ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ ΚΑΙ ΜΙΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 

"Πιστεύω στις ποιητικές ανθολογίες"

Μάνος Χατζιδάκις

Τα Παιδικά Τραγούδια είναι μια σειρά τραγουδιών τα οποία συνέθεσε ο Μίκης Θεοδωράκης στην εφηβική και νεανική του ηλικία. Ο Μίκης Θεοδωράκης κάνει τα πρώτα συνθετικά του βήματα στην Πάτρα, το 1937, σε ηλικία μόλις 12 χρονών, γράφοντας «Ρομάντζες» για φυσαρμόνικα και τα πρώτα του τραγούδια. 

Απ’ το 1938, στον Πύργο, αρχίζει να γράφει διάφορες μελωδίες για βιολί, για βιολί και πιάνο, ντουέτα για δυο βιολιά και επίσης, πολλά τραγούδια. Το πρώτο τραγούδι του είναι «Το καραβάκι», το οποίο έγραψε στην Πάτρα το 1937. Εννιά τραγούδια γράφτηκαν στον Πύργο τα χρόνια 1938 και 1939, δεκατρία στην Τρίπολη απ’ το 1940 μέχρι το 1943, και τα υπόλοιπα στην Αθήνα απ’ το 1944 και ύστερα, όταν ο συνθέτης εγκαθίσταται οριστικά στην πρωτεύουσα. 

Στα χρόνια του «Πύργου», 1938 και 1939, ο Θεοδωράκης αρχίζει να μελοποιεί ποιήματα από το «Αναγνωστικό» του σχολείου του και τα βιβλία του πατέρα του. Έτσι δημιουργεί την δική του εφηβική «Μουσική Ποιητική» και μελοποιεί τους σπουδαίους ποιητές του καιρού του: Δ. Σολωμός, Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, Κ. Παλαμάς, Γ. Δροσίνης, Λ. Μαβίλης, Κ. Χατζόπουλος, Α, Βλάχος κ.α. Αυτή ήταν η απαρχή της ζωτικής σημασίας σχέσης του Μ. Θεοδωράκη με την ποίηση, μια σχέση που καθόρισε το όλο έργο του. 

Ο ίδιος ο Θεοδωράκης στον πρόλογο της έκδοσης των Παιδικών Τραγουδιών σημειώνει μεταξύ άλλων: «Ήταν ένας τρόπος ζωής, που μου έγινε βίωμα και συνήθεια, να ζω με την ομορφιά της ποίησης και της μουσικής, που με θωράκισε και με προφύλαξε να περάσω ακέραιος τη μεγάλη δοκιμασία, που κράτησε μια ολόκληρη ζωή». 

Δεκαεπτά χρόνια μετά την πρώτη απόπειρα μελοποίησης του έφηβου Μ. Θεοδωράκη, στις 14 Νοεμβρίου 1954, ο μαθητής της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, στην Τουρκία, Δημήτριος Αρχοντώνης, εγκαινιάζει ένα νέο τετράδιο. Το περιεχόμενό του δεν έχει σχέση με τα μαθήματα του ωρολογίου προγράμματος. Το τιτλοφορεί ο ίδιος «Ποιήματα». Πρόκειται για μια προσωπική ποιητική ανθολογία. Ο νεαρός μαθητής αρέσκεται στην ανάγνωση λογοτεχνικών και ποιητικών κειμένων. Καθώς την εποχή εκείνη δεν υπάρχουν τα σημερινά μέσα, καταφεύγει στην αντιγραφή από «Αναγνωστικά» ή άλλα διαθέσιμα βιβλία. Αντιγράφει, λοιπόν τα ποιήματα που τον εκφράζουν ή τον εντυπωσιάζουν, κι έτσι καταρτίζεται μία ανθολογία, η οποία περιλαμβάνει, από το 1954 ως το 1970, 79 ποιήματα από 35 ποιητές, 32 Έλληνες και 3 ξένους. Μάλιστα, η συγκρότηση της ανθολογίας από τον νεαρό Δημήτριο Αρχοντώνη εξελίχθηκε σε διευρυμένη ενασχόληση συμμαθητών και φίλων του στη Σχολή, όσοι συμμερίστηκαν την ποιητική του περιπλάνηση. Γι’ αυτό στις σελίδες της ανθολογίας, εκτός από αντιγραφές ποιημάτων που οφείλονται στον ίδιο, συναντούμε και άλλες που έκαμαν τέσσερις συμμαθητές του και δύο καθηγητές της Σχολής φιλόλογοι. Αξίζει να αναφερθεί ότι η συγκρότηση της ανθολογίας ξεκίνησε όταν ο Δημήτριος Αρχοντώνης ήταν μαθητής Γυμνασίου (1954), και κράτησε ως τον Μάρτιο του 1970, τελευταία αντιγραφή, όταν στο μεταξύ ο κάτοχός της ήταν βοηθός του Σχολάρχου της Σχολής. 

