ΜΝΗΜΗ ΜΑΡΙΑΣ ΧΟΡΣ (1921 - 16 Σεπτεμβρίου 2015)

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 

Η μεγάλη χορογράφος και δασκάλα Μαρία Χορς, η ιέρεια της τελετής Αφής της Ολυμπιακής Φλόγας αναχώρησε την ίδια μέρα με την Μαρία Κάλλας! 

16 Σεπτεμβρίου 1977 η Κάλλας, 16 Σεπτεμβρίου 2015 η Χόρς. 

Σκέπτομαι πως το 1961, η Μαρία Χορς υπέγραψε τη χορογραφία στη Μήδεια του Κερουμπίνι, που ανέβηκε στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου και, στη συνέχεια, στη Σκάλα του Μιλάνου με τη Μαρία Κάλλας στον ομώνυμο ρόλο, σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή και σκηνικά και κοστούμια του Γιάννη Τσαρούχη.
Ας δούμε στη συνέχεια - μνημονεύοντάς την νυν και αεί - την σοβαρή εργασία της σε ένα μόνο τραγικό ποιητή του Αρχαίου Δράματος, τον Αισχύλο. 

Όπως έγραψε προσφυώς η μαθήτριά της, ποιήτρια Ιουλίτα Ηλιοπούλου "η ποιητική λειτουργία, η ελευθερία, ο λυρισμός η ποικιλία των ρυθμών ενός υπεργλωσσικού λόγου που δίδαξε η Μαρία Χόρς σε κάθε δουλειά της, αλλά κυρίως και μέσα από την εξατομικευμένη κίνηση του χορού της τραγωδίας, είναι νομίζω ανάλογος ενός καλά δουλεμένου ποιητικού έργου που διαθέτει πλήθος λαμπρών φραστικών μονάδων, μα και στο σύνολό του στέρεη δομή, πρωτότυπη αρχιτεκτονική σύνθεση."

Προμηθέας Δεσμώτης, 1979 - Αρχείο Εθνικού Θεάτρου

Σαράντα χρόνια συμπληρώνονται φέτος από την θρυλική παράσταση «Προμηθεύς Δεσμώτης» του Αισχύλου, που ανέβηκε από το Εθνικό Θέατρο στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου, στις 4 και 5 Αυγούστου 1979. 

Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι ο «Προμηθεύς Δεσμώτης» του 1979 έκανε διεθνή περιοδεία, καθώς μέσα σε τρία χρόνια (1979-1981) παρουσιάστηκε στις εξής χώρες: Κροατία (Ντουμπρόβνικ), Ιαπωνία (Τόκυο, Οζάκα, Κυότο), Κίνα (Πεκίνο, Σαγκάη, Ναγκίν), Ρωσία (Μόσχα), Γαλλία (Παρίσι), Βέλγιο (Βρυξέλλες). 

Οι συντελεστές της παράστασης ένας κι ένας! 

Μετάφραση: Τάσος Ρούσσος 

Σκηνοθεσία: Αλέξης Μινωτής 

Σκηνογραφία – Ενδυματολόγος: Βασίλης Φωτόπουλος 

Συνθέτης: Γιώργος Κουρουπός 

Χορογράφος: Μαρία Χορς 

Μουσική διδασκαλία: Έλλη Νικολαϊδου 

Βοηθός σκηνοθέτη: Γιώργος Μεσσάλας 

Στον ρόλο του Προμηθέα ο Αλέξης Μινωτής και στους υπόλοιπους μια πλειάδα σπουδαίων ηθοποιών (Θόδωρος Μορίδης, Ελένη Χατζηαργύρη, Στέλιος Βόκοβιτς, Βασίλης Κανάκης, Νικήτας Τσακίρογλου κ.α.). 

Με αφορμή αυτή την παράσταση – σταθμό, θα προσεγγίσουμε, στο παρακάτω κείμενό μας, την μοναδική δουλειά που έκανε η χορογράφος Μαρία Χορς στον Αισχύλο και στο αρχαίο δράμα γενικότερα. Ουσιαστικά πρόκειται για νύξεις προς περαιτέρω έρευνα και μελέτη.

