ΟΓΔΟΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΡΙΑΣ ΣΚΟΜΠΤΣΟΒΑ

Η Αγία Μαρία Σκομπτσόβα στον Ι. Ναό Αγίου Γεωργίου Νέου Ψυχικού

Δημήτρης Μπαλτᾶς 

Μοναχή Μαρία (1891-1945) 

Μεταξύ γενναιότητας καί ἀντισυμβατικότητας 

Τό 2025 συμπληρώνονται 80 χρόνια ἀπό τόν ἑκούσιο κατά τίς μαρτυρίες, ἀλλά βίαιο σέ κάθε περίπτωση, θάνατο σέ στρατόπεδο συγκέντρωσης μιᾶς ἰδιαίτερης προσωπικότητας, τῆς ποιήτριας, θρησκευτικῆς φιλοσόφου, ζωγράφου, καί ἀπό τό 1932 μοναχῆς Μαρίας [Ἐλιζαβέτα Γιούργιεβνα, τό γένος Πιλένκο, ἀπό τόν πρῶτο γάμο της Κουζμινά-Καραβάεβα/ἀπό τόν δεύτερο γάμο της Σκομπτσόβα/ Елизавета Юрьевна Кузьмина-Караваева, Скобцо́ва, Монахиня Мария, 1891-1945], ἁγιοκαταταχθείσης [μαζί μέ τόν γιό της Γιούρι Σκομπτσόβ (Юрий Скобцов), π. Δημήτριο Κλεπίνιν (Димитрий Клепинин) καί Ηλιά Φονταμίνσκι (Илья Фондаминский)], τό 2004 ὑπό τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου. 

Ὁμολογουμένως ἡ προσωπική ζωή τῆς Μαρίας Σκομπτσόβα διακρίνεται ἀπό μία πολυσύνθετη δράση στόν χῶρο τῆς λογοτεχνίας καί τῆς τέχνης καί παράλληλα τῆς πολιτικῆς καί τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων. 

Ἡ παρουσία της καταγράφεται ἀρχικά στήν λογοτεχνία, καί συγκεκριμένα στήν ποίηση. Δημοσίευσε αὐτοτελεῖς ποιητικές συλλογές [Ε. Кузьмина-Караваева, Скифские черепки [Σκυθικά θραύσματα], Цех поэтов, СПб. 1912· Е. Кузьмина-Караваева, Руфь [Ρούθ], Петроград 1916· Ε. Кузьмина-Караваева, Поэма «Духов день» [το ποίημα «Η ημέρα του Πνεύματος»], Огонек, № 5, 1987] Ἀπό τίς μεταθανάτιες ἐκδόσεις βλ. κυρίως Мать Мария, Стихотворения, поэмы, мистерии, воспоминания об аресте и лагере в Равенсбрюк [Ποιήματα, στίχοι, μυστήρια, ἀναμνήσεις ἀπό τήν σύλληψη καί τό στρατόπεδο στό Ράβενσμπρουκ], La presse francaise et étrangere / Oreste Zeluck, Париж 1947· Мать Мария, Стихи [Ποιήματα], Издание общества друзей матери Марии, Париж 1949· Мать Мария (Скобцова), Воспоминания, статьи, очерки, [Ἀναμνήσεις, ἄρθρα, δοκίμια], В 2-х томах, YMCA-Press, Paris 1992). Φαίνεται ὅτι ἡ ποίηση ἦταν γιά τήν Μαρία Σκομπτσόβα μία σταθερή καταφυγή, ὅπως ἡ Ἐκκλησία. Ἔχει ἐνδιαφέρον τό γεγονός ὅτι τήν ἐποχή πού δημοσιεύει τήν πρώτη ποιητική της συλλογή, ἐκδίδονται τό βιβλίο «Ἀλεξέι Χομιακώφ» τοῦ Μπερντιάγιεφ (Алексей Степанович Хомяков, [Ἀλεξέι Στεπάνοβιτς Χομιακώφ], Путь, Μ. 1912), ἀλλά καί ἡ περίφημη διατριβή «Ἡ φιλοσοφία τῆς οἰκονομίας. Ὁ κόσμος ὡς οἰκονομία» τοῦ Σεργίου Μπουλγκάκωφ (Сергий Булгаковъ, Философия хозяйства, ‘’Путь’’, М. 1912 = Σεργίου Μπουλγκάκωφ, Φιλοσοφία τῆς οἰκονομίας. Ὁ κόσμος ὡς οἰκονομία, εἰσ. μετ. σχόλ. Δημ. Μπαλτᾶς, Αθήνα 2024). Πρόκειται γιά συγγραφεῖς καί βιβλία πού θά ἔχουν ἰδιαίτερο πνευματικό ρόλο στήν ζωή τῆς Μαρίας Σκομπτσόβα ἀργότερα, στά χρόνια τοῦ Παρισιοῦ. Παράλληλα, πάντοτε κατά τήν προεπαναστατική ἐποχή, φαίνεται νά ἐκδηλώνει μία φιλοσοφική διάθεση, ἡ ὁποία ἀποτυπώνεται ἐκδοτικά στό βιβλίο της μέ τίτλο Γιούραλι [Е. Кузьмина-Караваева, Юрали [Γιούραλι], Петроград 1915]. 