Οι ποιητές που ανθολογούνται είναι κυρίως αυτοί που μεσουράνησαν στο λογοτεχνικό στερέωμα της Ελλάδας στο τέλος του 19ου αι. και μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ου: Ανάμεσά τους οι: Γ. Δροσίνης, Κ. Κρυστάλλης, Κ. Ουράνης, Ι. Πολέμης, Ζ. Παπαντωνίου, Λ. Μαβίλης, Γ. Βερίτης, Π. Νιρβάνας, Α. Βαλαωρίτης, Α. Εφταλιώτης, Μ. Μαλακάσης, Στ. Μπολέτσης, Ι. Γρυπάρης, Α. Σημηριώτης, Γ. Σουρής, Ν. Λαπαθιώτης, Α. Παπαδιαμάντης και οι ξένοι A. Lamartine, P. Verlaine και R. Kipling. Ανθολογούνται και οι δύο μεγάλοι ποιητές μας: ο Κωστής Παλαμάς (8 ποιήματα) και ο Κωνσταντίνος Καβάφης (6). Ο νεαρός μαθητής ζει εκτός του ελλαδικού χώρου. Με το βλέμμα, όμως, πάντα στραμμένο στην Ελλάδα, ανθολογεί Παλαμά, που εκείνη την εποχή αναδεικνύεται «εθνικός» ποιητής, αλλά και Καβάφη, που είναι ο ποιητής του μείζονος Ελληνισμού, με καταγωγή, μάλιστα, από την Κωνσταντινούπολη. 

Ο κατά κόσμον Δημήτριος Αρχοντώνης, δεν είναι άλλος από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο και η ποιητική του ανθολογία εκδόθηκε από τον Σύνδεσμο των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών, αλλά μεταφράστηκε και στα τουρκικά και εκδόθηκε δίγλωσση από την Κοινότητα Νεοχωρίου Κωνσταντινουπόλεως. 

Ο μακαριστός λόγιος και ποιητής Μητροπολίτης του Οικουμενικού Θρόνου Πέργης Ευάγγελος, κατανόησε από νωρίς την αξία αυτής της ποιητικής ανθολογίας, γι’ αυτό κι έγραψε ποιητικά: 

"Κι όλο τον κύτταζα τον Πατριάρχη, βλέποντας να ραγίζει πάνω «στ’ αρχαία μονοπάτια». Κι ήταν σα να τον είχα μπροστά μου, την ώρα που παιδί αντέγραφε τον Παλαμά στο «Τετράδιο της νειότης» του. Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος δεν είναι ποιητής. Είναι εραστής της ποίησης. Και της δημιουργίας του κόσμου, που θέλει πάντα να την αισθάνεται και να τη χαίρεται. Όμως, η συγκομιδή των στίχων του «τετραδίου» του μας τον εικονίζει και σαν ευχάριστο εκφραστή και εφαρμοστή τους. Πολλοί από τους στίχους του Μαβίλη και του Πορφύρα και του Δροσίνη ή του Πολέμη, του Παλαμά και του Παπαντωνίου και τόσων άλλων που πληρώνουν τις εβδομηντατρείς σελίδες του, τους βλέπουμε να απαγγέλλονται σήμερα «βιωματικά» από τον ίδιο. Μέσ’ από την εύλαλη μαρτυρία της επίγνωσης των καιρών και του χρέους, που δεν θέλουν «κρυμμένο το τάλαντο σε χέρσας γης τα βάθη» (Πολέμης). Μα να «δίνει φως από τη φλόγα του» (Δροσίνης). Από τη λάμψη του θεσμού και των αιώνων".

Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος και Μίκης Θεοδωράκης ως έφηβοι δημιουργούν ποιητικές ανθολογίες, με τον Θεοδωράκη να μελοποιεί με ενθουσιασμό! Ανθολογούν, ως εκ τούτου, κοινούς ποιητές, αλλά και δημοφιλή ποιήματα της εποχής. Πατριάρχης και Θεοδωράκης στα Τετράδια της εποχής, ανθολογούν από κοινού, χωρίς καν να γνωρίζει ο ένας τον άλλον, με την ίδια όμως ποιητική ευαισθησία, τα ακόλουθα ποιήματα: 

Γεώργιος Δροσίνης 

Εσπερινός 

Τι θέλω 

Περιλαμβάνονται στα «Παιδικά Τραγούδια». 

Λορέντζος Μαβίλης 

Λήθη 

Στον κύκλο «Έρως και Θάνατος» (Τέσσερα τραγούδια για την Μυρτώ) 

Κ.Π. Καβάφης 

Η πόλις 

Τείχη 

Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον 

Την μελοποίηση του ποιήματος «Η πόλις» ενέταξε ο Μίκης Θεοδωράκης στην 3η Συμφωνία του, μαζί με τα Εγκώμια της Μ. Παρασκευής και ένα ποίημα του Δ. Σολωμού. 

Οι ιδιαίτερες αποδόσεις των ποιημάτων «Τείχη» και «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον», είναι η πρώτη απόπειρά του (1952-53) και εδώ έχουμε απαγγελίες με ενόργανο σύνολο, όχι μελοποιήσεις, καθώς θεωρούσε τον Καβαφικό λόγο ιδιόμορφο και ερμητικό. 

Κασσιανή

Ο Θεοδωράκης μελοποιεί πολυφωνικά το πρωτότυπο κείμενο του ύμνου, ενώ ο Πατριάρχης ανθολογεί την ελεύθερη απόδοση του Κωστή Παλαμά. 

Λαμαρτίνος (Alphonse de Lamartine, 1790-1869) 

Η λίμνη 

Ο Θεοδωράκης μελοποίησε την μετάφραση του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη (Τρίπολη, 2 Οκτωβρίου 1942), ενώ ο Πατριάρχης ανθολόγησε την απόδοση του Γ. Σημηριώτη.

   

Οικουμενικός Πατριάρχης και Μίκης Θεοδωράκης «συναντήθηκαν» πολλά χρόνια μετά την συγκρότηση των Ανθολόγιών τους – χωρίς πάντα να γνωρίζουν την ποιητική τους …συνύπαρξη. 

Στο πλαίσιο των εορτασμών της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης που ήταν η Κωνσταντινούπολη το 2010, η Λαϊκή Ορχήστρα «Μίκης Θεοδωράκης», για πρώτη φορά από την ίδρυσή της, έδωσε συναυλία στηv Πόλη με τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη. 

Την Πρωτομαγιά 2010, στο Lütfi Kırdar, αίθουσα “Anadolu”, υπό την αιγίδα του Οικουμενικού Πατριαρχείου, η Λαϊκή Ορχήστρα «Μίκης Θεοδωράκης» με την Νένα Βενετσάνου, τον Δώρο Δημοσθένους και την Μαρία Βλάχου, ερμήνευσαν λυρικά τραγούδια από κύκλους τραγουδιών του συνθέτη που συνεπήραν το κοινό της Πόλης. 

Ο Μίκης Θεοδωράκης απέστειλε για εκείνη την συναυλία το ακόλουθο μήνυμα, το οποίο δημοσιεύουμε στα ελληνικά και τουρκικά. Η έκκληση του Μίκη Θεοδωράκη για έμπρακτο σεβασμό στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο, δηλώνει την απόλυτη συνείδηση του συνθέτη σε σχέση με τα ουσιώδη του Γένους. 