Προμηθέας Δεσμώτης, 1963 στην Επίδαυρο.
Η Μαρία Χορς με τους: Αλέξη Μινωτή, Ελένη Χατζηαργύρη, Γιάννη Χρήστου, Ανδρέα Παρίδη

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ 

Η χορογράφος Μαρία Παναγιωτοπούλου – Χορς (1921-2015) θεωρείται μια από τις κορυφαίες μορφές της παράδοσης των χορικών της αρχαίας τραγωδίας στη σύγχρονη ελληνική σκηνή.

Σπούδασε στο τμήμα Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ ταυτόχρονα παρακολούθησε μαθήματα χορού στη Σχολή Γυμναστικής και Ρυθμικής της Κούλας Πράτσικα (1899-1984). Ως μέλος της ομάδας χορού της Σχολής Πράτσικα για πολλά χρόνια, η Μαρία Χόρς έλαβε μέρος στις περισσότερες από τις παραστάσεις της ομάδας από το 1938. Το 1940 λόγω του Β’ Παγκοσμίου πολέμου διακόπτεται η λειτουργία της σχολής και απ’ το 1943 επαναλειτουργεί ένας μικρός πυρήνας ως το 1955 στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Μετά την αποφοίτησή της από την Σχολή, η Χορς παρακολούθησε μαθήματα χορού στη Γαλλία με πολύ σημαντικούς χορογράφους: Harald Kreuzberg, Rosalia Chladek, Anna Sokolow, Mary Wigman κ.α. 

Το 1950 ίδρυσε το τμήμα Ρυθμικής στο Λύκειο Ελληνίδων στο οποίο δίδαξε επί σειρά ετών και επιμελήθηκε τη χορογραφία παραστάσεών του σε διάφορα θέατρα. Από το 1964 και για 42 χρόνια δίδαξε εκφραστική κίνηση, χορό και αυτοσχεδιασμό στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου. Για δέκα χρόνια δίδαξε και στην Δραματική Σχολή του Ωδείου Αθηνών. Έχει, επίσης, διδάξει στην Σχολή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και στο “Εργαστήριο Υποκριτικής Τέχνης” του Αμφι-Θεάτρου του Σπύρου Ευαγγελάτου. Η πρώτη επαγγελματική δουλειά της στο αρχαίο δράμα έγινε το 1956 (χορικά για την Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη, σε σκηνοθεσία Αλέξη Δαμιανού) και το 1958 εγκαινίασε τη μακρά συνεργασία της με τον Αλέξη Μινωτή και το Εθνικό Θέατρο. Με το Εθνικό Θέατρο χορογράφησε πολλά θεατρικά είδη και όλες σχεδόν τις τραγωδίες, πολλές απ’ αυτές δύο και τρεις φορές σε διαφορετικές εκδοχές και με άλλους συνεργάτες. Η εργασία της αυτή αριθμεί περισσότερες από 50 παραγωγές αρχαίων τραγωδιών, αλλά και αρκετά έργα πρόζας. Οι τραγωδίες ανέβηκαν στην Επίδαυρο και σε άλλα αρχαία θέατρα στην Ελλάδα, και περιόδευσαν σε Ευρώπη, Αμερική, Καναδά, Κίνα, Ρωσία και Ιαπωνία. 

Συνεργάστηκε, επίσης, με το Εμπειρικό Θέατρο του Αλέξη Μινωτή και της Κατίνας Παξινού, το Αρχαίο Αττικό Θέατρο του Αλέξη Δαμιανού, το Αμφι-Θέατρο του Σπύρου Ευαγγελάτου, το Θέατρο Ουτοπία, την Εθνική Λυρική Σκηνή και την Εταιρεία Θεάτρου Κρήτης. 

Από τις εργασίες της στο εξωτερικό ξεχωρίζουν τρεις: Το 1961 υπέγραψε τα χορικά της Μήδειας του Κερουμπίνι, που ανέβηκε στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου και στη συνέχεια στη Σκάλα του Μιλάνου, με τη Μαρία Κάλλας στον ομώνυμο ρόλο, σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή και σκηνικά - κοστούμια Γιάννη Τσαρούχη. Το 1963 χορογράφησε τον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλή στο Φεστιβάλ του Θεάτρου Vicenza του Palladio, (σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή) και το 1964 επιμελήθηκε τα χορικά της Μήδειας του Ευριπίδη που ανέβηκε στο ίδιο θέατρο με ιταλικό θίασο, σε διδασκαλία Κατίνας Παξινού. 

