"ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ΚΑΙ ΡΩΣΙΑ" ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΙΧΑΛΗ ΠΑΤΣΗ / Παρουσιάζει ο Δημήτρης Μπαλτάς

Ο Νίκος Καζαντζάκης με την Ελένη και την Μπιλιλί στη Ρωσία, φθινόπωρο 1928

Δημήτρης Μπαλτᾶς 

Μιχάλης Πάτσης, Καζαντζάκης καί Ρωσία, Ἀθήνα 2013, σελ. 600 

Σ’ αὐτήν τήν ὀγκώδη μελέτη ὁ συγγραφέας Μ. Πάτσης, καθηγητής ἐπί σειράν ἐτῶν στό Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ τῆς Μόσχας, παρουσιάζει τήν σχέση τοῦ Καζαντζάκη μέ τήν Ρωσία καί τόν ρωσικό πολιτισμό, κυρίως μέσα ἀπό τά ἕργα του «Ἀσκητική», «Τί εἶδα στή Ρουσία», «Ταξδεύοντας Ρουσία», «Τόντα Ράμπα» καί «Ἱστορία τῆς ρωσικῆς λογοτεχνίας». 

Ἐπισημαίνει ὁ συγγραφέας τῆς μελέτης πού παρουσιάζω σήμερα, ὅτι «ἡ εἰκόνα τῆς Ρωσίας πού ὑπάρχει στό ἔργο του [τοῦ Καζαντζάκη] εἶναι μοναδική. Αὐτή ἡ εἰκόνα δέν ἔγινε ἀποδεκτή ἀπό διάφορους ἐπίσημους φορεῖς τῆς Ἀριστερᾶς στήν Ἑλλάδα ἤ στήν τότε Σοβιετική Ρωσία τῆς ἐποχῆς .. Σίγουρα αὐτή εἶναι μία μοναχική εἰκόνα πού προσιδιάζει στήν ἐξεζητημένη καί καλλιεργημένη διάνοια τοῦ Ἕλληνα συγγραφέα» (σ. 69. Ὁμοίως σ. 246). Ἀκόμη καί ὅταν οἱ σοβιετικοί «συμφώνησαν νά τοῦ ἀπονεμηθεῖ τό ‘’Βραβεῖο Εἰρήνης’’ τό 1956» (σ. 251), διατηροῦσαν τίς ἐπιφυλάξεις τους γιά τήν εἰκόνα τῆς Ρωσσία πού παρουσίαζε ὁ Καζαντζάκης. 

Στό σημεῖο αὐτό ἔχει ἐνδιαφέρον νά προστεθεῖ ὅτι «στό ‘’Ταξιδεύοντας Ρουσία’’ ὁ συγγραφέας [ὁ Καζαντζάκης] ἐπικρίνει ἤ μέμφεται τή σοβιετική ἐξουσία γιά τήν ἀντιθρησκευτική της πολιτική» (σ. 277). Ἔτσι ὁ Ἕλληνας μελετητής ἀποφαίνεται ὅτι ὁ Καζαντζάκης «δέν θά γίνει γνωστός στη Ρωσία ἐκείνη τήν ἐποχή ἤ καί λίγο μετέπειτα. Ἴσως ὁ λόγος του δέν συγκινοῦσε» (σ. 340). 

