Η ΣΤΑΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΑΝΔΡΕΑ ΑΝΑΠΟΔΑ ΚΑΙ ΣΤΑΥΡΟΣΧΗΜΑ ΣΕ ΕΡΓΑ ΤΟΥ 16ου ΑΙΩΝΑ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 

Σε μία φορητή εικόνα του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών αποδίδεται η σκηνή του μαρτυρικού θανάτου του Αγίου Αποστόλου Ανδρέα, που σταυρώθηκε ανάποδα, με το κεφάλι προς τα κάτω. Μια μεταβυζαντινή εικόνα του β΄μισού του 16ου αι., έργο του Μιχαήλ Δαμασκηνού, ενός από τους σημαντικότερους Κρητικούς ζωγράφους. 

Ο ζωγράφος «αφηγείται» το επεισόδιο της Σταύρωσης του Αγίου Ανδρέα με τρόπο που θυμίζει την βενετσιάνικη τέχνη της εποχής του. Υπάρχουν όμως στην εικόνα και στοιχεία της βυζαντινής τέχνης. Το έργο απεικονίζει μεταξύ δύο ελιών κατά τον άξονα της εικόνας μπηγμένο στο έδαφος και στημένο ανάποδα τον σταυρό, όπου κρέμεται με το κεφάλι κάτω ο πρωτόκλητος Ανδρέας, δεμένος με σχοινιά από χέρια και πόδια στο ξύλο. Τρεις περνούν άλλα σχοινιά και στερεώνουν τον σταυρό στα δέντρα, ο ένας αριστερά με τη βοήθεια στρατιώτη με κράνος, άλλος με μακρυές περισκελίδες και σκούφο σκαρφαλωμένος σε κλαδί ψηλά, τρίτος δεξιά μελαμψός, με κοντό χιτώνα και κρεμασμένο από τη μέση σπαθί. Ρωμαίος αξιωματικός προστάζει νεαρό στο απέναντι δέντρο επάνω, ακουμπισμένος με σταυρωμένα πόδια στον κορμό ελιάς δεξιά. Δύο στρατιώτες μοιρασμένοι πιο πίσω, με αναγεννησιακές στολές και δόρατα που φέρουν πέλεκυ, φαίνεται να προσέχουν ό,τι γίνεται αριστερά τους, δημιουργώντας διαγώνιους άξονες που προκαλούν ισορροπία στην όλη σύνθεση. Γύρω από τα δέντρα μικρά διακοσμητικά φυτά στο έδαφος. 

Ο Μιχαήλ Δαμασκηνός γεννήθηκε στον βενετοκρατούμενο Χάνδακα, το σημερινό Ηράκλειο, γύρω στα 1530/35 και πέθανε στα 1592/93. Έζησε στην Κρήτη και την Ιταλία και άφησε πλούσιο καλλιτεχνικό έργο. Την περίοδο 1577-1582 εργάστηκε στη Βενετία, όπου και ήλθε σε επαφή με τα σύγχρονα ρεύματα της τέχνης. Στα έργα του συνυπάρχουν η βυζαντινή αγιογραφία και οι επιρροές από τη δυτική ζωγραφική. 

Βλέποντας αυτόν τον πίνακα του Μιχαήλ Δαμασκηνού, αναγόμαστε σε έναν άλλο με την Σταύρωση του Αγίου Ανδρέα, αυτόν του ιταλού ζωγράφου Carlo Braccesco (1478-1501). Μισό αιώνα πριν. 

Εδώ ο Απόστολος σταυρώνεται κανονικά, όχι ανάποδα, και μάλιστα σε δέντρο. Η σταύρωση είναι ανάλογη του Χριστού, δηλ. δεν είναι σε χιαστί σταυρό. 

Στο κέντρο της σύνθεσης δεσπόζει ο εσταυρωμένος Απόστολος, αριστερά ευγενείς και στρατιώτες με αναγεννησιακές φορεσιές και στολές και δεξιά λαός γονυπετής και όρθιος που προσβλέπει με δέος στον Πρωτόκλητο. Κάποιοι τον δείχνουν κιόλας. Το φόντο είναι παραλιακό, μιας και ο μαθητής του Χριστού μαρτύρησε κατά την παράδοση στην παραλία της Πάτρας, όπου και ο ναός του. Ανάμεσα στους στρατιώτες κι ένας μελαμψός, όπως και στον πίνακα του Δαμασκηνού. Εδώ όλοι είναι παρατηρητές, μιας και η σταύρωση έχει συντελεστεί. Σταυρωτές και πιστοί ατενίζουν ταυτόχρονα τον Πρωτόκλητο, ο οποίος μιμούμενος τον Δασκαλό του, υφίσταται σταυρικό θάνατο. 

Τον 16ο αιώνα το μαρτύριο του Αποστόλου Ανδρέα εξακολουθεί να εμπνέει Δύση και Ανατολή και να μας δίνει έργα τέχνης απαράμιλλα, με ποικίλους συμβολισμούς.