τα βάθη μας, καταπώς ωραία το σημείωνε από νωρίς στη ζωή τη δικιά του ο W. B. Yeats. Tα υπόλοιπα όλα ταράζουν λίγο την επιφάνεια και αυτό είναι όλο. («The only two powers that trouble the deeps are religion and love, the others make a little trouble upon the surface» – γύρω στο 1898, θαρρώ). 

1171 Zωή και θάνατος είναι τίποτα – μπροστά στην Aνάσταση.

Κι ακόμα μερικά χρυσά ψήγματα: 

Πού ’ναι το τέλος;
Εν αρχή ην ο Λόγος
εμείς στη μέση.
Αλφαβητάρι, Ν. 1969. 23.
Μαθαίνω κάτι μοναχά σα θα το ιδώ χεροπιαστό μπροστά μου
Μα το θεό δε μας τον έμαθε κανείς [...]
Το θεό μπορείς να τον ξεμάθεις μόνο.
[«Έμαθα τον Όμηρο στην Αλβανία»], 17-18, 30. Μικρά Σύρτις, 1955. 34-35.

360 […] Η τελευταία στη σειρά από τις θέσεις για τον Φόιερμπαχ (1845) του Μαρξ, λέει: […] «Οι φιλόσοφοι με διάφορους τρόπους εξήγησαν μοναχά τον κόσμο· το ζήτημα είναι να τον αλλάξει κανένας». […] Αντίθετα με όσους -ή με όσες- νομίζουν σήμερα πως πρέπει (πρώτα) να αλλάξει ο κόσμος -verandern, στη γλώσσα του Μαρξ- η πνευματική παράδοση διδάσκει πως πρέπει (πρώτα) να αλλάξει ο άνθρωπος. (Οχι πως ο κόσμος δεν πρέπει να αλλάξει, με την έννοια πως είναι ο optimus, είτε κοινωνικά και οικονομικά -από την άποψη της κοινωνικής δικαιοσύνης- είτε από οποιαδήποτε άλλη άποψη, τοπικά ή στο σύνολό του. Πολύ απέχει φυσικά, το ξέρομε όλοι μας, από το επιθυμητό αυτό σημείο.) Το ζήτημα όμως είναι ο άνθρωπος και όχι ο κόσμος. Οσο για τον κόσμο, η πνευματική παράδοση διδάσκει με το στόμα του Ιωάννη πως: ήλθον ίνα… σώσω τον κόσμον. Και ο κόσμος θα σωθεί αλλάζοντας ο άνθρωπος, όχι αλλάζοντας ο κόσμος.

Παραθέτουμε, στη συνέχεια, ένα σπάνιο ηχητικό τεκμήριο. Ο Λορεντζάτος διαβάζει με την υπέροχη φωνή του «Iδανικές φωνές κι αγαπημένες/ εκείνων που πεθάναν» (Καβάφης) το βιβλίο του Οι Ρωμιές (o altra cosa). Ένα βίντεο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος.