Η Παλαιστινιακή ποίηση από τον Μαχμούντ Νταρουίς στο Σήμερα

Την Παρασκευή 12 Σεπτεμβρίου 2025 οι Eκδόσεις ειρήνη - Irini Publications πραγματοποίησαν μια ξεχωριστή εκδήλωση-βιβλιοπαρουσίαση με θέμα: "Παλαιστινιακή ποίηση: Από τον Μαχμούντ Νταρουίς στο Σήμερα", στο Φεστιβάλ Βιβλίου στο πεδίον του Άρεως. 

Με αφετηρία 4 βιβλία των Eκδόσεων ειρήνη με Παλαιστίνιους ποιητές, αλλά και την έκδοση του Μαχμούντ Νταρουίς από τις εκδόσεις Μασάρ (υπεύθυνος: Roni Bou Saba), στην εκδήλωση αναδείχθηκαν σημαντικές πτυχές του πλούτου της Παλαιστινιακής ποίησης. 

Μίλησαν οι μεταφραστές: οι Roni Bou Saba, Τζένη Καραβίτη, Χρήστος Κούκης και ο Ahmad Hassan, Γραμματέας της Παλαιστινιακής παροικίας. 

Παραθέτουμε, στη συνέχεια, την ομιλία του φιλολόγου, θεολόγου, μεταφραστή και διδασκάλου της Αραβικής γλώσσας Roni Bou Saba. 

Η παλαιστινιακή ποίηση από τον Μαχμούντ Νταρουίς στο σήμερα 

Η συζήτηση για την ποίηση και η γνωριμία με διαφορετικές ποιητικές γραφές είναι πάντα σημαντική αφορμή για συνάντηση και διάλογο. Όταν δε το επίκεντρο είναι η παλαιστινιακή ποίηση, τότε γίνεται και μια πράξη συμβολικής αλληλεγγύης με τον παλαιστινιακό λαό ο οποίος έχει καταφύγει στην ποίηση για να στείλει το μήνυμά του στα πέρατα της οικουμένης. 

Θα ήθελα για αρχή να διασαφηνίσουμε τους όρους. Τι εννοούμε χαρακτηρίζοντας την ποίηση ως παλαιστινιακή; Η Παλαιστίνη είναι ένα αραβικό κράτος του οποίου η γλώσσα είναι τα αραβικά. Εν ολίγοις η παλαιστινιακή ποίηση είναι αναπόσπαστο κομμάτι της αραβικής ποίησης. Το τονίζω αυτό για να μην εισχωρήσουν στην αραβική ποίηση τα τεχνητά σύνορα που δημιούργησαν στον χάρτη του αραβικού κόσμου οι ξένες δυνάμεις μετά τη διάλυση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Υπάρχει παλαιστινιακή ποίηση από τότε που υπάρχει μια διαμορφωμένη παλαιστινιακή εθνική ταυτότητα, η οποία εν προκειμένω ανάγεται στα μέσα του δεκάτου ενάτου αιώνα, παρά την ιστορικότητα του γεωγραφικού όρου Παλαιστίνη. 

Στα τέλη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι αραβόφωνοι πολίτες της αυτοκρατορίας, προσδιόριζαν τον εαυτό τους πρώτα γλωσσικά, δηλαδή Άραβες, και μετά γεωγραφικά, Σύροι, Αιγύπτιοι, κλπ. Μ’ αυτό το σκεπτικό αυτοδιάθεσης προσχώρησαν στις διαπραγματεύσεις με την Βρετανία εναντίον των Οθωμανών στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, συγκεκριμένα το 1917, και έπειτα στη Συνδιάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων το 1919 με επικεφαλής τον βασιλιά Φάισαλ Μπιν αλ-Χουσάιν, στις δύο περιπτώσεις. Οι Άγγλοι και οι Γάλλοι προφανώς μετά την διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας δεν ήταν πρόθυμοι να δεχτούν μια νέα οντότητα με τεράστια γεωγραφική έκταση που να περιορίσει την ιμπεριαλιστική ηγεμονία τους στον κόσμο. Έτσι διαμέλισαν τις πρώην οθωμανικές αραβικές περιοχές δημιουργώντας νέα μικρά κράτη με ιστορικές και γεωγραφικές ονομασίες που να επιτρέψουν την χειραγώγηση των πληθυσμών προς την υιοθέτηση δήθεν ιστορικών και γεωγραφικών ταυτοτήτων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο υποχώρησε η αραβική ταυτότητα και ο συνεκτικός δεσμός του αραβισμού και ήρθαν στο προσκήνιο οι άλλοι προσδιορισμοί. Αυτή η πολιτική διαίρεση του αραβικού κόσμου δεν μπόρεσε να πλήξει την ποίηση και γενικά την λογοτεχνία ευτυχώς και συνεχίζουμε να μιλάμε για μια αραβική ποίηση λαμβάνοντας υπόψη προφανώς, συν τοις άλλοις, και την τοπική προέλευσή της. 

Η ίδια η παλαιστινιακή ποίηση δεν διεκδικεί μια ξεχωριστή ταυτότητα έξω από το πλαίσιο της αραβικής γλώσσας. Αναμφίβολα, έχει δικά της ξεχωριστά χαρακτηριστικά, τόσο στις θεματικές όσο και στους τρόπους έκφρασης. Αυτό εξηγεί πώς ένας ποιητής όπως ο Μαχμούντ Νταρουίς ο οποίος γεννήθηκε το 1941 και ένας άλλος ποιητής ο Ναζουάν Νταρουίς γεννημένος το 1978, γράφουν με έντονες αναφορές στον αραβικό πολιτισμό και δη την αραβική ποίηση. Σε αυτό το πλαίσιο επίσης διαβάζεται το ποίημα του Μαχμούντ Νταρουίς, “Είμαι ο Ιωσήφ, πατέρα”, στο οποίο αναφέρεται στον φθόνο των Αράβων προς τους Παλαιστίνιους όπως τα αδέρφια του βιβλικού Ιωσήφ τον πούλησαν υποκινούμενοι από τον φθόνο. Σε δύο ποιήματά τους, με ρητή αναφορά στην ταυτότητα, οι δύο Νταρουίς προτάσσουν τον αραβισμό. «Γράψε. Είμαι Άραβας», θα πει ο Μαχμούντ στο ποίημα «Ταυτότητα». Με την σειρά του ο Ναζουάν, στο ποίημα «Δελτίο ταυτότητας» , ξεδιπλώνει όσα οφείλει να κάνει κάποιος Άραβας για να αξιωθεί την αραβοσύνη και να λέγεται Άραβας. Ο συντοπίτης και φίλος του Μαχμούντ Νταρουίς, ποιητής Σαμίχ αλ-κάσεμ, θα πει «στην καρδιά μου πάλλεται/ η αραβοσύνη». 

Η παλαιστινιακή ποίηση έχει ένα άλλο πολύ ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, σύμφωνα με τον Αμπντ αλ-Λατίφ αλ-Λάαμπι, το οποίο αναφέρω για να το έχουμε κατά νου ως ντροπή της ανθρωπότητας. Είναι μια ποίηση που γράφεται υπό καθεστώς κατοχής, απαρτχάιντ, στην εξορία, σε υπαίθρια «φυλακή», και εν μέσω πολέμων και προπαντός γενοκτονίας_ θα προσθέσω δυστυχώς. Δεν υπάρχει σχεδόν κανένας Παλαιστίνιος ποιητής που δεν έχει φυλακιστεί από το σιωνιστικό καθεστώς. Όσοι δεν έχουν φυλακιστεί σε κελί έχουν υποστεί άλλου είδους φυλακή, όπως οι ποιητές της Γάζας. Πολλοί δε εξ αυτών έχουν βιώσει την εξορία και την ξενιτιά. «Η γιαγιά μου έλεγε συνέχεια / [...] τους γεννήσαμε / σε ένα μικρό χωράφι / και πέθαναν / σε ολάκερη τη γη» όπως γράφει η Ζουμάνα Μουσταφά. 

Η Παλαιστίνη είναι διαμελισμένη, το μεγαλύτερο μέρος βρίσκεται υπό κατοχή και το υπόλοιπο χωρίζεται σε διάφορες ασύνδετες μεταξύ τους περιοχές και ζώνες. Εδώ έγκειται η δύναμη αυτής της ποίησης, ενώνει την διαμελισμένη γεωγραφία της Παλαιστίνης. Τι και αν έχει γεννηθεί ο Σαμίχ αλ-Κάσεμ στην κατεχόμενη Χάιφα ή η Φιντά Αμπου Μάριαμ στην αποκλεισμένη Γάζα, στην ποίησή τους συνενώνονται τα κομμάτια της Παλαιστίνης. 

Η παλαιστινιακή ποίηση, έρρεε από τους καλάμους σπουδαίων ποιητών, οι κορυφαίοι του αραβικού κόσμου τολμώ να πω, εκ των οποίων ο πιο σημαντικός είναι αναμφίβολα ο Μαχμούντ Νταρουίς. Σαφώς, χρονολογικά προηγούνται άλλοι μεγάλοι ποιητές. Για να μην πάω μακριά, μπορώ να αναφέρω τον Ταουφίκ Ζαγιάντ που συμπεριλαμβάνεται και αυτός μαζί με τον Σαμίχ και τον Μαχμούντ στην Ανθολογία Παλαιστινιακής ποίησης των εκδόσεων Ειρήνη . Ωστόσο ο Μαχμούντ Νταρουίς είχε μια πιο πλούσια ποιητική πορεία, κατά την οποία πειραματίστηκε με διάφορες φόρμες και αισθητικές αναζητήσεις. Η ποιητική του πορεία μαρτυρεί έναν λόγο που συνεχώς αποκρυσταλλώνεται και συμπυκνώνεται. Ο ίδιος δηλώνει σε τηλεοπτική συνέντευξη ότι είχε μεγαλύτερη έγνοια για την αισθητική ενώ ο Ταουφίκ Ζαγιάντ πίστευε ότι η ποίηση είναι πιο επιδραστική αν είναι άμεση. 

