Δημήτρης Μπαλτᾶς
L. Graham, J.-M. Kantor, Ὀνοματίζοντας τό ἄπειρο, μετ. Τ. Μιχαηλίδης, Ἐκδόσεις Ἀλεξάνδρεια, Ἀθήνα 2013, σελ. 231.
Γραμμένο ἀπό δύο σημαντικούς Ἱστορικούς τῆς ἐπιστήμης, τόν L. Graham καί τόν J.-M. Kantor, τό βιβλίο αὐτό ἀρχίζει μέ τήν συναρπαστική ἀφήγηση τῶν γεγονότων πού συνέβησαν στήν Μονή Παντελεήμονος τοῦ Ἁγίου Ὄρους τό 1913, ὅταν στρατιῶτες τοῦ τσαρικοῦ στρατοῦ εἰσέβαλαν καί συνέλαβαν τούς μοναχούς πού ὑποστήριζαν «τήν λατρεία τοῦ ὀνόματος τοῦ Ἰησοῦ» (σ. 19), κατόπιν προτροπῆς τῆς τότε ἡγεσίας τῆς Ρωσσικῆς Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία, ἄν καί ὄχι κατά τρόπο ἐπίσημο, δεχόταν ὅτι οἱ λεγόμενοι «ὀνοματολάτρες» ἦσαν αἱρετικοί (σσ. 22-23).
Ἡ θεώρηση κατά τήν ὁποία οἱ συγκεκριμένοι ὀνοματολάτρες ταύτιζαν τόν Θεό ἤ τόν Ἰησοῦ μέ τά ὀνόματά τους, ὑπῆρξε ἡ ἀφετηρία γιά τόν σπουδαῖο Ρῶσσο φιλόσοφο καί μαθηματικό Π. Φλωρέσνκυ (1882-1938) ὥστε νά συνδέσει τήν λατρεία τοῦ ὀνόματος καί τά μαθηματικά, καθ’ ὅσον ὁ ἴδιος «ἔβλεπε μιά σχέση ἀνάμεσα στήν ὀνομασία τοῦ Θεοῦ καί τήν ὀνομασία τῶν συνόλων στήν συνολοθεωρία: τόσο ὁ Θεός ὅσο καί τά σύνολα ἀποκτοῦν ὑπόσταση μέσῳ τῆς ὀνομασίας τους» (σ. 26). Ἐνῶ ἡ σύνδεση τῶν μαθηματικῶν καί τῆς μεταφυσικῆς ἔγινε εὐμενῶς δεκτή στούς Ρώσσους, οἱ Γάλλοι μαθηματικοί (κεφ. 3) «προσπαθοῦσαν νά τήν ἀποφύγουν» (σ. 72).
Ἐδῶ εἶναι σκόπιμο νά προστεθεῖ ὅτι στήν περίφημη θεολογική διατριβή του ὑπό τόν τίτλο Στύλος καί ἑδραίωμα τῆς ἀληθείας (1912) ὁ Φλωρένσκι «ἐπαινοῦσε τήν μαθηματική ἀσυνέχεια ὡς μία μέθοδο διαφυγῆς ἀπό τόν ντετερμινισμό» (σ. 83), γεγονός πού προκάλεσε ἰδιαίτερη ἐντύπωση στόν μεγάλο Ρῶσσο μαθηματικό Ντμίτρι Ἐγκόροφ (1869-1931). Ἀλλά ὁ Φλωρένσκυ ἄσκησε ἐπιρροή καί σ’ ἕνα ἄλλο Ρῶσσο σπουδαῖο μαθηματικό, τόν Ν. Λούζιν (1883-1950). Σύμφωνα μέ τούς συγγραφεῖς, ἡ κοινή προσέγγιση τῶν τριῶν μαθηματικῶν ἐντοπίζεται στό ὅτι ὅπως «οἱ ὀνοματολάτρες ἔδωσαν ὑπόσταση στόν Θεό λατρεύοντας τό ὄνομά του, οἱ μαθηματικοί ἔδωσαν ὑπόσταση στά σύνολα ὀνοματίζοντά τα» (σσ. 105-106).
Ἀλλά τό γεγονός ὅτι ὁ Ἐγκόροφ καί ὁ Λούζιν «ἦταν βαθιά θρησκευόμενοι» (σ. 117) ἀποτελοῦσε γιά τίς σοβιετικές ἀρχές πρόβλημα πιό σημαντικό ἀπό τήν ἐνασχόλησή τους μέ τά ἀνώτερα μαθηματικά. Ἔτσι στήν δεκαετία τοῦ ‘20 καί τοῦ ’30 κατέστη ἀδύνατο γιά τούς δύο μαθηματικούς νά ὑποστηρίζουν δημοσίως ὅτι «ἡ θρησκεία καί τά μαθηματικά ἦταν ἄρρηκτα συνδεδεμένα» (σ. 120). Παρά ταῦτα, ὁ Ἐγκόροφ διατήρησε τήν «θρησκευτική του πίστη» (σ. 141), ἀκόμα κι ὅταν ἀπομακρύνθηκε ἀπό τό Πανεπιστήμιο καί ἐξορίστηκε στό Καζάν.
Ὁ Π. Φλωρένσκυ συνελήφθη, ὑπεβλήθη σέ βασανιστήρια, ἐξορίστηκε στά νησιά Σολοφκί καί τελικά ἐκτελέστηκε, κατά πᾶσα πιθανότητα τό 1938 (σ. 150). Ἀλλά παραμένει ζητούμενο μέχρι σήμερα, γιά τούς συγγραφεῖς τοῦ βιβλίου, γιά ποιό λόγο δέν συνελήφθη ὁ Ν. Λούζιν καί δέν τοῦ ὑπεβλήθη κάποια ποινή (σ. 148, σσ. 162-164). Μάλιστα ὀ Λούζιν συνέχισε νά πηγαίνει στήν ἐκκλησία μέχρι τό τέλος τῆς ζωῆς του.
Εἶναι ἀξιοσημείωτο ὅτι οἱ συγγραφεῖς αὐτῆς τῆς μελέτης ἀσχολοῦνται μέ ἕνα ζήτημα πού ἔχει καί θρησκευτικό περιεχόμενο, ἔστω κι ἄν ἀμφότεροι δηλώνουν «μή θρησκευτικῶν πεποιθήσεων» (σ. 193). Πάντως οἱ ἴδιοι θεωροῦν ὅτι «ἡ θρησκευτική πίστη εἶναι σέ θέση, σέ μερικές περιπτώσεις τουλάχιστον, νά ἐνισχύσει τήν ἐπιστημονική δημιουργικότητα» (σ. 199. Πβ. σ. 202).
Ὁμολογουμένως πρόκειται γιά ἕνα ἄκρως ἐνδιαφέρον βιβλίο πού ἀπευθύνεται σέ ἕνα εὐρύτατο κοινό, μέ ἐνδιαφέροντα ἱστορικά, μαθηματικά καί θεολογικά.
(Τό παρόν ἔχει δημοσιευθεῖ στόν Νέο Ἑρμή τόν Λόγιο, τ. 9, 2014, σσ. 253-254)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου