ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΤΗ MARIO VITTI (1926-2023)

Ο Μάριο Βίττι - Φωτογραφία: Ιδιωτική Οδός

Στα βόρεια περίχωρα της Ρώμης, στη μεσαιωνική πόλη Βιτέρμπο, έζησε τον περισσότερο χρόνο της ζωής του ο μέγας Ιταλός νεοελληνιστής Μάριο Βίττι, "ασχολούμενος με τα αγαθά της γης και των γραμμάτων". 

Εκεί και πέθανε πλήρης ημερών, σε ηλικία 97 ετών, χθες, Τρίτη 14 Φεβρουαρίου 2023. 

Ο Μάριο Βίττι γεννήθηκε από Ιταλό πατέρα και Ρωμιά μητέρα στην Κωνσταντινούπολη το 1926, και από το 1946 έζησε στην Ιταλία, όπου σταδιοδρόμησε ως καθηγητής της νεοελληνικής φιλολογίας στην ανώτατη ιταλική εκπαίδευση. Τιμήθηκε με τον τίτλο του επίτιμου διδάκτορα φιλολογίας από τα Πανεπιστήμια της Θεσσαλονίκης, του Παρισιού και της Λευκωσίας. Ερευνητής γραμματολόγος, μεταφραστής της ελληνικής λογοτεχνίας στα ιταλικά και μελετητής της ποίησης του Σεφέρη και του Ελύτη, συνέγραψε μεταξύ άλλων τα έργα Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1978, 2003), Η Γενιά του Τριάντα. Ιδεολογία και μορφή (1977) και Ιδεολογική λειτουργία της ελληνικής ηθογραφίας (1974), συμβάλλοντας στη μελέτη του μοντερνισμού, της ηθογραφίας, αλλά και στην ιστορική, δυτική προοπτική της νεοελληνικής λογοτεχνίας. 

Το 2006, για να τιμηθούν τα 80χρονα του Βίττι, εκδόθηκε από το ΜΙΕΤ ο τόμος Γραφείο με θέα, που περιέχει άρθρα και ομιλίες του κορυφαίου νεοελληνιστή, καθώς και αναλυτική εργογραφία με ένα αυτοβιογραφικό σχόλιο. Από το ΜΙΕΤ κυκλοφόρησε και το λεύκωμα της έκθεσης Mario Vitti. Γραφείο με θέα. Φωτογραφίες 1948-1981." Έτσι, το ευρύ ελληνικό κοινό γνώρισε και απόλαυσε μια άλλη, πολύ σπουδαία, πλευρά του ιστορικού της νεοελληνικής λογοτεχνίας: αυτήν του λόγιου φωτογράφου. 

Για την έκθεση Γραφείο με θέα, που διοργάνωσε το ΜΙΕΤ, και παρουσιάστηκε και στην Πάτρα το 2008, παραθέτουμε σχετικό κείμενο του φιλολόγου και επιμελητή εκδόσεων Δημήτρη Καραδήμα. 

