Apostolo glorioso: Ένα σπουδαίο μοτέτο του Guillaume Du Fay για τον Άγιο Ανδρέα της Πάτρας

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 

Όταν συνεργάστηκα με τον Θάνο Μικρούτσικο για την διοργάνωση «Πάτρα – Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 2006», σε μια από τις μουσικές συζητήσεις μας του είπα για το Apostolo glorioso, δηλαδή το μοτέτο του Guillaume Du Fay (περίπου 1397-1424) για τον Άγιο Ανδρέα της Πάτρας. Με άκουσε έκπληκτος και μου ζήτησε την καλύτερη δυνατή τεκμηρίωση. 

Έτσι, βρέθηκα στην Μουσική Βιβλιοθήκη στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών να συνομιλώ με τον τότε διευθυντή της Βιβλιοθήκης, τον σπουδαίο εκείνο Christoph Stroux, ο οποίος μας έδωσε πολύτιμες πληροφορίες. 

Δυστυχώς, ο Μικρούτσικος παραιτήθηκε, η Πολιτιστική ατύχησε και το Apostolo glorioso που θα έπρεπε να είναι ο «ύμνος» της Πάτρας, έμεινε στα αζήτητα. 

Η μουσικολόγος Καίτη Ρωμανού σε μία σχετικά πρόσφατη μελέτη της μας παρουσίασε τα "βυζαντινά μοτέτα" του Guillaume Du Fay. 

Το Vasilissa ergo gaude και το Apostolo glorioso συνδέονται με την οικογένεια Malatesta. 

Ο Du Fay έγραψε το Vasilissa ergo gaude το 1420 στο Ρίμινι της Ιταλίας, όντας στην υπηρεσία της οικογένειας. Μας λέει η Καίτη Ρωμανού: «Η οικογένεια Malatesta συνδέθηκε με την Ελλάδα με έναν από τους γάμους, συχνούς τα χρόνια εκείνα, που αποσκοπώντας στην ένωση των εκκλησιών, επέβαλλαν την ένωση ορθόδοξων και καθολικών νεαρών αριστοκρατών. Το μοτέτο γράφτηκε για τον γάμο της Cleofe Malatesta με τον Θεόδωρο Β΄ Παλαιολόγο, Δεσπότη του Μορέα και αδελφό τουτελευταίου βυζαντινού αυτοκράτορα, Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου.» 

Πρέπει να σημειωθεί πως η Πάτρα ήταν υπό τους Φράγκους από το 1205. Το 1429 απελευθερώθηκε κατά την επιτυχημένη σε όλη την Πελοπόννησο εκστρατεία του Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου. 

Το Apostolo glorioso / Cum tua doctrina / Andreas Christi famulus σχετίζεται με τον αδελφό της Κλεόπης, Pandolfo Malatesta,ο οποίος έγινε επίσκοπος Πάτρας στις 10 Μαΐου του 1424 και θεωρείται πολύ πιθανό ο Du Fay να τον συνόδευσε στην Πάτρα για τις τελετές και να έγραψε εκεί το μοτέτο. Για την ενθρόνιση, λοιπόν, του τελευταίου λατίνου Αρχιεπισκόπου των Πατρών έπρεπε να γίνει μια τελετή στο ναό του Αγίου Ανδρέα στην παραλία. Ο ναός αναδεικνύεται σαφέστατα στο κείμενο, στο οποίο αναφέρεται το Άγιο Σπήλαιο και η ελιά, στην οποία, κατά την παράδοση, σταυρώθηκε ο Άγιος Ανδρέας. 

Για την χρονολόγηση του μοτέτου, ο Christoph Stroux μου είχε πει χαρακτηριστικά και τα είχα σημειώσει: «Δημιουργήθηκε σύγχυση όταν ο Heinrich Besseler σε ένα άρθρο του το 1952 συνέδεσε το μοτέτο με μια επιγραφή, στην οποία ο Pantolfo Malatesta ανακοινώνει ότι το 1426 ανακαίνισε την εκκλησία του Αγίου στην παραλία. Ο Besseler νόμιζε ότι η επιγραφή, η οποία βρισκόταν από περίπου το 1810-1943 στο κάστρο των Πατρών, προερχόταν από την εκκλησία του Αγίου Ανδρέα στην παραλία και τη χρησιμοποίησε για την χρονολόγηση του μοτέτου, Όμως, όλοι οι ιστορικοί των Πατρών συμφωνούν ότι η επιγραφή προερχόταν από άλλη εκκλησία του Αγίου Ανδρέα, η οποία υπήρχε κατά το Μεσαίωνα και έως και τον 17ο αιώνα στον λόφο, έξω από τα τείχη του κάστρου και μετά καταστράφηκε από τους Τούρκους. Πρέπει, λοιπόν, η επιγραφή, η οποία έχει χαθεί αλλά έχει εκδοθεί επανειλημμένως, να μην συνδυαστεί με το μοτέτο». 

Επομένως το Apostolo Glorioso είναι του 1424. Σε κάθε περίπτωση συνδέεται άμεσα με την Πάτρα και τον πολιούχο της. 

Το κείμενο που αναφέρεται στον Άγιο και την σύνδεσή του με την πόλη, είναι ένα ανώνυμο σονέτο. Το μοτέτο είναι πεντάφωνο, δίγλωσσο (στα ιταλικά και στα λατινικά) και ισορρυθμικό – μετά την εισαγωγή (introitus). 

Πρόκειται για ένα μικρό φωνητικό διαμάντι μόλις τρίλεπτης διάρκειας. 

Παραθέτουμε στη συνέχεια το κείμενο και την μετάφραση, την παρτιτούρα καθώς και δύο σύγχρονες ερμηνείες του έργου. Μία από αυτές είναι του συνόλου Capella Romana που διευθύνει ο πατρινής καταγωγής μουσικολόγος και καθηγητής Αλέξανδρος Λίγκας. 

Apostolo glorioso 

Cantus 1, Contratenor 1 

Apostolo glorioso, da dio electo / A evangelegiare al populo greco / La sua 

incarnacion, che v’era ceco, / Et cusi festi senza alcun suspecto, 

Et eligisti a Patrasso per tuo lecto, / Et per sepulcro questo sancto speco: / Prego te, 

preghi me retrove teco, / Per li tuoi merci, nel devin conspecto. 

Cantus 2, Contratenor 2 

Cum tua doctrina convertisti a Christo / Tuto el paese, et cum la passione et morte / Che qui portasti in croce in su lo olivo. Ma e prolasso in errore et facto tristo, / Si che rempetraglie gracia si forte / Che recognoscano a dio vero et vivo. 

Tenor 

Andreas, Christi famulus. 

Cantus 1, Contratenor 1 

Δοξασμένε απόστολε, που εξελέγης από τον Θεό / Να ευαγγελιστείς στον 

ελληνικό λαό / Την ενσάρκωσή του, που ήταν τυφλός σ’ αυτό, / Και αυτό το 

έκανες χωρίς καμία αμφιβολία, 

Και επέλεξες την Πάτρα ως κλίνη σου / Και αυτήν την ιερή σπηλιά για τάφο σου: 

/ Σε παρακαλώ να προσεύχεσαι να σε ξαναβρώ, / Με την χάρη σου στην θεία παρουσία. 

Cantus 2, Contratenor 2 

Με το δόγμα σου προσηλύτισες στον Χριστό / Όλη τη χώρα, και με το πάθος και 

με τον θάνατο / Που υπέφερες στον σταυρό στον ελαιώνα. 

Αλλά υποτροπίασε σφάλλοντας και στενοχωρήθηκε. / Είθε να λάβει χάρη τόσο 

ισχυρή, / Ώστε να αναγνωρίσουν τον αληθινό και ζώντα θεό. 

Tenor 

Ανδρέα, μαθητή του Χριστού.

Du Fay Apostolo Glorioso by Panagiotis Andriopoulos on Scribd