Ὁ Μ. Πάτσης φέρει ὡς παράδειγμα τήν «Ἀσκητική» τοῦ Καζαντζάκη, πιθανολογώντας ὅτι «ἄν δημοσιευόταν στά ρωσικά, οἱ ἐπίσημοι σοβιετικοί κύκλοι, ἀλλά καί ὁ ἴδιος ὁ Λένιν, δέν θά ἐπεδείκνυαν μᾶλλον κανένα ἐνδιαφέρον γιά τή θεωρία του» (σ. 208). Ὁ Μ. Πάτσης ἰσχυρίζεται ὅτι στό ἔργο του «Τί εἶδα στη Ρουσία», τό ὁποῖο διαφέρει κατά τόν ἴδιο (σ. 226) ἀπό τό «Ταξιδεύοντας στη Ρουσία», ὁ Καζαντζάκης «φαίνεται νά μην ἔχει καταλάβει, νά μήν ἔχει κατανοήσει τί ἔχει γίνει μέ τούς διανοούμενους πού διώκονταν ἀπό τήν ΕΣΣΔ» (σ. 211). Ἐπί τοῦ προκειμένου θέλω νά σημειώσω ὅτι οὐδέποτε σχεδόν, κατά τίς δεκαετίες πού κυριάρχησε τό καθεστώς τῶν μπολσεβίκων στήν Ρωσσία, οἱ Ἀριστεροί στήν Ἑλλάδα δέν γνώριζαν (καί ἐάν τό γνώριζαν, τό ἀπέκρυβαν ἐπιμελῶς) καί δέν παρουσίασαν τήν συνολική καί ἀκριβή πραγματικότητα τῆς Ρωσσίας τῆς ἐποχῆς ἐκείνης (πβ. σ. 430. Βλ. σχετικῶς τήν μελέτη μου Μαρτυρολόγιο. Συγγραφεῖς καί καλλιτέχνες στό στόχαστρο τῆς σοβιετικῆς ἐξουσίας, Ἐναλλακτικές Ἐκδόσεις, Ἀθήνα, 2014, passim). 

Ἀναφερόμενος ὁ Μ.Πάτσης στό «Ταξιδεύοντας Ρουσία» ἐπισημαίνει ὅτι στό ἔργο αὐτό «δέν ὑπάρχει καμία ἀναφορά γιά τήν ἔλλειψη τῶν ἐλευθεριῶν στόν πνευματικό τομέα. Ἐπίσης δέν μιλᾶ γιά τίς ἀπαγορεύσεις καί τό κλείσιμο ἐντύπων καί ἐκδοτικῶν οἴκων πού ὑπῆρξαν αὐτά τά χρόνια, μετά τό 1920. Ὁ Καζαντζάκης δέν ἀσχολεῖται σέ αὐτό τό ἔργο καθόλου μέ διανοούμενους πού ἔφυγαν ἤ πού τούς ἐκδίωξαν οἱ σοβιετικοί ἀπό τήν χώρα» (σ. 423). Αὐτό εἶναι μᾶλλον παράδοξο, ἐάν ληφθεῖ ὑπ’ ὄψιν ὅτι ὁ Καζαντζάκης «δέν βάζει περιορισμούς στίς σχέσεις καί στίς γνωριμίες του μέ τούς ρώσους ἐμιγκρέδες … τούς νιώθει πολύ κοντά του» (σ. 127). Νομίζω ὅτι πέρα ἀπό τήν ἁπλή γνωριμία δέν ὑπάρχει τίποτε οὐσιῶδες, σέ θρησκευτικό-φιλοσοφικό ἀλλά ἀκόμη καί σέ πολιτικό ἐπίπεδο, πού νά συνδέει τόν Καζαντζάκη μέ τήν ρωσσική Διασπορά. 