Η σχέση της φωτογραφίας με τη λογοτεχνία είναι γνωστή. Από τη μια οι λογοτέχνες φωτογράφοι (όπως για παράδειγμα ο Σεφέρης και ο Εμπειρίκος) κι από την άλλη η λογοτεχνία που γράφεται με αφορμή μια φωτογραφία. Κι αν, όπως λένε, μια εικόνα αξίζει χίλιες λέξεις, «η εικόνα έχει ανάγκη από χίλιες λέξεις για να αναδειχθεί – ειδικά όταν πρόκειται για τη φωτογραφική εικόνα και ιδιαίτερα για τη φωτογραφία προσώπων, που βαραίνουν επάνω της ο χρόνος, το πέρασμα του χρόνου, η μνήμη, η ανάμνηση και η τελετουργική απόχρωση της πόζας», όπως έγραφε πριν χρόνια ο Ν. Μπακουνάκης με αφορμή ένα εξαιρετικό αφιέρωμα του λογοτεχνικού περιοδικού Η Λέξη στη φωτογραφία. Το φωτογραφικό πορτρέτο αποκτά επιπλέον ιστορική και καλλιτεχνική αξία, όταν αποτυπώνει μια στιγμή του βίου ενός διανοούμενου ή ενός καλλιτέχνη πριν από τριάντα, σαράντα ή πενήντα χρόνια. Κι όταν το πορτρέτο αυτό προέρχεται από τον φακό ενός κορυφαίου φιλολόγου, που μάλιστα συνδεόταν με προσωπική φιλία με το εικονιζόμενο πρόσωπο, τότε κάνουμε λόγο για ένα σπάνιο ιστορικό ντοκουμέντο και αναμένουμε ένα εξίσου μοναδικό αισθητικό αποτέλεσμα. Με την ακριβή αυτή αίσθηση βγαίνει από τις φιλόξενες αίθουσες του Πολιτιστικού Κέντρου Πατρών του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης ο επισκέπτης της έκθεσης Mario Vitti. Γραφείο με θέα. Φωτογραφίες 1948-1981. Το πολύτιμο φωτογραφικό αρχείο του Μάριο Βίττι, μετά την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, παρουσιάζεται από τις 19 Δεκεμβρίου 2007 και μέχρι τις 31 Ιανουαρίου 2008 στην Πάτρα, στο διώροφο αρχοντικό μέγαρο Θωμοπούλου, στην πλατεία Γεωργίου Α΄ και Κορίνθου, όπου στεγάζεται σήμερα το Πολιτιστικό Κέντρο του ΜΙΕΤ. Την έκθεση σχεδίασε και επιμελήθηκε ο διευθυντής του Ιδρύματος και ποιητής Διονύσης Καψάλης, σε συνεργασία με τις Όλγα Δροσίνου, Βούλα Λιβάνη, Ιωάννα Μαντζαβίνου και, για την Πάτρα, Αριστούλα Σταμούλη.

Μέσα από τις 216 φωτογραφίες της έκθεσης ο Μάριο Βίττι, ένας από τους επιφανέστερους ιστορικούς της νεοελληνικής λογοτεχνίας, μας αποκαλύπτει πως εκτός από τη λογοτεχνία, το άλλο του πάθος είναι η φωτογραφία. Ένα πάθος που χρονολογείται ήδη από την ηλικία των οκτώ χρόνων, όταν του χάρισαν μια φωτογραφική μηχανή. Η μηχανή έγινε στα χέρια του μικρού Βίττι ένα εργαλείο, που είχε την ξεχωριστή δύναμη να ανατρέψει τις σχέσεις του με τους μεγάλους: «Από τη στιγμή που έστηνα γονείς και οικείους μπροστά στο φακό, είχα τον τρόπο και εγώ να προστάζω. Κανείς δεν ξέφευγε από το παιχνίδι», σημειώνει ο ίδιος. Διηγείται μάλιστα πως, αν δεν τον απέτρεπε ένα άγριο βλέμμα του πατέρα του, παρολίγο θα φωτογράφιζε τον εξόριστο στην Πρίγκιπο μπολσεβίκο ηγέτη Λέοντα Τρότσκι, που τους χαιρέτησε ευγενικά, βγάζοντας το ψάθινο καπέλο του. Πολύ αργότερα, στις αρχές της δεκαετίας του ’50, ο Μάριο Βίττι άρχισε να πηγαινοέρχεται από τη Ρώμη στην Αθήνα, όπου συνδέθηκε προσωπικά με τους σημαντικότερους διανοούμενους και καλλιτέχνες και μετείχε ενεργά στην πνευματική κίνηση της εποχής. Αυτός που μας έδωσε την πρώτη συστηματική μελέτη για την περίφημη γενιά του ’30 (με το ομότιτλο σύγγραμμά του) υπήρξε φίλος με τους σπουδαιότερους εκπροσώπους της: «Η παρέα που μου ταίριαζε περισσότερο ήταν οι άνθρωποι που είχαν βγει από τη γενιά του Τριάντα». Η έκθεση Γραφείο με θέα είναι ένα θαυμαστό φωτογραφικό ταξίδι στη λογοτεχνική και καλλιτεχνική Ελλάδα των δεκαετιών του ’50, του ’60 και του ’70. Οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες του Βίττι αποπνέουν το άρωμα μιας εποχής που υπήρξε ιδιαίτερα δύσκολη, αλλά εξίσου γόνιμη για τον πνευματικό βίο της χώρας. Ο φακός «συλλαμβάνει» τους διανοούμενους και καλλιτέχνες στο σπίτι τους ή σε εξωτερικούς χώρους, σε πόζες που μαρτυρούν την οικειότητα και τη φιλία που τους ένωνε με τον λόγιο φωτογράφο. «Ποτέ δεν έλειπε η κατάλληλη στιγμή για μια πόζα ή για αιφνιδιασμούς με το φακό, χωρίς ωστόσο να κόβεται η ορμή και η έξαψη της συζήτησης», μαρτυρεί ο ίδιος. Επιβεβαιώνει εξάλλου την σχεδόν «τελετουργική απόχρωση της πόζας» όταν σημειώνει: «Με τα χρόνια η χειρονομία της φωτογράφισης έγινε συνήθεια που είτε ικανοποιούσε την παρόρμηση της στιγμής είτε ερχόταν ως αντιστάθμισμα στην αμηχανία. Έπαιρνε ωστόσο το νόημα της τελετουργίας κάθε φορά που στο φακό μπροστά είχα πρόσωπα αγαπητά, και τότε από διαδικασία τεχνικής φύσεως μετατρεπόταν σε άυλο ρεύμα επικοινωνίας που έτρεφε τη φιλία». 

Τα αγαπητά αυτά πρόσωπα του Μάριο Βίττι «παρελαύνουν» με έναν μοναδικό τρόπο μέσα από τα 216 ενσταντανέ που τράβηξε ο λόγιος φωτογράφος. Ο γεννημένος στον Βόλο Ιταλός ζωγράφος Τζόρτζιο ντε Κίρικο στο σαλόνι του σπιτιού του στη Ρώμη το 1948. Ο Γιώργος Σεφέρης έξω απ’ το ξενοδοχείο «Parc» της Κωνσταντινούπολης. Ο δοκιμιογράφος και βιβλιογράφος Γιώργος Κατσίμπαλης στην Πλάκα. Ο Τζουζέππε Ουνγκαρέττι, ο κορυφαίος Ιταλός ποιητής που γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια και σχετίσθηκε με τον κύκλο του Καβάφη, στο σπίτι του στη Ρώμη. Ο πεζογράφος Στράτης Μυριβήλης στη Ρώμη το ’50. Ο Μίκης Θεοδωράκης και ο Μάνος Χατζιδάκις στη Ρώμη το 1954 με αφορμή τρεις παραστάσεις του Ελληνικού Χοροδράματος της Ραλλούς Μάνου στο Θέατρο της Όπερας – εκείνοι συμμετείχαν με τα έργα τους Ελληνική αποκριά και το Καταραμένο φίδι αντίστοιχα, ενώ ο Βίττι είχε γράψει το πρόγραμμα της παράστασης. Ο Οδυσσέας Ελύτης στο Παρίσι το 1951: «Συναντηθήκαμε στο ξενοδοχείο του, το Τριανόν, μια μέρα του Απριλίου του 1951, με μια άχνα στον ουρανό που φίλτραρε τον ήλιο. Φορούσε παπιγιόν γραβάτα. Δεν μπόρεσα να του πάρω πολλά λόγια. Μου μιλούσε αόριστα για βυζαντινή υμνογραφία – τα μόνα βιβλία που είχε πάρει μαζί του, έλεγε, ήταν αυτά. Αδύνατον να βγάλω συμπέρασμα για τα σχέδιά του. Αργότερα κατάλαβα ότι ετοιμαζόταν για το Άξιον εστί». Ο Ελύτης και ο Νίκος Γκάτσος στην οδό Πανεπιστημίου, στη διαδρομή από το Καφέ Μπραζίλιαν στο ζαχαροπλαστείο Πικαντίλι, στην Αθήνα το ’51. Ο συγγραφέας Άγγελος Βλάχος στη Ρώμη.

Ο ζωγράφος Γιάννης Μόραλης και η γυναίκα του γλύπτρια Αγλαΐα Λυμπεράκη με τον κουμπάρο τους, τον ζωγράφο Νίκο Νικολάου, στην Κηφισιά το 1952. Η πιανίστα Ντόρα Μπακοπούλου, ο ποιητής Νάνος Βαλαωρίτης. Η Μαρίκα Ανεμογιάννη και ο ζωγράφος Μίνως Αργυράκης στα Αναφιώτικα. Ο Μυριβήλης με την κόρη του ανηφορίζοντας του Φιλοπάππου το 1953. Κούλουμα στο σπίτι του ζωγράφου Σπύρου Βασιλείου. Η Αλεξάνδρα, σύζυγος του Μάριο Βίττι, τότε μνηστή του, με το κλειδί του σπιτιού της στην Ύδρα το 1953. Η συγγραφέας Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η ηθοποιός Ξένια Καλογεροπούλου στη Μύκονο το ’53. Γυρίσματα της ταινίας του Νίκου Κούνδουρου Μαγική πόλη.

Ο γλύπτης Τάκις, ο πεζογράφος Νίκος Κάσδαγλης στο παλιό καρνάγιο στη Ρόδο, κι ακόμη ο συγγραφέας Γιώργος Χειμωνάς, ο Βασίλης Βασιλικός, ο ιστορικός της νεοελληνικής γραμματείας Κ.Θ. Δημαράς: «Όταν είχα πληροφορήσει τον Δημαρά, κομπιάζοντας, ότι γράφω μια ιστορία [νεοελληνικής λογοτεχνίας], μου είχε πει σκωπτικά το εξής νόστιμο: “Αρκεί να τη γράψετε με τα δικά σας λόγια”»! Ο Γιώργος Σεφέρης πάλι, στο γραφείο του στην Αθήνα το 1967. Ο Νίκος Καρύδης των εκδόσεων «Ίκαρος», ο ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης στη Θεσσαλονίκη. Ο Άγγελος Τερζάκης, ο Ελβετός ελληνιστής Bertrand Bouvier στην Αμερική – οι δυο τους μαζί με τον Βίττι κατέλυσαν στο ίδιο ξενοδοχείο στη Ν. Υόρκη. Ακόμη ο Νικηφόρος Βρεττάκος, η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ, ο ποιητής Τάκης Σινόπουλος, ο κριτικός λογοτεχνίας Αλέξανδρος Αργυρίου. Ο Ε.Χ. Κάσδαγλης του ΜΙΕΤ, ο εκδότης Στρατής Φιλιππότης, η Νανά Καλλιανέση του «Κέδρου». Ο Αντώνης Σαμαράκης στον «Ελευθερουδάκη» το 1972. Ο Μοσχονάς στο βιβλιοπωλείο του «Ενδοχώρα». Οι νεοελληνιστές Edmund Keeley και Κίμων Φράιερ. Ο Στρατής Τσίρκας, ο Σπύρος Πλασκοβίτης, ο Αλέξανδρος Κοτζιάς. Ο εκδότης και τυπογράφος Φίλιππος Βλάχος. Ο ποιητής Μιχάλης Κατσαρός στην Αθήνα το 1974. Την ίδια χρονιά ο σκηνοθέτης Νίκος Κούνδουρος, ο Άγγελος Δεληβορριάς στο Μουσείο Μπενάκη, ο νεοελληνιστής Γ.Π. Σαββίδης. Ο ποιητής και κριτικός λογοτεχνίας Γιάννης Δάλλας. Ο Διονύσης Σαββόπουλος σε συναυλία στη Θεσσαλονίκη το 1976. Ο ποιητής και νεοελληνιστής Νάσος Βαγενάς. Ο συγγραφέας Γιώργος Μανιώτης. Σκηνές από παράσταση στο «Θέατρο Έρευνας» το 1978. Οι πεζογράφοι Μένης Κουμανταρέας, Μάρω Δούκα, Μαργαρίτα Καραπάνου το 1981.

Η «θέα από το γραφείο» του Βίττι δεν έχει χάσει τίποτε από την αρχοντική ομορφιά της. Αντιθέτως, όσο περνούν τα χρόνια, χαρίζεται όλο και πιο απλόχερα σε όποιον απ’ τους νεότερους επιθυμήσει να την ατενίσει. Η συλλογή με τα ενσταντανέ των φίλων του Μάριο Βίττι απόκειται πλέον στο ΜΙΕΤ, μετά τη δωρεά του λόγιου φωτογράφου, πολύτιμη παρακαταθήκη για εκείνους που αγαπούν τη λογοτεχνία και τη φωτογραφία.

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

Ο Οδυσσέας Ελύτης του Mario Vitti

Στο πλαίσιο της επετείου για τα 100 χρόνια από την γέννηση του Οδυσσέα Ελύτη (1911-2011), πραγματοποιήθηκε ένα τριήμερο αφιέρωμα στον ποιητή στο Ηράκλειο της Κρήτης (11-13/2011), που περιλάμβανε συμπόσιο, εκθέσεις, συναυλία, αλλά και μία φωτογραφική έκθεση με θέμα «Ο Ελύτης στο φακό του Vitti», στο φουαγιέ του δευτέρου επιπέδου του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης.

