ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ "Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΘΕΩΣΗΣ"

Δημήτρης Μπαλτᾶς 

Aristotle Papanikolaou, Ἡ πολιτική τῆς θέωσης. Ἡ Ὀρθοδοξία συναντᾶ τήν Δημοκρατία, μετ. Ν. Ἀσπρούλης, εἰσ. Π. Καλαϊτζίδης, Ἐκδοτική Δημητριάδος, Βόλος 2015, σελ. 306 

Τό δεύτερο ἔργο τῆς σειρᾶς «Ἐν Διαλόγῳ» πού ἐγκαινίασε ἡ Ἀκαδημία Θεολογικῶν Σπουδῶν Βόλου, εἶναι τό βιβλίο τοῦ Α. Papanikolaou, καθηγητῆ στήν Ἕδρα Ὀρθόδοξης Θεολογίας καί Πολιτισμοῦ «Ἀρχιεπίσκοπος Δημήτριος» τοῦ Πανεπιστημίου Fordham στήν Νέα Ὑόρκη, τό ὁποῖο ἐπιγράφεται «Ἡ πολιτική τῆς θέωσης. Ἡ Ὀρθοδοξία συναντᾶ τήν Δημοκρατία». 

Προηγοῦνται τοῦ κειμένου ἡ κατατοπιστική εἰσαγωγή τοῦ Π. Καλαϊτζίδη (σσ. 13-33), ἡ ὁποία περιέχει μεταξύ ἄλλων μία κριτική προσέγγιση καί ἀποτίμηση (σσ. 18-32) τοῦ μεταφρασθέντος ἔργου, καί ὁ πρόλογος (σσ. 35-40) τοῦ συγγραφέως στήν ἑλληνική ἔκδοση πού παρουσιάζω σήμερα. 

Τό βιβλίο, τό ὁποῖο γενικά ἀνήκει στόν χῶρο τῆς πολιτικῆς θεολογίας, συναπαρτίζεται ἀπό πέντε κεφάλαια: 1ο Ἡ ὀρθόδοξη πολιτική θεολογία διά μέσου τῶν αἰώνων (σσ. 56-109) 2ο Εὐχαριστία ἤ Δημοκρατία (σσ. 111-149) 3ο Τό πρόσωπο καί τά ἀνθρώπινα δικαιώματα (σσ. 151-209) ) 4ο Ἡ θεανθρώπινη κοινωνία καί τό κοινό ἀγαθό (σσ. 211-249) καί 5ο Ἡ ὁμολογία τῆς ἀλήθειας, ἡ πολιτική συγχώρηση καί ἡ ἐλευθερία τοῦ λόγου (σσ. 251-291). Σέ ὅλα τά κεφάλαια οἱ προσεγγίσεις τοῦ συγγραφέως ἀποτυπώνονται μέ ἀφετηρία τήν ἀρχή τῆς «θεανθρώπινης κοινωνίας». 

Tό πρῶτο κεφάλαιο ἔχει ἕναν καθαρῶς ἱστορικό χαρακτῆρα, καθ’ ὅσον παρουσιάζει τίς «πολιτικές θεολογίες τοῦ Εὐσεβίου Καισαρείας, τοῦ Ἰωάννη τοῦ Χρυσοστόμου, τοῦ Σεργίου Bulgakov καί τοῦ Vigen Guroian» (σ. 57). Ἐάν «γιά τόν Εὐσέβιο ἡ αὐτοκρατορία συγχωνεύθηκε μέ τήν Ἐκκλησία», καί «γιά τόν Χρυσόστομο ἡ αὐτοκρατορία ἐξυπηρετοῦσε τόν σκοπό τῆς πραγμάτωσης τῆς πληρότητας τῆς Ἐκκλησίας» (σ. 107), ἡ θέση τοῦ συγγραφέως «βρίσκεται ἀνάμεσα σέ ἐκείνη τοῦ Χρυσοστόμου καί τοῦ Εὐσεβίου. Ἕνας χριστιανός μπορεῖ νά σκέφτεται τήν πολιτική μόνον μέσα ἀπό τό πρίσμα τοῦ ἐσχατολογικοῦ, ἄν καί ἐν δυνάμει ἐνδοκοσμικοῦ, σκοποῦ τῆς θεανθρώπινης κοινωνίας» (σ. 141). 

Τά κεφάλαια 2ο, 3ο καί 4ο ἔχουν περισσότερο ἕναν χαρακτῆρα κριτικό. Ἐδῶ ὁ ἀναγνώστης θά διακρίνει μία ἀξιοσημείωτη προσπάθεια τοῦ συγγραφέως νά προσεγγίσει τά ζητήματα «ὀρθοδοξία καί δημοκρατία», «Ἐκκλησία καί κράτος», «Ἐκκλησία καί πολιτική», «Πρόσωπο καί δικαιώματα», μέσα ἀπό μία ἐκτενέστατη κριτική (passim) τῶν θέσεων Ὀρθοδόξων καί μή θεολόγων. Ἔπίσης σ’ αὐτά ὁ ἀναγώστης, θεολόγος καί μή, ἔχει τήν εὐκαιρία νά παρακολουθήσει τίς σχετικές προσεγγίσεις αὐτῶν τῶν ζητημάτων ἐκ μέρους τῶν ἀμερικανῶν κυρίως διανοητῶν, τῶν ὁποίων τά ἔργα δέν ἔχουν μεταφραστεῖ ἀκόμη στά ἑλληνικά. 

Γιά τόν Papanikolaou, ἡ ἀρχή πραγμάτωσης τῆς θεανθρώπινης κοινωνίας μπορεῖ, καί πρέπει, νά ἐφαρμοσθεῖ σέ πολιτικό ἐπίπεδο, καί μάλιστα σ’ ἕναν τύπο πολιτεύματος «πού μοιάζει περισσότερο μέ τήν φιλελεύθερη δημοκρατία» (σ. 242). 

Ἀναλυτικότερα ὁ συγγραφέας ἐπισημαίνει ὅτι «οἱ χριστιανοί δέν θά πρέπει νά ξεχάσουν ὅτι τό πολιτικό δέν εἶναι τό ἐκκλησιακό, ἀλλά θά πρέπει ἐπίσης νά θυμοῦνται ὅτι τό μυστικό εἶναι τό πολιτικό καί ὅτι μία ἀσκητική τῆς θεανθρώπινης κοινωνίας μπορεῖ νά διαμορφώσει ἕναν πολιτικό χῶρο πού εἶναι φιλελεύθερα δημοκρατικός» (σ. 298). Αὐτό συμβαίνει διότι «ὁ δημοκρατικός χῶρος ἐπιτρέπει στόν ἐλεύθερο λόγο νά ἀποτελεῖ ἔκφραση εἰλικρίνειας, πού μπορεῖ νά ὁδηγήσει σέ σχέσεις πού στηρίζονται στήν διαφορετικότητα» (σ. 291). Ἔτσι ὁ πολιτικός χῶρος τῆς φιλελεύθερης δημοκρατίας εἶναι, γιά τόν συγγραφέα, ὁ χῶρος ὅπου ὁ χριστιανός θα ἀσκήσει τήν χριστιανική ἐντολή τῆς ἀγάπης (πβ. σ. 241), ἀποδεχόμενος ἀσφαλῶς τήν διαφορετικότητα τοῦ Ἄλλου. 

Στό σημεῖο αὐτό, ἄς μοῦ ἐπιτραπεῖ νά παρατηρήσω ὅτι σέ ὅλο τό βιβλίο παρατηρεῖται μία τάση ἐξιδανίκευσης ἐκ μέρους τοῦ συγγραφέως τοῦ πολιτικοῦ χώρου τῆς φιλελεύθερης δημοκρατίας. Εὔλογα θά διερωτηθεῖ κανείς ἄν στίς χῶρες ὅπου κυριαρχεῖ τό μοντέλο τῆς φιλελεύθερης δημοκρατίας βρίσκει πράγματι ἐφαρμογή ἡ χριστιανική ἐντολή τῆς ἀγάπης καί, ἐπίσης, ἄν οἱ ἄνθρωποι πού ζοῦν σ’ αὐτές τίς κοινωνίες σέβονται στήν πράξη, καί ὄχι μόνον λόγῳ τῆς σχετικῆς νομοθεσίας, τήν διαφορετικότητα τοῦ Ἄλλου. 

Εἶμαι βέβαιος ὅτι τό βιβλίο τοῦ Papanikolaou θά προκαλέσει ἕνα γόνιμο προβλήματισμό. Μέ πολλές τοποθετήσεις τοῦ συγγραφέως θά ἀναμετρηθοῦν τόσο οἱ χριστιανοί ὅσο καί οἱ μή χριστιανοί, τόσο οἱ θεολόγοι ὅσο καί οἱ ἱστορικοί. Ἕτσι τό παρόν βιβλίο θά συζητηθεῖ, καί πρέπει νά συζητηθεῖ.

Ο Καθηγητής Αριστοτέλης Παπανικολάου γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Σικάγο (Ιλινόις, Η.Π.Α.). Οι γονείς του ήταν ο π. Βύρων Στυλιανός Παπανικολάου (από το χωριό Δασύλλιο του Νομού Γρεβενών) και η Ξανθίππη (Κάσσω) Παπανικολάου (από τον Πεντάλοφο του Νομού Κοζάνης). Το 2012 έλαβε βραβείο Αριστείας για την διδασκαλία του σε προπτυχιακά τμήματα στις Ανθρωπιστικές Σπουδές. Τα ερευνητικά και επιστημονικά ενδιαφέροντα του Καθηγητή Παπανικολάου περιστρέφονται γύρω από θέματα που αφορούν γενικά στην ορθόδοξη θεολογία, και ειδικότερα στην τριαδική και πολιτική θεολογία. Το τελευταίο διάστημα έχει στραφεί στη μελέτη της σχέσης μεταξύ θεολογικής ανθρωπολογίας, βίας και αρετών. Έχει δημοσιεύσει πλήθος μελετών σε συλλογικούς τόμους και εγκυκλοπαίδειες, άρθρα σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά, ενώ έχει επιμεληθεί μαζί με άλλους συλλογικά έργα και έχει επίσης εκδώσει δυο αυτοτελείς μονογραφίες: Από τα πιο πρόσφατα έργα του είναι: The Mystical as Political: Democracy and Non-Radical Orthodoxy (Notre Dame, Indiana: University of Notre Dame Press, 2012), Being with God: Trinity, Apophaticism, and Divine-Human Communion (Notre Dame, Indiana: University of Notre Dame Press, 2006), Orthodox Constructions of the West, eds. George Demacopoulos and Aristotle Papanikolaou (New York: Fordham University Press, 2013), Orthodox Readings of Augustine, eds. George Demacopoulos and Aristotle Papanikolaou (St. Vladimir’s Seminary Press, 2008), Thinking through Faith: New Perspectives from Orthodox Christian Scholars, eds. Aristotle Papanikolaou and Elizabeth Prodromou (St. Vladimir’s Seminary Press, 2008), κ.ά. Τέλος έχει σπουδάσει βυζαντινή μουσική, διαβάζει ρωσική λογοτεχνία και λατρεύει την ελληνική μουσική και παράδοση. 

Ο Καθηγητής Παπανικολάου, ως προσκεκλημένος της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, έδωσε τις προηγούμενες μέρες διαλέξεις στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη και στον Βόλο με θέμα: «Πόλεμος και Βία: Η πολιτική της θέωσης και η προσφυγική κρίση».
Στην Θεσσαλονίκη, στο πλαίσιο της  13η Διεθνούς Εκθέσεως Βιβλίου έγινε και η παρουσίαση του βιβλίου του Αριστοτέλη Παπανικολάου: "Η πολιτική της θέωσης. Η Ορθοδοξία συναντά τη Δημοκρατία". Από την εκδήλωση αυτή και οι φωτογραφίες που δημοσιεύονται εδώ.