Εκτός από το αρχαίο δράμα η Χορς επιμελήθηκε χορογραφικά πολλά έργα σημαντικών συγγραφέων του ελληνικού και παγκόσμιου ρεπερτορίου, που παρουσιάστηκαν από το Εθνικό Θέατρο. Μιλάμε για μία δουλειά από το 1956 έως το 1993. 

Σταθμός στην πορεία της το γεγονός ότι χορογράφησε επί 42 χρόνια (1964-2006), τις Τελετές Αφής της Ολυμπιακής Φλόγας. Στη μακρόχρονη σταδιοδρομία της συνεργάστηκε με όλους σχεδόν τους σημαντικούς καλλιτέχνες της σκηνής (σκηνοθέτες, ενδυματολόγους, σκηνογράφους, συνθέτες).

Προμηθέας Δεσμώτης, 1979 - Αρχείο Εθνικού Θεάτρου

Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΗΣ ΧΟΡΣ ΣΤΟΝ ΑΙΣΧΥΛΟ 

Αισχύλος: ο πρώτος από τους τρεις μεγαλύτερους τραγικούς ποιητές, όπου ο χορός κατέχει μεγαλύτερο ρόλο σε σχέση με τον πιο περιορισμένο ρόλο του στα έργα του Σοφοκλή και του Ευριπίδη. Την εποχή του Αισχύλου, η τραγωδία παριστάνεται από έναν υποκριτή και τον Χορό, που συγκροτείται από δώδεκα μέλη. Γι’ αυτό στις πρώιμες αισχυλικές τραγωδίες, όπως τους Πέρσες, ο ηθοποιός συχνά διαλέγεται απευθείας με τον Χορό. Ο ίδιος ο ποιητής, προσθέτει δεύτερο υποκριτή. Με αυτό τον τρόπο αναδεικνύεται ο λόγος, αυξάνονται τα διαλογικά μέρη και μειώνονται σταδιακά τα χορικά. Στους Πέρσες, για παράδειγμα, ο Χορός έχει πρωταγωνιστικό ρόλο. Εκτεταμένη συμμετοχή του Χορού και στις «Ικέτιδες», όπου ο Χορός είναι ο πραγματικός πρωταγωνιστής, κυριολεκτικά στο προσκήνιο. 

Η Χορς χορογράφησε τις εξής τραγωδίες του Αισχύλου για το Εθνικό Θέατρο (Κεντρική Σκηνή): Προμηθεύς δεσμώτης (1963), Ορέστεια: Αγαμέμνων (1965), Αγαμέμνων (1966), Ορέστεια: Αγαμέμνων (1967), Πέρσαι (1971), Προμηθεύς δεσμώτης (1974), Ικέτιδες (1977, 1978), Προμηθεύς δεσμώτης (1979). 

Επίσης, η Μ. Χορς χορογράφησε τους Πέρσες για το "Εμπειρικό Θέατρο" Αλέξη Μινωτή (1984), και για το "Αμφι-Θέατρο" του Σπύρου Ευαγγελάτου τις Αισχύλειες τραγωδίες: Ευμενίδες (Επίδαυρος 1986), Χοηφόροι (Επίδαυρος 1987) και Ορέστεια (1990). 

Ακόμα κι όταν μία τραγωδία ανέβαινε σε άλλη σκηνοθεσία, η Χορς φαίνεται πως έκανε μια καινούργια χορογραφία, προσαρμοζόμενη στα νέα δεδομένα (σκηνοθεσία, μουσική). 

Για παράδειγμα, ο Τάσος Λιγνάδης στην κριτική που έκανε για τους «Πέρσες» του Αλέξη Μινωτή (1984), έγραψε για τον χορό και την δουλειά της Μ. Χορς: 