Με τον διαρκή πειραματισμό με την αισθητική, οδήγησε ο Μαχμούντ την ποίηση σε υψηλά επίπεδα, καλώντας ή και προκαλώντας τους μεταγενέστερους ποιητές σε μια υπέρβαση. Η νεότερη γενιά ποιητών θέλοντας ή μη έρχεται αντιμέτωπη με ένα αναγνωστικό κοινό που έχει ζωντανό το παράδειγμα του Μαχμούντ Νταρουίς (πέθανε το 2008). Από την άλλη αυτή η γενιά των '80 ή των '90 είναι η γενιά της προδοσίας. Η αραβο-ισραηλινή σύγκρουση άρχισε να παρουσιάζεται ως παλαιστινιακό ζήτημα, και το χειρότερο όλων ότι ακόμα και η γενοκτονία στη Γάζα παρουσιάζεται ως σύγκρουση μεταξύ Χαμάς και Ισραήλ. Τα μεγάλα παναραβικά όνειρα υποχώρησαν αφήνοντας στη θέση τους την απογοήτευση και το αίσθημα προδοσίας. «Τι θα κάνουμε με τους δρόμους / αφού χάθηκε ο προσανατολισμός» γράφει η Μάγια Αμπου αλ-Χαγιάτ . Ο αγώνας για την απελευθέρωση της Παλαιστίνης γίνεται ένας σταυρός που κουβαλούν οι Παλαιστίνιοι χωρίς Κυρηναίους και Μαγδαληνές. Ένα μεγάλο όνειρο που εντέλει αντί να πραγματοποιηθεί άμεσα, θα υλοποιηθεί σιγά σιγά, η ελευθερία θα κερδηθεί βήμα βήμα. “Η χώρα που συρρικνώθηκε σαν καλοκαιρινό σύννεφο / σύντομα θα σκορπιστεί / αφήνοντας μικρούς λεκέδες στον χάρτη!” γράφει ο Ανας αλ-άιλα. 

Έτσι η νέα γενιά πορεύεται με το προσωπικό όνειρο του καθενός, με τον τρόπο που διαχειρίζεται την απογοήτευση και την προδοσία του κόσμου. Τα ποιήματα είναι σε πρώτο πρόσωπο του ενικού. Το άτομο έρχεται στο προσκήνιο, με όλο του το είναι, αφού το συλλογικό πρόσωπο δεν έβγαλε κάπου. “Τώρα, / είμαι μια γυναίκα που περπατάει μόνη / σε πεδίο θραυσμάτων / κουβαλώντας τον φόβο της / σαν βαριά βαλίτσα, / και δεν σωριάζεται. / Ξέρω τον θάνατο / όπως ξέρω το πρόσωπο μου στον καθρέφτη / όταν με πνίγει η επιβίωση” ομολογεί η Φιντάα. 

Η ποιητική πρόταση της νέας γενιάς είναι άκρως λυρική. Ήδη ο Μαχμούντ Νταρουίς την έχει αποσύρει από τις μεγάλες συγκεντρώσεις και συλλαλητήρια μετατρέποντας την σε ατομικό κατανυκτικό ψίθυρο. Η παρακαταθήκη της στρέφεται γύρω από την καταγραφή στιγμών με απλά λόγια μακριά από τις πομπώδεις τοποθετήσεις. Η γραφή των ποιητών της δεν εκπροσωπεί ρητά κανέναν άλλον. Πίσω από τις λέξεις δεν κρύβονται μεγάλα σχέδια για την επόμενη μέρα. Η ποίηση αρκείται στο να αποτελέσει μια στιγμή ζωής απέναντι στα όπλα και τα μέσα της καταπίεσης και δολοφονίας. 

Η παλαιστινιακή ποίηση κοντά έναν αιώνα τώρα, από την Αγγλική κατοχή της Παλαιστίνης (αποικιοκρατία) έως σήμερα, μπορεί να θεωρηθεί ύμνος στη ζωή, πράξη αντίστασης στον αφανισμό και τη λήθη. Η παλαιστινιακή ποίηση από την στιγμή που μεταφράζεται και τη διαβάζουμε έπαψε να είναι παλαιστινιακή παρά μόνο ως προς την προέλευση. Ανήκει σε όλους μας πλέον, καλεί όλους μας να την λάβουμε ως «κώδικα ζωής» και να πορευτούμε αναλόγως.