Ο Ιταλός, με καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη, σπουδαίος νεοελληνιστής Μάριος Vitti, μας έχει κληροδοτήσει και ιστορικές, πια, φωτογραφίες, καλλιτεχνών και πνευματικών ανθρώπων κυρίως της λεγομένης γενιάς του '30. 
Ο Vitti  φαίνεται πως αγάπησε ιδιαιτέρως τον Ελύτη, για τον οποίο έγραψε πολλά σημαντικά άρθρα και πραγματοποίησε πάμπολλες ομιλίες και στην Ιταλία, όπου συνέβαλε στο να γίνει γνωστή η Ελυτική ποίηση. 

Η έκθεση αντλούσε το υλικό της από το βιβλίο του Mario Vitti Γραφείο με θέα. Φωτογραφίες 1948-1981, που εκδόθηκε από το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, στο οποίο ο Vitti έχει παραχωρήσει το σχετικό υλικό. 

Στην συγκεκριμένη έκθεση παρουσιάζονται και οι έξι ασπρόμαυρες φωτογραφίες του Ελύτη, που τράβηξε ο Vitti στο Παρίσι το 1951. Είναι η χρονιά της γνωριμίας τους. Ο Vitti έχει πει για εκείνη την συνάντηση:

«Συναντηθήκαμε στο ξενοδοχείο του, το Τριανόν, μια μέρα του Απριλίου του 1951, με μια άχνα στον ουρανό που φίλτραρε τον ήλιο. Φορούσε παπιγιόν γραβάτα. Δεν μπόρεσα να του πάρω πολλά λόγια. Μου μιλούσε αόριστα για βυζαντινή υμνογραφία – τα μόνα βιβλία που είχε πάρει μαζί του, έλεγε, ήταν αυτά. Αδύνατον να βγάλω συμπέρασμα για τα σχέδιά του. Αργότερα κατάλαβα ότι ετοιμαζόταν για το Άξιον εστί».

Οι Ελυτικές φωτογραφίες του Vitti εκτέθηκαν στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης λιτά αλλά με ατμόσφαιρα.

Ο Mario Vitti συμμετείχε στις εργασίες του Συμποσίου και μίλησε με θέμα: "Γραπτά και προφορικά. Συνομιλώντας με τον Οδυσσέα Ελύτη". Παρέστη, φυσικά, και στα εγκαίνια της έκθεσης των φωτογραφιών του, τις οποίες όταν τις έπαιρνε δεν φανταζόταν, ίσως, την σημερινή απήχησή τους. 
Οι φωτογραφίες  του Ελύτη από Ρώμη και Αθήνα ήταν σε οθόνες, σε διάφορες μεριές της αίθουσας. 

Οι μακαριστοί Χριστόφορος Λιοντάκης και Μάριο Βίττι - Φωτ. Ιδιωτική Οδός 

Και μία φωτογραφία του Ελύτη από τον Vitti στα 1973, στο σπίτι του ποιητή. 

Στον πρόλογο της κριτικής μελέτης του για τον Ελύτη (εκδ. Ερμής, 2000 - πρώτη δημοσίευση 1984), ο Vitti γράφει: 

"Η πρώτη μου γνωριμία με την ποίηση του Ελύτη δεν έγινε μέσα από τις δύο πρώτες συλλογές του, εκείνα τα χρόνια εξαντλημένες από τον καιρό, αλλά χάρη στον τόμο μεταφράσεων στα γαλλικά που είχε κάνει ο Robert Levesque και που παρουσίαζε μια επιλογή, εννιά ποιήματα από τους "Προσανατολισμούς", επτά από τον "Ήλιο τον πρώτο". Το ελληνικό πρωτότυπο βρισκόταν απέναντι από την μετάφραση, κι ήταν αυτό ακριβώς που με ενδιέφερε. Λίγο αργότερα απόκτησα το "Τετράδιο Δεύτερο" με το "Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας", δεν θυμάμαι με ποιο μέσον. Φαίνεται παράδοξο βέβαια σήμερα, αλλά να έρθει στα χέρια σου το έργο του Ελύτη, ήταν αμοιβή υπομονετικών και πεισματικών αναζητήσεων."