Με τον Σέργιο Μπουλγκάκωφ και καθηγητές του Αγίου Σεργίου, 1933

Στίς δεκαετίες πού ἀκολούθησαν μετά τήν ἐπανάσταση τοῦ 1917, θά δημοσιεύσει φιλοσοφικά δοκίμια αὐτοτελῆ (Е. Скобцова, А. Хомяков [Α. Χομιακώφ], YMCA-Press, Париж 1929· Е. Скобцова, Достоевский и современность [Ὁ Ντοστογιέφσκι καί ἡ σύγχρονη πραγματικότητα], YMCA-Press, Париж 1929· Е. Скобцова, Миросозерцание Владимира Соловьева [Ἡ κοσμοαντίληψη τοῦ Βλαντίμιρ Σολοβιώφ], YMCA-Press, Париж 1929). Παράλληλα θά δημοσιεύσει καί ἄρθρα πάνω σέ διάφορα ζητήματα, κυρίως θεολογικά [Е. Скобцова, «О юродивых» [«Περί τῶν ἐν Χριστῷ Σαλῶν»], Вестник Русского Студенческого Христианского Движения, 1930, № 8-9, σσ. 3-13· Монахиня Мария, «Оправдание фарисейства» [«Δικαίωση τοῦ φαρισαϊσμοῦ»], Путь, № 56 (1938), σσ. 37-46· Монахиня Мария, «Вторая Евангельская заповедь. / На страже свободы, Православное дело» [«Ἡ δεύτερη εὐαγγελική ἐντολή/ Γιά τόν φύλακα τῆς ἐλευθερίας/Ὀρθόδοξη Δράση»], Сборник I., Париж 1939, σσ. 27-44, σσ. 84-95· Монахиня Мария, «О подражании Богоматери» [«Περί τῆς μιμήσεως τῆς Θεοτόκου»], Путь, № 59 (1939), σσ. 19-30], κοινωνικά [Е. Скобцова, «Социальные сдвиги в эмиграции» [«Οἱ κοινωνικές ἀλλαγές στήν μετανάστευση»], Новый Град, № 2 (1932), σ. 70· Монахиня Мария (Скобцова), «Социальный вопрос и социальная реальность» [«Τό κοινωνικό ζήτημα καί ἡ κοινωνική πραγματικότητα»], Новый Град, № 4 (1932), ἀλλά καί πολιτικά (Е. Скобцова, «Чем может быть пореволюционное народничество» [«Τί θά μποροῦσε νά εἶναι ὁ μετεπαναστατικός λαϊκισμός»], Утверждения, № 1, 1931, σσ. 16-22· Монахиня Мария (Скобцова), «Крест и серп с молотом» [«Ὁ σταυρός καί τό σφυροδρέπανο»], Новый Град, № 6 (1933), σσ. 78-81· Монахиня Мария, «Расизм и религия» [«Ρατσισμός καί θρησκεία»], Русские Записки, № 11, 1938, σσ. 150-157· Монахиня Мария, «Статья «Размышления о судьбах Европы и Азии» [ἄρθρο «Σκέψεις γιά τό πεπρωμένο τῆς Εὐρώπης καί τῆς Ἀσίας»], Париж 1941). 

Ἀλλά καί ἡ ἐνασχόληση τῆς ἁγίας Μαρίας τῶν Παρισίων μέ τήν κεντητική καί τήν ζωγραφική ἔδωσε δείγματα ἐκπληκτικῆς τέχνης (Πολύτιμο τό βιβλίο τῆς Xenia Krivochéine, La beauté salvatrice. Mère Marie Skobtsov, Peintures-dessins-broderies, Les Editions du Cerf, Paris 2012). 

Μεταξύ τῶν προσώπων πού τήν βοήθησαν κατά τά χρόνια τοῦ Παρισιοῦ ἦσαν ὁ Νικολάι Μπερντιάγιεφ, ὁ ὁποῖος τήν θεωρεῖ ὡς μία ἀπό τά πολύ φιλικά του πρόσωπα τῆς παρισινῆς Διασπορᾶς, ὁ πνευματικός της π. Σέργιος Μπουλγκάκωφ, μέ τήν ἀξιοσημείωτη ἀνεξαρτησία τῆς σκέψης του τόσο στίς οἰκονομολογικές ὅσο καί στίς θεολογικές μελέτες του, καί, τέλος, ὁ μητρ. Εὐλόγιος ὁ ὁποῖος τήν στήριξε ὑλικά καί πνευματικά. 