Ὅσον ἀφορᾶ τό ἔργο «Ἱστορία τῆς ρωσικῆς λογοτεχνίας», θά πρέπει νά λεχθεῖ ὅτι ὁ Καζαντζάκης δέν εἶναι ἱστορικός τῆς λογοτεχνίας. Ὀ Μ.Πάτσης ἰσχυρίζεται σωστά ὅτι «τό ἔργο αὐτό εἶναι περισσότερο ἕνα ἀνάγνωσμα, κάτι πού εἶναι καί τό μεγάλο του ὅπλο παρά μία ἱστορία, ἡ ὁποία ἀπαιτεῖ μεγαλύτερη αὐστηρότητα» (σ. 498). Ἀπό μεθοδολογικῆς πλευρᾶς, στό ἔργο «Ἱστορία τῆς ρωσικῆς λογοτεχνίας» «δέν ἀναδεικνύονται οὔτε ὁ πλοῦτος τῶν ὀνομάτων ἰδίως τοῦ 20οῦ αἰ., … ἀλλά οὔτε ἡ ἐνδελεχής ἔρευνα ἤ οἱ παραπομπές σέ ἐπιστημονική βιβλιογραφία» (σ. 489). Ἐξ ἄλλου, ὁ Καζαντζάκης δέν ἐγνώριζε καλά τήν ρωσσική, παρά τό ὅτι εἶχε κάνει σχετικά μαθήματα μέ δάσκαλο τόν Λουκᾶ Καστανάκη (σ. 123), πρᾶγμα πού ὁδηγεῖ στό συμπέρασμα ὅτι δέν εἶχε μελετήσει ἀπό τό πρωτότυπο πολλά ἀπό τά καταγραφόμενα ἔργα τῆς ρωσσικῆς λογοτεχνίας. Βεβαίως εἶναι γεγονός ὅτι στήν ἑλληνική ἐκδοτική παραγωγή τῶν δεκαετιῶν 1900-1950 δέν ὑπῆρχε μία συνολική ἱστορική παρουσίαση τῶν λογοτεχνικῶν πραγμάτων τῆς Ρωσσίας καί μάλιστα τοῦ 20οῦ αἰ., πού ἀνέλαβε νά δείξει ὁ Καζαντζάκης, ἐάν ἐξαιρέσει κανείς τό δίτομο ἔργο τοῦ «Ἱστορία τῆς ρωσσικῆς λογοτεχνίας» Α. Σκαμπιτσέφσκη (μετ. Θ. Βελλιανίτου, τ. 2, Ἐν Ἀθήναις 1905-1907) καί τήν «Ἱστορία τῆς ρωσσικῆς φιλολογίας» τοῦ L. Leger (μετ. Ἀδ. Παπαδήμας, ἐκδ. Γκοβόστη, Ἀθῆναι, ἄ.ἔ.). 

Ἡ μελέτη τοῦ Μ. Πάτση εἶναι ἐξαντλητική καί ἡ σύνθεσή της ὁπωσδήποτε βασανιστική. Τό ὑλικό πού εἶχε ἐνώπιόν του ὁ συγγραφέας εἶναι τεραστίων διαστάσεων. Ὑπάρχουν στό βιβλίο μεγάλες παρεκβάσεις γιά ἐκπροσώπους καί θεωρίες τῶν Ρώσσων φιλοσόφων (λ.χ. τῶν Σλαβόφιλων, τοῦ Λ. Σεστώφ, τοῦ Σ. Φράνκ κ.ἄ.) ἀλλά γιά λογοτέχνες (λ.χ. γιά τόν Β. Μπριούσωφ, τόν Ἀλεξ. Μπλόκ, τόν Ν. Κλούγιεφ κ.ἄ.) πού εἶναι ἄγνωστες καί χρήσιμες στό ἑλληνικό ἀναγνωστικό κοινό.

Ἐνδιαφέρουσες σ’ αὐτές τίς παρεκβάσεις εἶναι ὁρισμένες ἀναφορές καί συγκρίσεις πού ἐπιχειρεῖ ὁ Πάτσης μεταξύ σημαινόντων Ἑλλήνων καί Ρώσσων λογοτεχνῶν. Ἐνδεικτικῶς καταγράφω τίς χαρακτηριστικές συγκρίσεις μεταξύ τοῦ Λ. Τολστόϊ καί τοῦ Παλαμᾶ (σσ. 60-62) καί τοῦ Γ. Σεφέρη καί τοῦ Ν. Μπερντιάγιεφ (σ. 303, σημ.). Ἡ βιβλιογραφία πού χρησιμοποιεῖ στήν μελέτη του ὁ Μ.Πάτσης εἶναι κατ’ ἐπιλογήν ἑλληνική καί ρωσσική. 

Νομίζω λοιπόν ὅτι πρόκειται γιά μία ἐργασία συστηματική, ἡ πρώτη ἴσως πού ἐξετάζει τόσο διεξοδικά τήν σχέση τοῦ Καζαντζάκη μέ τήν Ρωσσία καί τόν ρωσσικό πολιτισμό τοῦ 19ου καί τοῦ 20οῦ αἰ. Ἐπειδή δέν διαθέτουμε πολλές ἀνάλογες συνθετικές ἐργασίες στήν ἑλληνική, ὁ Ἕλληνας ἀναγνώστης μέ σχετικά ἐνδιαφέροντα μπορεῖ νά ἀνατρέξει στήν παρουσιαζόμενη σήμερα μελέτη.