«…Ο Χορός στους Πέρσες είναι ένα πρόβλημα. Ο Αισχύλος και στον Χορό αλλά και στα επεισόδια (με τον κινητικότατο τροχαίο) δείχνει ότι απαιτεί μια ιδιάζουσα παραστατική κίνηση στα κορμιά. Στην παράσταση που είδαμε ήταν σαφής η αντιδικία ανάμεσα στο μέλος της παράστασης και στη χορογραφία της κ. Μ. Χορς. Ο κ. Θ. Αντωνίου συνέθεσε μια μουσική πραγματεία, που, παρά την κατάρα της μαγνητοφωνημένης εγγραφής, ταίριαζε με τη σκηνοθετική αντίληψη του υπερβατικού κόσμου της τραγωδίας. Προϋπόθετε όμως έναν Χορό πιο στατικό απ’ ό,τι προβλέπει το κείμενο. Έτσι, η χορογράφος αναγκάσθηκε να μειώσει τον ορχηστικό χαρακτήρα του περσικού θρόνου και να τονίσει περισσότερο τον κινησιογραφικό. Αποτέλεσμα; Χάθηκε σε πολλά σημεία το τραγούδι (παρά την έμπειρη διδασκαλία της κ. Έλλης Νικολαϊδη) και η «εκμαίευση» του φάσματος του Δαρείου από τον τάφο, αντί να δώσει οργιαστικό τόνο, φλυάρησε σε ενδεικτικές χειρονομίες. Αυτό ήταν μια ένδεια της παράστασης.» [ΤΑΣΟΣ ΛΙΓΝΑΔΗΣ (Η Καθημερινή, 26 Αυγούστου 1984), σε: Τάσος Λιγνάδης, Κριτικές θεάτρου, Αρχαίο Δράμα (1975-1989). Αθήνα 2013, σ. 319]. 

Ο ηθοποιός Μάνος Βακούσης που συνεργάστηκε στην παράσταση των Περσών με το Εμπειρικό Θέατρο Μινωτή – Παξινού, κρατάει έντονα στη μνήμη του τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπιζε η Μαρία Χορς τον Χορό. 

«…Αυτό που την χαρακτήριζε στη δουλειά της ήταν η μαθητεία ταυτόχρονα με τη γνώση. Η γνώση γύρω από τα πρόσωπα που ήθελε να ζωντανέψει και η μαθητεία γύρω από την ανίχνευση του καθενός από εμάς που καλούμασταν να τα ενσαρκώσουμε. Δεν υπήρχε μάζα στο Χορό, η συμπεριφορά της απέναντι στα πρόσωπα ήταν ατομική. Από τη στιγμή που μαζί με τον Μινωτή είχαν ήδη προεπιλέξει τα πρόσωπα, αυτά αποτελούσαν πια μονάδες και όχι μάζα. Έτσι το τρόπος που έκανε την προσέγγιση στον κάθε έναν από εμάς ήταν μαζί μοναδικός και μοναχικός. Στην πορεία ο ένας θα συναντούσε τον άλλο στη δημιουργία ενός «σώματος», του Χορού της τραγωδίας. Δεν έφερνε ποτέ κάτι έτοιμο. Όλα προέκυπταν μέσα από ατέλειωτες κουβέντες, αναζητήσεις, αυτοσχεδιασμούς. Την ενδιέφερε να εντοπίσουμε τις ψυχικές μας ενέργειες και όχι την εξωτερική κίνηση» (Μαρία Χορς, στον Τόμο Χορός και Θέατρο, επιμέλεια: Ελένη Φεσσά – Εμμανουήλ, σ. 494).