Εἶναι εὐρύτερα παραδεκτό ὅτι συνολικά ἡ ζωή της διακρινόταν ἀπό ὁρισμένη γενναιότητα καί ἐν τέλει ἀντισυμβατικότητα: Ἐκινεῖτο μεταξύ τῶν λογοτεχνικῶν κύκλων, παντρεύτηκε καί χώρισε δύο φορές, ἀπέκτησε καί ἔχασε για διαφόρους λόγους τρία παιδιά, διετέλεσε δήμαρχος τήν ἐποχή μετά τήν Ἐπανάσταση τοῦ 1917 [Βλ. σχετικά Юрий Данилов (=Е. Ю. Скобцова), «Как я была городским головой» [«Ὅταν ἤμουν δήμαρχος»], Воля России № 4, σσ. 63-80 και № 5, 1925, σσ. 68-88], ἀσχολήθηκε μέ τό δοκίμιο καί ἰδιαίτερα τό φιλοσοφικό, καί, τέλος, ἔλαβε τό μοναχικό σχῆμα. 

Πέρα ἀπό τά ἀναφερθέντα, στό Παρίσι, ἐπέδειξε μιά μοναδική προσφορά στόν Ἄνθρωπο, τόν ἀλλοεθνῆ, τόν ἄνεργο, τόν πεινασμένο, τόν ψυχιατρικά βασανισμένο. Στό πλαίσιο αὐτό, γράφει ἡ ἴδια ὅτι «θά πρέπει νά ψάχνω ποῦ νά καταθέσω τά δῶρα πού ὁ Θεός μοῦ ἐμπιστεύτηκε γιά νά τά δώσω».

Αὐτή ἡ ἀντισυμβατικότητα προκαλοῦσε, ἴσως νά προκαλεῖ ἀκόμα, τήν ἀντίδραση τῶν συντηρητικῶν κύκλων τῆς Ρωσικῆς Ἐκκλησίας. Ἔχει παρατηρηθεῖ σχετικά ὅτι «πολλοί ἦταν ἐκεῖνοι πού ἐνοχλήθηκαν ἀπό τό γεγονός ὅτι ἡ Μητέρα Μαρία ἀπέρριπτε τίς συμβάσεις τίς ὁποῖες ἐκεῖνοι ἁπλοϊκά ταύτιζαν μέ τήν παράδοση. Δέν ἦταν μοναχή; Πῶς μποροῦσε, λοιπόν, κανείς νά ἐξηγήσει τήν λειτουργική της ζωή; Τήν οἰκειότητά της μέ τόν ὑπόκοσμο; Τήν κατάσταση τοῦ ράσου της; Τό ὅτι κάπνιζε (καί μάλιστα δημοσίως); Τόν αὐθαίρετο τρόπο μέ τόν ὁποῖο ἀντιμετώπιζε τίς νηστεῖες; Ὄχι μόνο ἀδιαφοροῦσε ἐντελῶς γιά τούς κανόνες, ἀλλά δέν κρατοῦσε οὔτε κἄν τά προσχήματα» (π. Σ. Χάκελ, Ἡ ἁγία Μαρία τῶν Παρισίων. Μαρία Σκομπτσόβα-Ἡ ζωή της, Ἐκδόσεις Ἀκρίτας, σ. 129).

Ἀλλά, σέ κάθε περίπτωση, ἡ ἀντισυμβατικότητα τῆς Μητέρας Μαρίας πού ἐκδηλωνόταν ὡς ἀγάπη, ἀλληλεγγύη, προσφορά στούς ἀναγκεμένους ἀδελφούς, εἶχε μία εὐαγγελική ἀφετηρία. Γράφει ἀκριβῶς ἡ ἴδια: «Στήν [Ἔσχατη] Κρίση δέν θά ἐρωτηθῶ ἄν ἐκπλήρωσα τίς ἀσκητικές μου προσπάθειες μέ ἐπιτυχία ἤ πόσες μετάνοιες καί κομποσκίνια ἔκανα, ἀλλά θά ἐρωτηθῶ ἄν τάϊσα τούς πεινασμένους, ἄν ἔντυσα τούς γυμνούς, ἄν ἐπισκέφθηκα τούς ἀρρώστους καί τούς φυλακισμένους». Καί ἐν τούτοις, αὐτό δέν μποροῦσε νά γίνει ἀπολύτως κατανοητό στόν τυπικό χριστιανισμό. 

Στό ἴδιο πλαίσιο αὐτῆς τῆς γενναιότητας, κινήθηκε τό τέλος της, ὁ ἑκούσιος ἀλλά σέ κάθε περίπτωση βίαιος θάνατός της. Ὅπως φαίνεται ἀπό τίς σχετικές μαρτυρίες, δέν ἐπελέγη ἀπό τούς ναζιστές ὥστε νά ἐκτελεστεῖ, ἀλλά ἐπέλεξε ἡ ἴδια νά ἀντικαταστήσει τήν ἐπιλεγεῖσα πρός ἐκτέλεση συγκρατούμενή της.

Με την Άννα Αχμάτοβα, 1912