Παναγιώτατε, 

Κυρίες και Κύριοι, 

Με την ευκαιρία της συναυλίας με έργα μου στην Κωνσταντινούπολη θα ήθελα να υποβάλω τα σέβη μου με τη βαθύτερη εκτίμησή μου και αγάπη μου προς τον Παναγιώτατο Πατριάρχη Βαρθολομαίο και να του ευχηθώ υγεία και δύναμη στο δύσκολο έργο του. Θα ήθελα, ακόμα, αφού ευχαριστήσω τους οργανωτές της σημερινής εκδήλωσης, Πόλις 2010 και Λυσιστράτη, να στείλω ένα μήνυμα αγάπης και φιλίας στους φίλους μας Τούρκους, και ιδιαίτερα σ’εκείνους που πιστεύουν, όπως εγώ, στην ιστορική ανάγκη για την επίτευξη μιάς ισχυρής και μόνιμης φιλίας και συνεργασίας ανάμεσα στους δύο λαούς μας. Ένας από τους ακρογωνιαίους λίθους για το χτίσιμο αυτής της φιλίας είναι ο αμοιβαίος σεβασμός των μεγάλων αξιών του κάθε λαού, όπως είναι η πίστη στις εθνικές, ιστορικές, πολιτιστικές και θρησκευτικές του αξίες. Για εμάς, τους Έλληνες, η Ορθοδοξία αποτελεί μιά κορυφαία μορφή και λειτουργία της εθνικής μας συνείδησης, τόσο πολύτιμης και ισχυρής, όσο η ίδια μας η Πατρίδα. Και γι’αυτό ας μου επιτραπεί να απευθύνω έκκληση ιδιαίτερα προς την Τουρκική Κυβέρνηση να λάβει σοβαρά υπ’όψη της αυτό το γεγονός, εάν πράγματι θέλει να προχωρήσουμε σοβαρά και οριστικά στην επίλυση των διαφορών μας, ξεκινώντας από τον έμπρακτο σεβασμό προς το Πατριαρχείο και τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο, που αποτελούν σύμβολα της Ελληνικής Ορθοδοξίας, με την οποία, όπως είπα, είναι τόσο στενά δεμένος ο ελληνικός λαός. Προχωρώντας άμεσα σ’αυτές τις συμβολικές πράξεις πρέπει να ξέρουν ότι βάζουν τα αληθινά θεμέλια για να προχωρήσουν, επιτέλους, οι χώρες μας στο επίπεδο εκείνο των σχέσεων που θα χαρίσει στους δύο λαούς μας μεγάλα υλικά οφέλη και, προπαντός, την ηθική διάσταση που θα μας κάνει όλους υπερήφανους, γιατί θα έχουμε τη δύναμη να ρίξουμε στα σκουπίδια της ιστορίας όλα τα αρνητικά που μας χωρίζουν και να αναδείξουμε τα θετικά, που θα μας βοηθήσουν να προχωρήσουμε προς ένα κοινό φωτεινό μέλλον. 

Σας ευχαριστώ! 

Çok Muhterem Patrik Hazretleri, 

Sayın Bayanlar, Baylar, 

İstanbul’da bu konserde ilk defa olarak eserlerimin icra edilmesi münasebetiyle Patrik Bartolomeos Hazretleri’ne en içten saygılarım ve en derin hürmet ve sevgilerimle birlikte, üstlendiği büyük sorumluluklarda esenlikler ile kuvvet dileklerimi sunmaktayım. 

Aynı zamanda, bugünkü güzel etkinliğin düzenleyicileri olan İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti ile Lisistrati Sivil Toplum Örgütü’ne yönelik teşekkürlerimi ifade ederken, Türk arkadaşlarımıza, özellikle iki halk arasındaki güçlü ve daimi barış ve işbirliğinin tarihi gereğine benim gibi inananlara, sevgi ile kardeşlik mesajı göndermekteyim. Böyle bir dostluğun kurulmasında herbir halkın büyük değerlerine, meselâ milli, tarihi, kültürel, dini değerlerine karşılıklı saygı temeltaş rölünü oynamaktadır. Özellikle biz Rumlar için, Ortodoksluk, kişiliğimizin çok hassas bir tezahürü, kendi vatanımız kadar kıymetli bir unsurdur. Bu nedenle de öncelikle Türk Hükümeti’ne; eğer Yunanistan ile arasındaki sorunların ciddi ve nihai bir çözüme bağlanmasını arzu ediyorsa, yukarda vurgulanmış olanları göz önünde bulundurarak Rum Patrikliği’ne ve Patrik Bartolomeos Hazretleri’ne karşı fiilen saygı sergilenmesine müsaadenizle çağrıda bulunmaktayım; zira Patriklik ve Patrik Bartolomeos Rum Ortodoksluğun sembolüdür, bu sembole de Yunan halkının bağlılığı çok sıkıdır. 