Προμηθέας Δεσμώτης, 1979. Αλέξης Μινωτής και Χορός - Αρχείο Εθνικού Θεάτρου

ΧΟΡΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΑ ΤΡΑΓΩΔΙΑ 

Ο τρόπος προσέγγισης που διάλεξε η χορογράφος για την κινησιολογική του σύνθεση και δημιουργία ήταν αρκετά καινοτόμος για την εποχή εκείνη. Στις χορογραφίες της ο χορός βιώνει το χώρο και αλληλεπιδρά άμεσα με την όλη εξέλιξη του δράματος δημιουργώντας ατομικά και όχι πάντοτε ως ομάδα μια ιδιαίτερη και προσωπική αντίληψη της κίνησης. Οι ρυθμοί και οι κινήσεις του δεν υπάγονται σε μια προκαθορισμένη εξωτερική νόρμα, αλλά εξαρτώνται από τη συγκίνηση και την εσωτερική ανάγκη του καλλιτέχνη. Ο τρόπος σύνθεσης της χορογράφου έρχεται σε συμφωνία με πολλές από τις αρχές και τις θεωρίες της Mary Wigman. Έτσι λοιπόν η άποψη της χορογράφου για τη χορογραφία του χορού στην αρχαία τραγωδία είναι ότι δεν πρέπει να δημιουργείται κάποια σύνθεση κωδικοποιημένων κινήσεων, αλλά οι μορφές και οι κινήσεις που χρησιμοποιούνται πρέπει να βγαίνουν βιωματικά από τις καθημερινές ιδιαίτερες για τον καθένα κινήσεις ή χειρονομίες, στα πάθη του, τον πανικό, την οργή ή τη χαρά του. Με βάση αυτό το ζωντανό υλικό μπορεί να αρχίσει η εργασία της αισθητικής οργάνωσης, της απαλλαγής από ότι περιττό, της ενοποίησης με βάση τα κριτήρια της χορογράφου, κάτι που θα προσδώσει στην κίνηση αξία και εκφραστική δύναμη. Ο/Η καλλιτέχνης κατέχεται από τις κινήσεις της ζωής της εποχής του και εκφράζει τη συμβολική τους εικόνα, και με αυτόν τον τρόπο η χορογραφία για το χορό προσδίδει στο σύνολο του έργου διαχρονικότητα. (βλ. Σοφία Παπαδοπούλου, Μ. Χορς, Άνθρωπος με μεγάλο πάθος και αγάπη για το χορό σε http://www.presspublica.gr/m-m-xors-anthropos-me-megalo-pathos-kai-agapi-gia-to-oro/).

Πρέπει να μην ξεχνάμε ότι η Μαρία Χορς είχε δασκάλα την Κούλα Πράτσικα, η οποία συμμετείχε στις Δελφικές Γιορτές που διοργάνωσε το ζεύγος Σικελιανού. Επηρεάζεται, λοιπόν, σίγουρα από τον τρόπο της Εύας Πάλμερ – Σικελιανού, αφού «η χορογραφία σε παραστάσεις αρχαίου δράματος του 20ού αιώνα αρχίζει ουσιαστικά με την Εύα Palmer – Σικελιανού… Η πρωτοποριακή ανάδειξη του άδοντος και ορχούμενου Χορού σε πρωταγωνιστή της σκηνικής παρουσίασης του αρχαίου δράματος έγινε στο πλαίσιο των δύο Δελφικών Εορτών – του 1927 και του 1930…» (Βλ. Φεσσά Ε., Η χορογραφία στο Αρχαίο Δράμα – Η προσφορά της Εύας Palmer – Σικελιανού, περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες, τεύχ. 93, σ. 23-30). 

Άρα, θα πρέπει να μελετηθούν κάποια στιγμή σοβαρά: 

- Ο τρόπος που εργάστηκε η Μ. Χορς στις τραγωδίες του Αισχύλου. 

- Οι διαφορετικές χορογραφικές προσεγγίσεις της ίδιας τραγωδίας του Αισχύλου. Χορογράφησε τρεις φορές τον Προμηθέα Δεσμώτη για διαφορετικές παραστάσεις του Εθνικού Θεάτρου (1963, 1974, 1979). 

- Η σχέση της χορογραφίας της Μ. Χορς με την μουσική του συνθέτη της κάθε παράστασης, με δεδομένο ότι συνεργάστηκε για τις τραγωδίες του Αισχύλου με έξι συνθέτες, οι οποίοι είχαν διαφορετικές αντιλήψεις για την μουσική στην Αρχαία Τραγωδία. Πρόκειται για τους συνθέτες: Γιάννη Χρήστου (Προμηθεύς Δεσμώτης, 1963 – Ορέστεια: Αγαμέμνων, 1965), Στέφανο Βασιλειάδη (Πέρσες 1971), Μιχάλη Αδάμη (Προμηθεύς Δεσμώτης, 1974), Μίκη Θεοδωράκη (Ικέτιδες, 1977 – Ευμενίδες, 1986 – Χοηφόροι 1987), Γιώργο Κουρουπό (Προμηθεύς Δεσμώτης, 1979), Θόδωρο Αντωνίου (Πέρσες, 1984). 

Μνημονεύουμε την Μαρία Χορς νυν και αεί! Ως την πρωτοπόρο και μοναδική χορογράφο στο Αρχαίο Δράμα και όχι μόνο…