Böyle sembolik hareketlerle, ülkelerimizin ilişkilerinin çok yüksek seviyesine ulaşmasına hakiki temeller atılacaktır. Bunun sonucunda, her iki halkın faydasına bir yandan maddi refah temin edilmiş olacak, başlıca ise hepimiz manevi açıdan iftihar duyacağız. O zaman, birbirimizi ayıran menfi tüm unsurları tarihin kenarına bırakmış, bizi aydın müşterek bir geleceğe yönlendiren müspet unsurları geliştirmiş olacağız. Teşekkür ederim. 

Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος, με αφορμή τον θάνατο του κορυφαίου συνθέτη και οικουμενικού Έλληνα Μίκη Θεοδωράκη (2-9-2021), έκανε την ακόλουθη δήλωση: 

"O Μίκης Θεοδωράκης ήταν ένας κορυφαίος συνθέτης, ένας ανεπανάληπτος δημιουργός, ένας σπουδαίος άνθρωπος. Είχε τη σπάνια ικανότητα να νοηματοδοτεί τη μουσική του με έναν ξεχωριστό τρόπο, ενσωματώνοντας αριστοτεχνικά το δυναμισμό του κοινωνικού μηνύματος κάθε εποχής. Κατάφερε με το ανεκτίμητο έργο του να εκφράσει οικουμενικά ανθρωπιστικά ιδεώδη, όπως η ελευθερία, η ισότητα, η δημοκρατία, η δικαιοσύνη, η αλληλεγγύη και η ειρήνη. Για τα ιδεώδη αυτά αγωνίστηκε πάντοτε με σθένος και παρρησία, θέτοντας τον συνάνθρωπο στο επίκεντρο της ζωής του. Γι' αυτό και με τη μουσική του άγγιξε αμέτρητες καρδιές σε όλο τον κόσμο. 

Εμείς, εδώ, στην Πόλη του Κωνσταντίνου, η Ρωμηοσύνη της Πόλεως, θα τον θυμόμαστε πάντοτε για όλα αυτά, και ιδιαιτέρως για την αγάπη και τον σεβασμό του προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο, καθώς επίσης, και για την αφοσίωσή του στον σκοπό οικοδόμησης γεφυρών φιλίας και ειρηνικής συνυπάρξεως ανάμεσα στις δύο ακτές του Αιγαίου. Θα τον θυμόμαστε και θα τον τιμούμε. 

Και σας καλούμε, αγαπητοί αδελφοί, να προσευχηθούμε όλοι μαζί, εν σιωπή, ο Θεός της αγάπης να αναπαύσει την ψυχή αυτού εν σκηναίς δικαίων και να ενισχύει τους οικογενείς του. Αιωνία η μνήμη αυτού, και είμεθα βέβαιοι ότι θα είναι αιωνία μέσα από τη μοναδική μουσική παρακαταθήκη του, η οποία αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς".

_____________

Με το Καλλιτεχνικό Σύνολο ΠΟΛΥΤΡΟΠΟΝ παρουσιάσαμε από το 2004 μέχρι σήμερα "Το Τετράδιο του Πατριάρχη" στην Ελλάδα και το εξωτερικό, τραγουδώντας, φυσικά, και Μίκη Θεοδωράκη. 

Χειρόγραφο Οικουμενικού Πατριάρχου 

Χειρόγραφη παρτιτούρα του συνθέτη από το Αρχείο του στην Μουσική Βιβλιοθήκη 

Χειρόγραφο Οικουμενικού Πατριάρχου 

Η "Λήθη" του Λ. Μαβίλη στη μελοποίηση Μ. Θεοδωράκη